İSLÂM ve SANAT. Tartışmalı İlmî Toplantı Kasım Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu. Kampüs - Antalya

Transkript

1 İSLÂM ve SANAT Tartışmalı İlmî Toplantı Kasım 2014 Akdeniz Ü. Hukuk Fakültesi Konferans Salonu Kampüs - Antalya İstanbul 2015

2 Giriş KUR ÂN TEFSİRİNDE BELÂĞAT: ŞİİRLE İSTİŞHÂD HÂRİCÎ TEFSİR GELENEĞİ ÖRNEĞİNDE Hatice TEBER Sûfîler sanat Allah ın el-cemîl isminin hakikatine vasıl olmaktır derler. Kur ân ın dikkatli bir incelemesi bize gösterecektir ki güzellik duygusu insana doğuştan verilen bir mevhibedir, yetenektir. Bu bağlamda güzel ve güzelliğin ortaya çıkışını Kur ân-ı Kerim ilk insanla başlatır. Kur ân ın bu pencereden okunuşu yine gösterecektir ki güzellik bir değer olması yanı sıra aynı biçimde bir yaşam tarzıdır. Rablerine inanıp itaat eden insanlar sözlerinde, davranışlarında, gerçekleştirmek istedikleri amaçlarında, inanç ve ibadetlerinde güzel olmayı ve güzel yapmayı hep ön plana çıkarmıştır. Kitabullah a göre, varlıkları güzelleştiren Allah tır ve bu güzellik varlıklara yaratma esnasında verilmiştir. Aslında bu bütün ilahi dinlerin ortak özelliğidir. Yani Allah yaratırken varlıkları güzel yaratmıştır. Kur'ân-ı Kerîm, en güzel isimlerin Allah a ait olduğunu belirterek hakiki güzelin Allah olduğunu ortaya koymakta, diğer varlıklardaki şekil güzelliğinin onlara yaratma esnasında verildiğini, davranış güzelliğinin ise yine yaratılış esnasında verilen İrade ile elde edilebileceğini açık bir şekilde ifade etmektedir. Böylece varlıkların şekil güzelliği konusunda herhangi bir iradî güce sahip olmamasına karşın, insanın, davranış güzelliğini elde etmede kendi istek ve arzuları doğrultusunda hareket etme yeteneğine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. İslâm, güzel, iyi, doğru, yararlı, faydalı, helal gibi kavramları gerek estetik gerekse ahlâkî açıdan bir tutarak, birbirinin müradifi olarak takdim etmiştir. Buna göre, güzel, iyidir. İyi güzeldir. Doğru olan bir şey, hem güzeldir, hem de iyidir. Yararlı ve faydalı olan bir nesne aynı zamanda iyi ve güzeldir. Helal olan her şey aynı zamanda güzeldir. Yrd. Doç. Dr., Osmaniye Korkut Ata Ü. İlahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı, haticeteber@yahoo.com

3 290 İSLÂM ve SANAT O halde tamamlanması insana bırakılan ahlâk güzelliği insanın cehd ve gayreti ile tamamlanacaktır. Tamamlanmış olan eşyanın nizamı ve güzelliği ise insan için mükemmel model olmaya devam edecektir. İslâm filozofları, güzellik açısından varlığı, güzelliği kendinden olan varlık ve başkası sebebiyle güzel olan varlık olarak iki ana gurupta incelerler. Buna göre, güzelliği kendinden olan varlık Allah tır. Güzelliği başkası sebebiyle güzel olan varlıklar ise, Allah haricindeki bütün varlıklardır. Bu varlıkların tümü güzelliğini Allah tan alırlar. Sözlü kültürden bugünlere miras kalan şiir, kelamın olanaklarını en üst sınırlarına kadar zorlayan bir sanat olarak Allah ın yalnızca insana bahşettiği bir ihsandır. İnsanoğlu yazılı kültüre geçene değin dilden dile aktarılan ve hafızalarda muhafaza edilen bu sanat, yazının icadı ile hükmünü kaybetmek bir yana daha da incelerek tüm insanlığın ortak mirası olmuştur. Kur ân şiir değildir. Ancak dikkat ediniz Kur ân ı değerlendirecek mihenk taşı yine şiirdir. Şöyle ki Kur ân ın hitap ettiği zihinler kelamın en yüksek numunesi olarak şiir i bilmektedirler. Dolayısıyla kıyas edip bir değer yargısı ortaya koyabilecekleri yegâne tartı şiirdir ve öyle de yapmışlardır. Bi setten sonra Mekke şehrinde gizli gizli okunan Kelamullah a kulak misafiri olanlar bu sözleri zihin hanelerinde bir yere yerleştirmeye çalışmışlar ve en yakın söz edimi olan şiirle kıyaslamışlardır. Sonuç hepimizin bildiği bu şiir değil yargısıdır. Ancak Kur ân gelene dek insanların dünyasındaki en yüksek kelam olan şiirin üstadları hükümlerini şiiri esas alarak vermişlerdir: Bu kelam şiirden de üstündür. Arap geleneğinde Hz. Peygamber (s.a.v.) in nübüvvetinden çok öncelere kadar giden şiir inşad etme sanatı, Arap toplumu için hayati ve vazgeçilmez bir fonksiyon icra ediyordu. Şairler, diğer kabilelerle müzakerelerde kabilesinin en önde gelen temsilcisi konumundu bulunuyordu. 1 Bilindiği gibi muhadram şairlerin önemli bir kısmının aynı zamanda olağanüstü yeteneklere sahip oldukları iddia edilirdi. Şiiri birer sihir aracı olarak kullanırlardı. Beddua, lanet ve lanetleşme o günlerin bugüne ulaşan bakiyeleridir. Toplum içerisinde bu derece saygı ve korku ile anılan şuara, kendi aralarında da rekâbet halindeydiler. Kozlarını paylaşmak üzere senenin belirli günlerinde panayırlara gelip mü- 1 Abdurrahman Özdemir, Muallaka Şairi Bir Sahabi: Lebid b. Rabia el-amirî ve Divanına Şiir Konuları Bağlamında Genel Bir Bakış, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl 1, S.1, Bahar, 2006, s.117.

4 Kur ân Tefsirinde Belâğat: Şiirle İstişhâd-Hâricî Tefsir Geleneği Örneği 291 cadele verirlerdi. Kazanan ilk yedi şair şiirlerini Kâbe nin duvarına asarlardı. Bu basit bir olay değildi. Yedi askı şairleri, edindikleri sıfatlar ile tüm Arap yarım adasında statü sahibi idiler. 2 İslâm öncesi Arap yarımadasının zihin dünyasını belirleyen ifade araçları birinci derecede işte bu şairlerin elinden çıkmadır. İç dünyalarındaki tebellür eden manalara giydirdikleri kelime kılıfları zaman içinde tüm zihinlerin de ifade kalıplarını belirlemiştir. Bu olgunun çok iyi farkında olan müfessirler Kur ân ın manalarını araştırırken birinci derecede şiire başvurmuşlardır. Zira çeşitli tefsir ekolleri içerisinde filolojik tefsir türünün başvurduğu yöntemlerden birisi de şiirle istişhaddır. 3 İslâm düşünce geleneği içerisinde ilk olarak ortaya çıkan Hâricî/İbadî tefsir ekolü Arap edebiyatının söz sanatlarını incelikle kullanmakta temsil ettiği mahir rolü; İslâm sanatlarının başında gelen şiir sanatı ile yorum anlayışını birleştirerek tefsir geleneğine 4 yaptığı eşsiz katkıları bilinen bir husustur. İlk dönem Hâricîliğin günümüzde yaşayan kolu olan İbadî tefsir geleneğinde söz ve şiir sanatlarının en güzel örnekleri kullanılarak insan ruhunun derinliklerine inmeye özen gösterilmiştir. Harîcîler in kişisel meziyetleri, hitabet kabiliyetleri ve seviyeli bir üslûpla kendi görüşlerini yansıtmaları bu düşünce hareketinin çevresinde rağbet görmesinin en önemli nedenleri arasındadır. Hâricîlik, Ehl-i Sünnet, Şia ve Mu tezile nin yanısıra kaynaklarda görüş ve uygulamalarından en çok bahsedilen itikadî mezheplerden birisidir. İman-amel ilişkisi, büyük günah-iman ilişkisi üzerinde ortaya çıkan ilk nazariyeyi Hâricîler ortaya atmıştır. İlk Hâricî guruplar, her büyük günahın küfür olduğu, büyük günah işleyenenin imanını kaybettiği ve ebedî cehennemde kalacağı görüşlerini benimseyerek imanı, farz kılınan bütün iyilikleri, kalple tasdîk ve dille ikrar olarak benimsediler. Onların bu inanç ve görüşleri tarihi kaynaklara girdiği gibi kendilerinin kaydettikleri tefsir eserlerine de yansımıştır. İslâm düşünce geleneği içerisinde ilk olarak ortaya çıkan, kendisinden ve temsil ettiği zihniyet yapısından günümüzde de söz ettiren Hâricîlik hakkında çalışmalar 2 Bkz.Musa Yıldız, Yedi Askı Arap Edebiyatının Harikaları, EKEV Akademi Dergisi, C.VIII, S.21, Erzurum, 2004, s Harun Öğmüş, ibn Atiyye nin Tefsirinin Şiirle İstişhâd Yöntemi Açısından Değeri, Sakarya Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.20 (2009 2), s Hüseyin Tural, Arap Dilinde Şiir ve Hadisle İstişhâd Meselesi, Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, S. 9, Erzurum, 1990, s.67.

5 292 İSLÂM ve SANAT mevcut ise de Türkçe de tefsir anlayışlarını aksettiren yeterli çalışma yapılmadığı bilinen bir husustur. Hûd b. Muhakkem El-Huvvârî (ö.280/893 civarı) de, ilk dönem Hâricîliğin günümüzde yaşayan kolu olan İbadî tefsir geleneği içerisinde önemli bir yere sahiptir. Bu yönüyle Tefsir Tarihinin ilk dönemlerine ışık tutmaktadır. 5 (االستشهاد) I- Şiirle Delillendirme İstişhad, dil bilgisi kurallarını, kelimelerin yapı ve anlamlarını kanıtlamak için doğruluğu kesin olan misaller getirme anlamında bir edebi terim olarak kullanılmıştır. Sözlükte şahit getirmek, şahit göstermek anlamlarına gelen istişhad, lugat sarf ve belâgat ilimlerinde sıkça başvurulan bir metod olmuştur. 6 Kur ân tefsirinin önemli konularından birisi olan şiirle istişhad, herhangi bir konuyu, dildeki müşkil ve garip sözcükleri ya da gramerle ilgili bir kısım problemleri, edebi bir sanatı açıklamak veya ispatlamak üzere, şairlerin delil olarak kullanılmasıdır. 7 İslâm düşünce ve kültüründe Kur ân-ı Kerîm en fasih ve en belîğ kelâm olarak kabul edildiği için onun mütevâtir, şâz ve ahâd kıraatleriyle istişhâd edilmiştir. 8 Arap diline ait lugatlerde; lugavî tefsir geleneğinde, garîbü l-kur ân, meâni l-kur ân, mecâzü l-kur ân türü eserlerde kadim Arap şiiri şahit olarak kullanılmıştır. Kur ân ın tefsirinde de Hicri ikinci asırdan itibaren başvurulan istişhad yöntemi, Basralı ve Kûfeli dilciler tarafından sarf ve nahivde kullanıldığı gibi yazılan lugatlerde kelimelerin manalarını tespit etmekte de kullanılmıştır. 9 Ayrıca Hâricî Nâfî b. Ezrak ın, Kur ân da geçen birçok garib kelimenin anlamına dair sorduğu sorulara Abdullah b. Abbas Arap şiirinden örnekler vererek açıklamalar yapmıştır. 10 Kur ân ın yorumlanmasında öznelliği doğuran temel sebeplerden biri, mezhep farklılığıdır. İslâm tarihi boyunca siyasî, ekonomik, sosyal, 5 Hatice Teber, Haricî-İbâdî Tefsir Geleneği,Ankara 2013, s İsmail Durmuş, İstişhad, DİA, C. 23, İstanbul, 2001, s Ali Eroğlu, Şeyhülİslâm Musa Kazım Efendi nin Tefsirinde Şiirle İstişhad, Erzurumlu Musa Kazım Efendi Sempozyumu, (22-24 Kasım 2013 Erzurum), Ed. Ömer Kara, Erzurum, 2014, s İsmail Durmuş, İstişhad, DİA, C. 23, s Harun Öğmüş, Tefsirde Şiirle İstişhad Açısından Hicri 2. Asrın Önemi Tarihten Günümüze Kur ân İlimleri ve Tefsir Usûlü, İstanbul, 2009, s.347; Ayr. Bkz. H. Öğmüş, Kur ân Yorumunda Şiirin Yeri, (2. Asır Çerçevesinde) İstanbul İsmail Durmuş, İstişhad, DİA, C. 23, s. 397.

6 Kur ân Tefsirinde Belâğat: Şiirle İstişhâd-Hâricî Tefsir Geleneği Örneği 293 kültürel gelişmeler ve değişmeler İslâm toplumunda farklılaşmaya neden olmuştur. Bu farklılaşma, Kur ân ı anlamada etkili olmuş ve tefsirine de yansımıştır. Çünkü Kur ân, Müslümanların en güçlü ve tartışılmaz kaynağı olduğundan her fırka kendi düşüncesini O na onaylatmaya çalışıyordu. İslâmiyet te ilk ortaya çıkan mezhep olması itibariyle, Hâricîler ve onun günümüzde yaşayan kolu olan İbadiye İslâm Tarihi nde ele alınmış birçok görüşün ilk temsilcileri olmuşlardır. Bu fırkanın genel olarak dışa kapalı bir politika izlemesinden dolayı onlara ait elimizdeki ilk elden eserler çok sınırlıdır. İbadî tefsirlerin ilki sayılan Hûd b. Muhakkem El-Huvvârî nin Tefsiru Kitabillahi l-aziz isimli tefsirinin çeşitli yönlerden incelenmesi, İbadîlerin tarih, tefsir, edebiyat ve sanat anlayışları hakkında günümüz bilim dünyasına bu anlamda olumlu katkılar sunacaktır. Çünkü Hâricîler in ilginç şiir, hutbe, söz ve haberlerine dair verdiği sağlam bilgiler Kuzey Afrikalı ilk dönem Haricî müntesibi müellifin bu eserinde geniş yer işgal etmektedir. II. İbadî Tefsir Geleneği ve İstişhâd Âyetlerin bazı kelimelerinin mana ve iraplarını tespit için eski Arap şiirine başvurma gibi filolojik bir harekete oldukça erken teşebbüs edilmiş hatta bu hareketin bir peygamber emri olduğuna dair haberler de ortaya konulmuştur. 11 İbn-i Abbas tan rivâyete göre Hz. Peygamber e Kur ân ın hangi ilmi daha hayırlıdır diye sorulunca onun irabını yapınız, onun gariplerini araştırınız demiştir. 12 Garâibu l-kur ân ın araştırılmasında ilk elden müracaat genellikle Arap edebiyatı ve şiiri olmuştur. Aslında ilk devirlerde Kur ân ın irabı ve gariplerini araştırma gibi bir hareket fazla göze çarpmadığına göre bu söz hicri ikinci asırdaki filolojik faaliyeti gösteren bir haberin Hz. Peygamber e kadar ulaştırılmış yanlış bir isnadı olsa gerektir. 13 Kur ân, Hz. Peygamber (a.s.) a ilahî vahyin tenzili öncesinde onların icazlı ve belîğ söz söyleme sanatındaki maharetlerinin yüksek seviyesini de bize bildiriyor. Bunun için de İlâhî mesaj, müşriklerin, peygamberimiz (s.a.v.) e karşı Kur ân ı Hz. Muhammed in kendisinin uydurduğu- Yoksa onlar, onu uydurdu mu diyorlar.. (Hûd 13), onun şair ve kahin olduğu (Tur 30); Kur ân ı ona bir insan öğretiyor.. (Nahl 103) gibi- iddialarda bulunmaları ve ayrıca Muallakât-ı Seb a şairlerinin varlığının bilinmesi bize bedevî 11 İsmail Cerrahoğlu, Yahyâ İbn Sallâm ve Tefsirdeki Metodu, Ankara 1970, s Ebu Hayyân, Tefsiru Bahru l-muhît, Mısır,1328, I, 12-13; İbn Atiyye, Mukaddimetân fî ulûmi l-kur ân, Cerrahoğlu, Yahyâ İbn Sallâm, s.155.

7 294 İSLÂM ve SANAT Arapların şiire, fesâhat ve balâgatın ince detaylarına vakıf olduklarını göstermektedir. Hz. Peygamber den hemen sonra da sahabe-i kirâmın bir kısmı ve özellikle İbn Abbas (r.a.), şiir sayesinde Kur ân dan bir kelimenin anlamını kavrayamadığımız zaman Arab ın divanı sayılan şiire müracaat eder ve bilemedimizi ondan öğreniriz diyerek bir kısım garib ve zor anlaşılan kelimeleri anlayabilmenin yolunun belâgat ve fesahat örneği Arap şiirine müracaat olduğunu belirtmektedir. 14 Kur ân tefsiri faaliyeti gelişirken filologlar ve müfessirler Kur ân ın garip kelimelerini ve kaide dışında kalan nahiv meselelerini kelimenin veya terkibin manasını daha açık bir şekilde izah etmek için eski Arap şiirine başvurmaya ve onlardan deliller getirmeyi murat etmişlerdir. Eski Arap şiirinden delil getirme faaliyeti sahabe dönemine kadar iner. El-Ferrâ, Me âni l-kur ân ında, Ebû Ubeyde Ma mer ibn-i El- Müsennâ, Mecâzu l-kur ân ında, Taberî, tefsirinde şiirle deliller getirmiştir. 15 Hûd ibn-i Muhakkem in de fazla olmamakla beraber şiirle delillendirme yaptığını görebilmekteyiz. Örneğin Ahzab suresinin 26. Allah kitap ehlinden kafirleri destekleyenleri kalelerinden indirmiş, kalplerine korku salmıştı. Onların kimini öldürüyor, kimini de esir alıyordunuz âyetinin tefsirinde kalelerinden indirilen bu kimselerin Kureyzâ ve Nâdir kabileleri olduklarını belirttikten ve Sa d ibn-i Mu âz ın hakemliği hakkında rivâyetler zikredildikten sonra bu haberi açıklayıcı mahiyette olan şairin sözünü zikretmeyi ihmal etmemektedir. 16 Burada Muhadram şairi Hassân b. Sâbit in: وهان على لوءى بنى سراة حرىق مستطىر بالبوىرة şiirini zikreder. Hûd, şiirde belirtilen Benî İsrâil in önde gelenlerinin kolayca korkunç bir ateşe sürüklendiğini ifade ederek âyeti tefsir etmektedir. Keza aynı beyti Haşr suresinin 5. Hurma ağaçlarından herhangi bir şeyi kesmeniz, yahut kökleri üzerinde bırakmanız hep Allah ın izniyle ve onun yoldan çıkanları cezalandırması içindir âyetinin tefsirinde de kullanarak 17 Arap dilinin bir belâgat örneğini sunar. 14 Ali Eroğlu, Şiirle İstişhâd ve İstişhad Açısından Medârik, Atatürk Üniv. İlahiyat Fak. Dergisi, Sayı 11, Erz., 1983, s Cerrahoğlu, a.g.e., s Hûd b. Muhakkem el-huvvârî, Tefsîru Kitâbillâhi l-aziz, III, Hûd b. Muhakkem el-huvvârî, a.g.e., IV, 320.

8 Kur ân Tefsirinde Belâğat: Şiirle İstişhâd-Hâricî Tefsir Geleneği Örneği 295 Yasin suresinin 69. Biz Muhammed e şiir öğretmedik zaten ona gerekmezdi âyetinin tefsirinde Hz. Âişe den şöyle bir rivâyet zikredilir. Allah ın elçisi asla şiirle konuşmadı ancak o, falan şairin beytini mesel olarak verdi. 18 Yine dikkati çeken bir husus Neml suresi 20. Süleyman (a.s.), kuşları araştırarak Hüdhüdü niçin göremiyorum yoksa kayıplarda mı? Bana apaçık bir delil getirmelidir.. âyetinin tefsirinde Hûd, Nâfi ibn-i Ezrak ın, İbn-i Abbas tan Süleyman Hüdhüdü niçin araştırdı diye sorması ve İbn-i Abbas ın cevaplarken, kendisini imtihan etmek kastıyla soru soran ve Hâricîlerden olan Nafi ibn-i el-ezrak (ö.65/684) ın her sorduğu kelimeye beyitle cevap verdiği de bilinmektedir. 19 Ebû Ubeyd El-Kasım ibn-i Sellam (ö.223/837) da Fedâil adlı eserinde İbn-i Abbas a Kur ân dan bir şey sorulduğunda bu hususta bir şiir söylediğini bildirmektedir. 20 Bununla beraber ne İbn-i Abbas a isnat edilen tefsirde ve ne de rivâyet tefsir kitaplarında bu konuyu destekleyecek delile rastlanmaktadır. Hûd un tefsirinde verilen örnek, Nâfi nin İbn-i Abbas ile görüşmesine delâlet etmektedir. Zaten Hz. Ali, İbn-i Abbas ı Hâricîlere nasihatta bulunması için birçok kere göndermişti. Tarih bakımından aynı senelerde yaşamış olmaları bu görüşmenin imkân dâhilinde olduğunu gösterir. Buharî nin Sahih indeki taliklerde mevcut olan İbn-i Abbas rivâyetleriyle Nâfi ibn-i Ezrak a verilen cevaplar arasında bir karşılaştırma yapıldığında Nâfi ye verilen cevapların çoğu, Buhari nin Sahih indekilerle lafız ve mana yönünden uygunluk göstermektedir. Bu yönden Hûd un bu tefsiri, tefsir hareketinin ilk günlerdeki durumu hakkında bize tarihi kaynaklık da yapmaktadır. Kur ân ın dil ve anlatım özelliklerini konu edinen Uslûbu l- Kur ân, şiir ve nesir gibi Arap edebiyatının iki edebî türü olan söz dizimlerini Kur ân çerçevesinde inceler. Kur ân kendine özgü, şiirsel ve insanı cezbeden tasvirler kullanır. Kur ân ı dinleyen bir kimse, karşılaştığı bir tasviri bizzat görüyormuş gibi zihninde canlandırabilir. 21 Müfessirler ondaki bu eşsiz üslup ve tasvirleri, şiir ve edebi sanatlar yoluyla tefsir ederek insan aklına ve duyularına hitap etmişlerdir. 18 Hûd b. Muhakkem el-huvvârî, a.g.e., III, Suyûtî, el-itkân, I, ; Cerrahoğlu, Kur ân Tefsirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Âmiller, Ankara, 1968, s Enbâri, Kitabu İzahi l-vakf ve l-ibtadâ, Dımaşk, 1971, 76-98; Suyûtî, El-Itkân, I, Mehmet Paçacı, Kur ân a Giriş, İstanbul, 2006,

9 296 İSLÂM ve SANAT İ câz, ıtnâb, kinaye ve teşbih Kur ân ilimlerine dair eserlerde edebiyatla ilgili olarak yer almış, ilk dönemlerden itibaren bu tür söz dizimlerinin tefsirleri yapılırken Arap dilinin en güzel şiir örnekleri kullanılmıştır. Kur ân aynı zamanda bir dil mûcizesi olduğundan ve muarızlarına bununla meydan okuduğundan İ câzü l-kur ân, Kur ân ilimlerinden birisi olarak kabul edilmiştir. Bütün insanlığa bir benzerini getirme hususunda meydan okuyan Kur ân böylece ilâhî menşeli olduğunu ve beşer müdahalesinden uzak bulunduğunu ortaya koymuştur. 22 Sonuç İslâm düşünce geleneği içerisinde ilk olarak ortaya çıkan Hâricî/İbadî tefsir ekolü ve Arap edebiyatının söz sanatlarını incelikle kullanmakta temsil ettiği mahir rolü; İslâm sanatlarının başında gelen şiir sanatı ile yorum anlayışını birleştirerek tefsir geleneğine yaptığı eşsiz katkıları bilinen bir husustur. İlk dönem Hâricîliğin günümüzde yaşayan kolu olan İbadî tefsir geleneğinde söz ve şiir sanatlarının en güzel örnekleri kullanılarak insan ruhunun derinliklerine inmeye özen gösterilmiştir. Harîcîler in kişisel meziyetleri, hitabet kabiliyetleri ve seviyeli bir üslûpla kendi görüşlerini yansıtmaları bu düşünce hareketinin çevresinde rağbet görmesinin en önemli nedenleri arasındadır. Eskiler belâgât ı sözün efrâdını cami ; ağyarını mâni şeklinde olmasıdır diyerek tanımlamışlardır. Hâricî/İbadî edebiyatında şiir, hutbe ve mektuplardaki fesahat ve belâgât en belîğ özellikleri ile göze çarpan hususlardır. Onlar güzel konuşma ve ikna kabiliyetlerinin yanı sıra keskin zekâları, hazır cevap ve atılgan olmalarıyla da şöhret bulmuşlardır. 22 Abdulhamit Birışık. Kur ân,(kur ân İlimleri), DİA.,İstanbul, 2002, C. XXVI, s. 404.