6098 SAYILI TÜRK BORÇLAR KANUNU ÇERÇEVESİNDE ÖDÜNÇ SÖZLEŞMELERİ. Av. Ebru ÇAVUŞOĞLU ERYİĞİT HUKUK BÜROSU / ANKARA

Transkript

1 6098 SAYILI TÜRK BORÇLAR KANUNU ÇERÇEVESİNDE ÖDÜNÇ SÖZLEŞMELERİ Av. Ebru ÇAVUŞOĞLU ERYİĞİT HUKUK BÜROSU / ANKARA ebru@eryigithukuk.com

2 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu nun ile 392. maddelerinde düzenlenen ödünç sözleşmeleri, kullanımın devri borcunu doğuran sözleşmeler olup, bu sözleşmelerin kurulması ile ödünç konusu, ödünç verene bırakılmaktadır. Ödünç sözleşmeleri sürekli bir borç ilişkisi doğurmaktadır; edimin ifası zamana yayılmaktadır. Türk Borçlar Kanunu nda ödünç sözleşmeleri kullanım ödüncü ve tüketim ödüncü olarak ikiye ayrılarak düzenlenmiştir. KULLANIM ÖDÜNCÜ SÖZLEŞMELERİ Eski kanundaki adıyla ariyet akdi, yani kullanım ödüncü sözleşmesi, TBK 379. maddesinde, Kullanım ödüncü sözleşmesi, ödünç verenin bir şeyin karşılıksız olarak kullanılmasını ödünç alana bırakmayı ve ödünç alanın da o şeyi kullandıktan sonra geri vermeyi üstlendiği sözleşmedir. 2 şeklinde tanımlanmıştır. TBK 379. maddenin dar lafzının aksine, kullanım ödüncü sözleşmelerinin konusunu sadece tanışır veya taşınmaz eşyalar oluşturmaz. Eşyaların yanı sıra, yararlanılabilir haklar da sözleşmenin konusu olabilir. Bu bağlamda diğer bir deyişle, kullanım ödüncü sözleşmesi, ödünç verenin bir eşya veya yararlanılabilir bir hakkın ivazsız kullanımını ödünç alana bırakmayı, ödünç alanın ise kullanımı biten eşya veya yararlanılabilir hakkı, kullanım ödüncü verene iade etmeyi borçlandığı bir borç sözleşmesidir. 3 Kullanım ödüncü sözleşmelerinde ödünç veren ve ödünç alan olmak üzere iki taraf bulunmaktadır. Ödünç verenin temel borcu, bir eşya veya hakkın karşılıksız kullanılmasına katlanmak; ödünç alanın temel borcu ise ödünç konusunu kullanmak ve ardından geri vermektedir. Burada karakteristik edim, ödünç verenin kullandırma borcudur. Ödünç verenin, ödünç konusuna mutlaka malik olması da şart değildir. Bir sınırlı veya kişisel hak sahibi dahi, hak konusunu kullanım ödüncü verebilir. Kullanım ödüncü sözleşmeleri, her zaman için ivazsız, yani karşılıksızdır. Karşılıksız olma niteliği, kullanım ödüncünü kira veya ürün kirası sözleşmelerinden ayırmaktadır. Ödünç alanın kullanım hakkına ilişkin kanunda bazı düzenlemeler mevcuttur. TBK 380. maddesi 4 uyarınca, ödünç alan, kullanımı ivazsız olarak kendisine bırakılan kullanım ödüncünün konusunu ancak, sözleşmede belirtilen şekilde kullanabilir. Sözleşmede ödünç konusunun kullanımına ilişkin bir anlaşma bulunmuyorsa bile, ödünç konusu ancak niteliğine veya tahsis amacına uygun olarak kullanılabilir. Ödünç alan, ödünç konusunun kullanımını başkasına devredemez. Ancak, ödünç verenin rızası veya sözleşmede devre ilişin bir serbestlik bulunuyorsa ya da kullanım 1 (Türk Borçlar Kanunu [TBK], 2011) 2 TBK, 2011: madde Gümüş, Mustafa Alper. Borçlar Hukuku Özel Hükümler Cilt-1, s TBK, 2011: madde Ödünç alan, ödünç konusunu ancak sözleşmede kararlaştırılan şekilde, sözleşmede hüküm yoksa niteliğine veya özgülendiği amaca göre kullanabilir. Ödünç alan, ödünç konusunu başkasına kullandıramaz. Ödünç alan, bu hükümlere aykırı davrandığı durumlarda, beklenmedik hâllerden doğan zararlardan da sorumludur. Ancak, bu hükümlere uymuş olsaydı bile zararın doğacağını ispat ederse sorumluluktan kurtulur.

3 ödüncünün konusu veya özgülendiği amaç başkasına devri zorunlu kılıyorsa, devir mümkündür. Ödünç alan, kural olarak, beklenmedik haller sebebiyle kullanım ödüncü verenin uğradığı zararlardan sorumlu değildir. Ancak, ödünç alan, ödünç konusunu kullanım ödüncü sözleşmesine veya kanuna veya ödünç konusunun niteliği ve kullanım amacına aykırı, özensiz ya da yetkisiz olarak kullanırsa, ödünç alanın sorumluluğu ağırlaşacaktır. Bu hallerde, beklenmedik hallerden doğan zararlardan da ödünç alan, kusuru olmasa dahi, sorumlu tutulabilecektir. Kullanım ödüncü alan, bu sorumluluktan ancak kurtuluş kanıtı çerçevesinde, söz konusu hususları ihlal etmemiş olsa dahi beklenmedik zararın meydana geleceğini ispatlayarak kurtulabilecektir. Amaca uygun kullanma borcunun ardından, ödüncü alanın bir diğer borcu ise ödünç konusuna ilişkin olağan bakım ve koruma giderlerini karşılama borcudur. 5 Olağan bakım ve koruma masraflarını yapmayan ödünç alan, ödünç verenin bu sebeple uğradığı zararlardan sorumludur. Ancak, ödünç alanın, ödünç veren lehine ve menfaatine yapmak durumunda kaldığı olağanüstü giderlerin ödenmesini talep hakkı ise saklıdır. Kullanım ödüncü sözleşmelerinin niteliği gereği, ödünç alanın en önemli borçlarından biri de ödünç konusunu iade borcudur. Ödünç alan, kullanım ödüncü sözleşmesi bittiği halde, ödünç konusunu ödünç verene iade etmekle yükümlüdür. Ödünç alan iade yükümlülüğünü, kusurlu bir şekilde yerine getirmezse, TBK 112. madde uyarınca ödünç verenin uğradığı zararlardan sorumlu olur. 6 Bir eşya veya yararlanılabilir hak, birden fazla kişiye ödünç verilmişse, TBK 382. madde 7 uyarınca, tüm ödünç alanlar, ödünç konusundan müteselsilen sorumlu olurlar. Bu sorumluluk, ödünç alanın tüm borçlarını kapsayacak niteliktedir. Kullanım ödüncü sözleşmelerinde, ödünç verenin de birtakım borçlarından söz edilebilir. En temel olarak, ödünç veren ödünç konusunun karşılıksız kullanılmasını, ödünç alana bırakmayı ve amaca uygun kullanımın devamlılığını sağlamayı borçlanır. 8 Ödünç veren ödünç konusunu, kullanım amacına elverişli ve ulaşılabilir şekilde ödünç alana bırakmalı ve sözleşme bitene kadar ödünç alanın amacına uygun kullanımını sürdürmesine imkan sağlamalıdır. Ödünç verenin bir diğer borcu ise, ödünç alanın ödünç konusu hakkında yapmış olduğu olağanüstü masrafları ödemektir. Ödünç alan, ödünç veren yararına ödünç konusu üzerinde yapmış olduğu olağanüstü giderleri, ödünç verenden kanun 5 TBK, 2011: madde Ödünç alan, ödünç konusunun olağan bakım ve koruma giderlerini karşılamakla yükümlüdür. Ödünç alan, ödünç verenin yararına yapmak zorunda kaldığı olağanüstü giderlerin ödenmesini isteyebilir. 6 TBK, 2011: madde Borç hiç veya gereği gibi ifa edilmezse borçlu, kendisine hiçbir kusurun yüklenemeyeceğini ispat etmedikçe, alacaklının bundan doğan zararını gidermekle yükümlüdür. 7 TBK, 2011: madde Bir şeyi birlikte ödünç alanlar, ondan müteselsilen sorumlu olurlar. 8 Gümüş, sf. 361

4 uyarınca talep edebilecektir. Bu halde, ödünç veren, olağanüstü masrafları ödünç alana ödemekle yükümlüdür. Kullanım ödüncü sözleşmelerinin sona ermesi, TBK 383, 384 ve 385. maddelerinde düzenlenmiştir. Kullanım ödüncü sözleşmesi, kullanma için belli bir süre öngörüldüğü hallerde süre sonunda kendiliğinden; sözleşmede bir süre öngörülmemişse de ödünç alanın, ödünç konusunu sözleşme uyarınca kullanmış olmasıyla veya kullanabilecek kadar zaman geçmesiyle sona erer. 9 Ancak, TBK madde 383 ün ikinci fıkrası uyarınca, Ödünç alan, ödünç konusunu sözleşmeye aykırı olarak kullanır, onu bozar veya kullanmak için başka bir kimseye verirse ya da önceden bilinmeyen bir durum yüzünden ödünç verenin ivedi gereksinimi ortaya çıkarsa, ödünç veren o şeyi daha önce geri isteyebilir. 10. İkinci fıkradaki bu hüküm, sözleşmenin olağan dışı sona ermesini düzenlemiştir; ancak bu şartların varlığı halinde ödünç veren sözleşmeyi ihlal etmeksizin ödünç konusunu geri isteyebilecektir. Kullanım ödüncünün amacı belirlenmediği hallerde ise, TBK 384. madde 11 uyarınca, ödünç veren ödünç konusunu haklı bir sebep olsun veya olmasın dilediği zaman geri isteyebilecektir. Burada bir bildirim süresine tabi olmayan fesih hakkının kullanımı söz konusudur. Kullanım ödüncü sözleşmesi, fesih beyanının ulaşması ile ileriye etkili olarak sona erer. 12 Son olarak, kullanım ödüncü sözleşmesi ödünç alanın ölümü ile sona erebilir. Ödünç alanın ölümü, kullanım ödüncü sözleşmesinin kendiliğinden ileriye etkili olarak sona erdirir. 13 TÜKETİM ÖDÜNCÜ SÖZLEŞMELERİ Tüketim ödüncü sözleşmesi, eski adıyla karz sözleşmesi, Türk Borçlar Kanunu nun 386 ile 392. maddeleri arasında düzenlenmiştir. TBK 386. maddede tüketim ödüncü, ödünç verenin, bir miktar parayı ya da tüketilebilen bir şeyi ödünç alana devretmeyi, ödünç alanın da aynı nitelik ve miktarda şeyi geri vermeyi üstlendiği sözleşmedir. şeklinde tanımlanmıştır. 14 Bu tanımda, bir miktar parayı ya da tüketilebilen bir şeyi ödünç alana devretmeyi ifadesi eksiktir ve ödünç alana sadece zilyetliğin borçlanıldığı şeklinde bir anlam yaratmaktadır. Ancak, tüketim ödüncü sözleşmelerinde ödünç veren ödünç 9 TBK, 2011: madde 383/1 - Kullanma için belirli bir süre öngörülmemişse, ödünç alanın, ödünç konusunu sözleşme uyarınca kullanmış olmasıyla veya kullanabilecek kadar bir zaman geçmesiyle sözleşme sona erer. 10 TBK, 2011: madde 383/2 11 TBK, 2011: madde Ödünç konusu, kullanım süresi ve hangi amaçla kullanılacağı belirlenmeden verilmişse, ödünç veren onu dilediği zaman geri isteyebilir. 12 Gümüş, sf TBK, 2011: madde Kullanım ödüncü sözleşmesi, ödünç alanın ölmesiyle kendiliğinden sona erer. 14 TBK, 2011: madde 386

5 konusunun hem zilyetliğinin, hem de mülkiyetinin devri borcu altındadır. 818 sayılı eski Borçlar Kanunu ndaki ilgili maddede, tüketim ödüncü sözleşmesi tanımında ödünç verenin mülkiyetin naklini de borçlandığı açıkça ifade edilmiş olduğundan, eski tanımın daha açıklayıcı olduğu söylenebilir. Tüketim ödüncünü kullanım ödüncünden ayıran husus, mülkiyetin devrinin de borçlanılmasıdır. Ödünç veren, tüketim ödüncünün konusu olan şeyin sadece kullanılmasına değil, ödünç alan tarafından tüketilmesine de izin vermektedir. Tüketim ödüncü sözleşmesinin konusunu, para veya misli eşya oluşturur. Bilindiği üzere misli eşya, sayma, tartma ve ölçme suretiyle belirlenebilen ve yerine bir başkası konulabilen eşyaları tanımlar. Her türlü misli eşya tüketim ödüncü sözleşmesinin konusunu oluşturabilir. Bu sebeple, TBK 386. maddedeki ifadenin aksine, tüketilebilen şeyler dışında, tüketilemeyen şeyler de bu sözleşmenin konusunu oluşturabilecektir. Buna karşılık, misli olmayan bir eşyanın tüketim ödüncü sözleşmesine konu olması mümkün değildir. 15 Tüketim ödüncü sözleşmelerinde de yine ödünç veren ve ödünç alan olmak üzere iki taraf bulunmaktadır. Ödünç verenin temel borcu, ödünç alana ödünç konusu para veya misli eşyanın mülkiyetini devir ve teslim etmektir. Ayrıca, ödünç veren tüketim ödüncü sözleşmesi süresince, ödünç konusunun değerini ve kullanımını ödünç alana sağlamak borcu altındadır. Ödünç veren, ayrıca ödünç alana karşı ödünç konusu para veya misli eşyanın mülkiyetini devir ve teslim borcu altına girmekle, ödünç konusuna ilişkin ayıp ve zapttan da sorumludur. Ödünç alanın en temel borçları ise, ödünç konusunun kabul etmek, yani teslim almak ve ödünç konusunu aynı miktar ve nitelikte geri vermektir. Burada değinilmesi gereken nokta, ödünç alanın, ödünç konusunun kendisini değil, ödünç olarak devraldığı şeyle aynı nitelik ve miktardaki başka bir şeyi geri vererek, ödünç verene karşı sahip olduğu iade borcundan kurtulabileceğidir. Ödünç konusunu paranın oluşturduğu ve tarafların anlaşarak ödüncün para yerine mal veya kıymetli evrak olarak ödünç alana teslim edildiği durumlarda, ödünç alanın iade borcu kararlaştırılan para üzerinden değil, mal veya kıymetli evrakın ödünç alana teslim zamanı ve yerindeki borsa veya piyasa değeri üzerinden belirlenir. 16 Bunlar dışında, ödünç alanın, sözleşme yapma giderlerini ve faizli ödünç sözleşmelerinde faizi ödeme borçları bulunmaktadır. 15 Özbilen, Arif Barış. Tüketim Ödüncü Sözleşmesinde Ödünç Alanın Ödeme Güçsüzlüğü ve Bu Güçsüzlüğün Yarattığı Hukuki Sonuçlar, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Y.:7/S.:27, sf TBK, 2011: madde Ödünç alana, sözleşmede kararlaştırılan para yerine, kıymetli evrak veya ticari mallar verilirse, borcun tutarı, bunların teslim zamanı ve yerindeki borsa ya da piyasa değeri üzerinden hesaplanır; aksine yapılan sözleşme geçersizdir.

6 Sürekli bir borç ilişkisi niteliğinde olan tüketim ödüncü sözleşmesi, ivazlı olarak kurulabileceği gibi, bu sözleşmenin ivazsız olarak kurulabilmesi de mümkündür. Ödünç konusu şeyin devri karşılığında, ödünç alanın ödünç verene faiz ödeyeceği kararlaştırılmışsa, bu durumda tüketim ödüncü sözleşmesi, her iki tarafa borç yükleyen bir sözleşme niteliğinde olur. Ancak faiz söz konusu değilse - ödünç alanın, sözleşme bitiminde ödünç konusu ile aynı nitelik ve miktardaki şeyi ödünç verene iade etme borcu, ödünç verenin ediminin karşılığını oluşturmadığından - tüketim ödüncü sözleşmesi, eksik iki tarafa borç yükleyen bir sözleşme niteliğinde olacaktır. 17 Tüketim ödüncü sözleşmelerinde faiz belirlenebilir. TBK 387. madde 18 uyarınca, ticari olmayan tüketim ödüncü sözleşmelerinde faiz istenebilmesi için tarafların sözleşmede faiz isteneceğini kararlaştırmış olması gerekir. Ancak, bunun aksine ticari tüketim ödüncü sözleşmelerinde, taraflarca kararlaştırılmamış olsa dahi faiz istenebileceği kanunca öngörülmüştür. Faiz oranlarının nasıl belirleneceği ise yine kanunla düzenlenmiştir. 19 TBK madde 389 a göre, ödünç alanın ödünç konusunun teslimine ve ödünç verenin ödüncün kabulüne, yani teslim alınmasına yönelik talepleri, karşı tarafın temerrüde düştüğü tarihten itibaren altı ay geçmekle zamanaşımına uğrar. 20 Burada, temerrüt ifadesi, ödünç alanın ödünç konusunun teslimini istemeye yönelik alacağı bakımından ödünç verenin borçlu temerrüdüne düştüğü anı ve ödünç verenin ödünç konusunun teslim edilmesine yönelik talebi bakımından ödünç alanın alacaklı temerrüdüne düştüğü anı ifade eder. TBK 390. madde 21 ise önce ifa ile yükümlü ödünç vereni koruyucu bir düzenleme getirmektedir. Ödünç alanın ödünç sözleşmesinin kurulmasından sonra ödeme güçsüzlüğüne düşmesi halinde, ödünç verenin, ödünç konusunu teslimden kaçınabileceği hususunu öngörmektedir. Sözleşme kurulduktan sonra ödünç alanın ödeme güçsüzlüğüne düşmesinin yanı sıra, ödünç alanın sözleşme kurulmadan önce ödeme güçsüzlüğüne düşmesine karşılık ödünç verence bunun sözleşme kurulduktan sonra öğrenildiği haller de bu hükmün kapsamındadır. Tüketim ödüncü sözleşmelerinde, ödünç veren edimini ilk olarak yerine getirmek durumundadır. Bu sebeple, ödünç verene, ödünç alanın ödeme güçsüzlüğüne 17 Özbilen, sf TBK, 2011: madde Ticari olmayan tüketim ödüncü sözleşmesinde, taraflarca kararlaştırılmış olmadıkça faiz istenemez. Ticari tüketim ödüncü sözleşmesinde, taraflarca kararlaştırılmamış olsa bile faiz istenebilir. 19 TBK, 2011: madde Tüketim ödüncü sözleşmesinde faiz oranı belirlenmemişse, kural olarak ödünç alma zamanında ve yerinde o tür ödünçlerde geçerli olan faiz oranı uygulanır. Sözleşmede aksine bir hüküm yoksa, belirlenen faiz, yıllık olarak ödenir. Faizin anaparaya eklenerek birlikte yeniden faiz yürütülmesi kararlaştırılamaz. 20 TBK, 2011: madde Ödünç alanın, ödünç konusunun teslimine ve ödünç verenin de bu şeyin teslim alınmasına ilişkin istemleri, diğer tarafın bu konuda temerrüde düşmesinden başlayarak altı ayın geçmesiyle zamanaşımına uğrar. 21 TBK, 2011: madde Ödünç alan, ödünç sözleşmesinin kurulmasından sonra ödeme güçsüzlüğüne düşerse ödünç veren, ödünç konusunun tesliminden kaçınabilir. Ödünç veren, ödünç alanın sözleşmenin kurulmasından önce ödeme güçsüzlüğüne düşmüş olduğunu daha sonra öğrenmişse, aynı hakka sahiptir.

7 düşmesi ihtimaline karşılık bir güvence tanınmış; ödünç verenin ödünç konusunu ve kararlaştırılmışsa faizi kaybetme riski ortadan kaldırılmak istenmiştir. Burada asıl önemli nokta, ödünç verence ödünç konusunun teslim edilip edilmediğidir. Ödünç verenin, TBK 390. maddenin kendisine tanıdığı güvence hakkından yararlanabilmesi için, ödünç konusunun henüz ödünç alana teslim edilmemiş olması gerekir. Eğer, ödünç veren ödünç konusunu teslim etmişse, bu madde hükmünden yararlanamayacaktır. Ödünç alanın iflası, ödünç alan hakkında iflasın ertelenmesine karar verilmesi, ödünç alan hakkında yapılan haciz işlemlerinin sonuçsuz kalması, ödünç alanın konkordato istemiş olması veya ödünç alanın borca batık olması hallerinden herhangi biri mevcut olduğunda, ödünç alan bu kanun hükmü kapsamında ödeme güçsüzlüğü içinde sayılabilecektir. Tüketim ödüncü sözleşmelerinin sona ermesi kanunda özel olarak düzenlenmese de, TBK 392. maddede Ödüncün geri verilmesi konusunda belirli bir gün ya da bildirim süresi veya borcun geri istendiği anda muaccel olacağı kararlaştırılmamışsa ödünç alan, ilk istemden başlayarak altı hafta geçmedikçe ödüncü geri vermekle yükümlü değildir. 22 şeklindeki hükümle geri verme borcu düzenlenmiştir. Bu hüküm sadece belirsiz süreli tüketim ödüncü sözleşmelerinde uygulanabilecektir. Ödünç veren tarafın ilk istem tarihinden itibaren altı hafta geçmekle, tüketim ödüncü sözleşmesi sona erecektir. Altı hafta içerisinde, ödünç konusu ödünç verene teslim edilirse, sözleşme iade ile sona erer. Bunun dışında, tüketim ödüncü sözleşmesi ile bir süre belirlendiği hallerde, sözleşmede kararlaştırılan sürenin dolmasıyla, kendiliğinden sona erer; ödünç konusunu iade borcu doğar ve muaccel olur. KAYNAKÇA Gümüş, Mustafa Alper. Borçlar Hukuku Özel Hükümler. İstanbul: Vedat Kitapçılık, Özbilen, Arif Barış. Tüketim Ödüncü Sözleşmesinde Ödünç Alanın Ödeme Güçsüzlüğü ve Bu Güçsüzlüğün Yarattığı Hukuki Sonuçlar. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Yıl 7, Sayı 27, sf Türk Borçlar Kanunu (2011), T.C. Resmi Gazete, 27836, TBK, 2011: madde 392