ARAPÇA DA FİİLLERİNİN YERİNE MANSUB OLARAK KULLANILAN MASTARLAR

Transkript

1 ARAPÇA DA FİİLLERİNİN YERİNE MANSUB OLARAK KULLANILAN MASTARLAR Selahattin YILMAZ * Anahtar Kelimeler:Mastar, mefulü mutlak, tekit ÖZET Arapça da fillerinin yerine kullanılan mastarlar önemli bir yer tutar. Fiillerinin yerine kullanılmadıkları zaman, bazıları fiilleriyle beraber kullanılabilir, bazılarında ise hiç fiil kullanılmaz, sadece mastar kullanılır. Eğer fiilleriyle beraber mastarlar kullanılırlarsa Arapça da Te kid ifade ederler. Fiilsiz kullanılırlarsa te kid ifade etmezler. Her iki kullanım da yaygındır. SUMMARY The gerunds which are used instead of their verbs are important in the Arabic Language. The gerunds can be used alone without their verbs and with their verbs too. If tey are used with their verbs, they Express Te kid, if not they dont. These two kinds of usage of the gerunds are widespread. Bilindiği üzere mastarlar, kendilerinden türeyen fiiller tarafından mefulü mutlak olarak nasbedilirler. Bazen bu mastarların fiilleri hazfedilir ve kendileri mansub olarak kullanılır. Ama o fiiillerin manasını anlamaya (siyak-sibak) yardımcı olur. Âmilleri hazfolunan mansub mastarlar üç türlüdür 1 : 1. Âmilleri yani kendilerini nasbeden fiilleri cevazen hazfolunanlar. 2. Âmilleri vücuben hazfolunanlar. 3. Âmili olmayanlar. Bu maddeleri şöyle açıklayabiliriz: A. Bazı mastarlar vardır ki, onları nasbeden âmiller cevazen hazfolunmuştur. Bu âmillerin zikredilmeleri de caizdir. Mesela yolculuktan dönen kişiye, خ ير م ق د م denir, bu ise ق دمت خ ير م ق د م anlamındadır. Bu ifadelerden her ikisi de kullanılabilir. خ ير kelimesi tahfif için başından hemzesi hazfedilmiş ism-i tafdildir, mastar değildir. Ancak mastara muzaf olmuştur. İsm-i tafdiller mastara muzaf olurlarsa, mastar manası kazanırlar Söz verip de sözünde durmayan kişi için söylenen م و اع يد ع ر ق و ب atasözü de وع د ت ن ي م و اع يد böyledir. Yani mastarın âmili cevazen hazfolunmuştur. Âmili söylenerek * Yrd. Doç. Dr. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Arap Dili ve Belağatı Öğretim Üyesi 1 İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, 113; el- Hemedânî, Bahauddîn Abdullah, Şerhu İbn-i Akîl, I, 564; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, 299.

2 224 arapça da fiillerinin yerine mansub... verdiği sözden dönmesiyle,ع ر ق وب şeklinde kullanılabilir. Cümlede geçen ع ر ق وب meşhur olan bir adamın ismidir. Onun bu hali şiirlere konu olmuştur 2 : و ع د ت و آ ان ال خ ل ف م ن ك س ج ية م و اع يد ع ر ق وب أخ اه ب ي ت ر ب (Sözden dönmek özelliğin olduğu halde, Yesrib deki kardeşine Urkub un vadettiği gibi vadettin.) Araplar da atasözü haline gelmiş غ ض ب ال خ ي ل ع ل ى الل ج م sözünde mastar olan غ ض ب ا kelimesinin mansub olarak kullanılmasının sebebi de aynıdır. Gemlenmiş at gibi kızgın manasındaki bu atasözü, her şeye kızmayı alışkanlık غ ض ب ت غ ض ب haline getirmiş insan için kullanılır. Burada da mastarın âmili zikredilerek kullanılabilir. şeklinde ال خ ي ل ع ل ى الل ج م Âmillerinin hazfi caiz olan bu mastarlar âmilsiz kullanılırsa cümlede tekid olmaz. Eğer âmilleriyle beraber kullanılırlarsa, mastarlar kendilerinden önce ifade edilen fiillerin manalarını mefulü mutlak olarak tekid ederler 3. Yukarıdaki misallerde, mefulü mutlak olarak mansub okunan bu tür mastarların, mahzuf müptedanın haberi olarak da okundukları işitilmiştir. Mesela: غ ض ب ك غ ض ب ال خ ي ل ع ل ى الل ج م, ع اد ت ك cümlelerinin takdiri غ ض ب ال خ ي ل ع ل ى الل ج م, م واع يد ع ر ق وب, خ ي ر م ق د م. 4 şeklinde olup mahzuf müptedanın haberleridir م واع يد ع ر ق وب, ق د وم ك خ ي ر م ق د م B. Bazı mastarlar da yine mansub olarak kullanılırlar ama kendilerini nasbeden fiiller tekid amacının dışında hiç zikredilmezler. Bu mastarlar o fiillerin manasında kullanılırlar. Kendi aralarında iki kısma ayrılırlar: ب و س ا, ع ق ر ا, ج د ع ا, خ ي ب ة, ر ع ي ا, Bunlar: a. Lehte veya alehte dua olarak kullanılanlar. dua için, diğerleri beddua ر ع ي ا ve س ق ي ا gibi mastarlardır. Bu mastarlardan س ق ي ا, س ح ق ا, ب ع د ا, için kullanılmaktadır. Fiilleri yerine kullanıldıkları için de tekid ifade etmezler. Nadiren fiilleriyle beraber kullanıldıkları görülmüştür. Bu durumda ise mastarlar yine mefulü ر ع ي ا bırakmasın.), (Allah seni susuz س ق ي ا Mesela: mutlak olarak o fiilleri tekid ederler. (Allah seni korusun.) manalarındaki mastarların aslı ر ع اك االله ر ع ي ا, س ق اك االله س ق ي ا şeklindedir. Bu şekilde fiilleriyle birlikte kullanılırlarsa ki çok kere bu şekilde kullanılmazlar- tekid ifade ederler. Aksi halde tekid ifade etmezler. ع ق ر ا etsin.), (Allah seni paramparça ج د ع ا kılsın.), (Allah seni başarısız خ ي ب ة (Allah neslini devam ettirmesin.), ب و س ا (Allah seni muhtaç etsin.), ب ع د ا (Allah seni uzaklaştırsın.), س ح ق ا (Allah seni uzak kılsın.) manalarında beddua olarak kullanılan mastarlarda da durum biraz öncekiler gibidir. Çoğu kez fiilsiz kullanılırlar ve tekid ا ب ا س ك االله ب و س ا,ع ق ر ه االله ع ق ر ا,ج د ع ك االله ج د ع ا,خ يب ك االله خ ي ب ة asılları; ifade etmezler. Bu mastarların şeklindedir. Bu şekilde fiileriyle kullanımları nadir olmakla beraber, bu ا س ح ق ك االله س ح ق ا, mastarlar onlarla beraber tekid ifade ederler. b. ح م د ا (Allah a hamdederim.), ش ك ر ا (Allah a şükrederim.), ع ج ب ا (şaşarım) manalarındaki mastarlar da, duada kullanılmamakla beraber, fiillerinin yerine 2 İbn Hişam Cemaleddin b. Yusuf, Şerhu Katri n- Nedâ ve Belli s- Sedâ, s. 285; Radiyyuddîn Muhammed b. el- Hasan, Şerhu r- Radî ale l- Kâfiye, I, ez- Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el- Müsteksa fî Emsali l- Arab, II, 177; İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, 113; el- Ehdab İbrahim b. Ali, Feraidu l- Le al fi Mecmei l- Emsal, II, 49; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, 299;. 4 İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, 113; el-kurtubi, Muhammed b. Ahmed, el- Cami li Ahkami l- Kura n, XVIII, 213; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, ; ed- Derviş Muhyiddîn, İ rabu l- Kur an il- Kerîm, X, 150; Behcet Abdulvahit Salih, el-i rabu l- Mufassal, XII, 94.

3 selahattin yılmaz 225 ا ع ج ب ع ج ب ا,ا ش ك ر االله ش ك ر ا,ا ح م د االله ح م د ا kullanıldıkları için tekid ifade etmezler. Ancak şeklinde nadir de olsa- kullanılırsa mastarlar tekid ifade ederler 5. إن م ا أ ن ت س ي ر ا c. Bir işi alışkanlık haline getiren insan için Arablar ın söylediği i lafız ق ت لا birinci,ق ت لا ;i ikinci س ي ر ا birinci,س ي ر ا ifadelerindeki ikinci س ي ر ا, م ا أ ن ت إ لا ق ت لا ق ت لا tekrarı olduğu için tetekid etmektedir. Ancak bu mastarlar fiillerinin yerine kullanıldıkları ve fiilleri de bir önceki maddedeki gibi çok kere zikredilmediği için, زید سيرا سير ا, أنت ال ده ر س ير ا س ير ا, ه و ه ذ ا mesela; mahzuf olan fiillerini tekid etmezler. Yine زید ی س ير سيرا سير ا, أنت ال ده ر cümlelerinde de durum aynıdır. Bunların asılları ال ي و م س ير ا س ير ا. 6 şeklindedir ت س ير س ير ا س ير ا, ه و ه ذ ا الي و م ی س ير س ير ا س ير ا ف ا ما م ن ا و إ ما ف د ا ء.d 7 (Karşılıklı veya fidye karşılığı salıverin) ayetinde de durum ف ا ما ت م نون mastarları fiillerinin yerine kullanılmıştır. Cümlenin aslı م ن ا ve ف د اء aynıdır. Yani vurun.) (Boyunlarını 8 ف ض ر ب ال رق اب şeklindedir. Yine aynı ayette bulunan م ن ا و إ ما ت ف د ون ف د اء cümlesinde ض ر ب kelimesi mafzuf fiilin mefulü mutlakıdır. Fiil hazfedilerek mastar, onun yerinde kullanılmıştır. Cümlenin aslı ال رق اب ض ر ب ا. dir ا ض ر ب وا Fiil hazfedilmiş, mastar onun yerine getirilerek, mefulüne muzaf edilmiştir. Bu misallerde de mastarlar fiilerinin yerinde kullanıldığı için tekid ifade etmemektedirler. Eğer fiilleri de kullanılsaydı, bu mastarlar tekid ifade etmiş olacaklardı 9. e. Bu türden sayılan bazı mastarlar da vardı r ki, yine mahzuf olan fiillerinin yerinde kullanıldıkları için, mahzuf olan o fiili tekid etmezler. Ancak kendilerinden ح ق ا cümlesinde, هذ ا عبد االله ح ق ا Mesela: önce geçen cümlenin manasını tekid ederler. هذ ا عبد االله أح ق ح ق ا aslı, fiilinin mefulü mutlakı olarak kullanılmıştır. Cümlenin أ ح ق mahzuf şeklindedir. Mastar bu mahzuf fiilin yerinde kullanıldığından, onu tekid edememektedir. Ancak makablindeki cümlede varsayılan şüpheyi giderdiği için, onu tekid etmektedir. هذ ا عبد االله ال ح ق لاال ب اط ل cümlesinde marife olarak kullanılan ال ح ق de, önce geçen cümleyi tekid etmektedir. Yine هذ ا القول لا ق و ل ك cümlesinde de durum aynıdır. ه ذا الق ول لا اق و ل dan لا sonra gelen mastar, önceki cümleyi tekit etmektedir. Cümlenin aslı konuşmuyorum, şeklinde olup, Benim sözüm gerçektir, senin gibi batıl ق و ل ك manasındadır. Dolayısıyla bu cümledeki mastar, mefulü mutlak olarak makablindeki cümleden şüpheyi bertaraf ettiği içi, tekid ifade etmektedir 10. f. Kur an-ı Kerim in muhtelif surelerinde mensub olarak geçen ve fiillerinin yerini tutan şu mastarlar da kendilerinden önce geçmiş olan cümlelerin manalarını و ع د االله Mesela; 15 gibi. ف ط ر ة االله, 14 ص ب غ ة االله, 13 آ ت اب االله, 12 ص ن ع االله 11 و ع د االله etmektedirler: tekid 5 İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, 1/ 114; el- Ehdel, Muhammed b. Ahmed, el- Kevakibu d- Dürriyye, I, 14, el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, ; el- Endelüsî Cemaleddîn Muhammed, Şerhu t- Teshîl, II, Radiyyudîn Muhammed b. el- Hasan, Şerhu r- Radî ale l- Kafiye, I, ; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, ; el- Hemedânî, Bahauddîn Abdullah, Şerhu İbn-i Akîl, I, 569; İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, 115; İbn Hişam, Cemaleddîn b. Yusuf, Evdahu l- Mesalik, II, Muhammed, 47/ 4. 8 Muhammed, 47/ 4. 9 İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, 115; el- Hemedânî, Bahauddîn Abdullah, Şerhu İbn-i Akîl, I, 568; İbn Hişam, Cemaleddîn b. Yusuf, Evdahu l- Mesalik, II, 222; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, 304; el- Endelüsî, Şerhu t- Teshîl, II, 188, Said Havva, el- Esâs fi t- Tefsîr, IX, 5601; ed- Derviş Muhyiddin, İ rabu l- Kuran il- Kerîm, IX, İbn-i Ya iįş, Şerhu l- Mufassal, I, 116; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, Rûm 30/ Neml 27/ 88.

4 226 arapça da fiillerinin yerine mansub... ifadesinden önce Allah, ahirette müminleri sevindireceğini bildirmiştir. Bu ise bir va ddır. Dolayısıyla و ع د االله, bu cümleyi tekid etmektedir. ص ن ع ا الله dan önce geçen ayette ise, Allah ın dağları bulutlar gibi yürüttüğü açıklanmakta ve bu hareketliliğin kendisi tarafından verildiği beyan edilmektedir. Böylece ص ن ع االله ise, makablindeki bu manayı tekid etmektedir. آ ت اب االله dan önce ise Cenab-ı Hak, nikahı haram olan kadınları saymıştır. Bu yasaklamanın ardından آ ت اب االله derken sanki şöyle demektedir: Bu nikahı haram olanları Allah böylece size yazmıştır. Dolayısıyla bu mastar da makablini tekid etmektedir.diğer mastarlarda da durum aynıdır 16. g. Yine bu mastarlardan kabul edilen yani fiilleri mahzuf ama tesniye olarak kullanılan mastarlar da vardır. Bu mastarların tesniye olarak kullanılması, bildirdiği işin iki defa meydana geldiğini belirtmek için değildir. Aksine bu mastarlar teksir yani işin çok vuku bulduğunu ifade ederler. ح ن اب ي ك, ل بي ك, س ع د ی ك, د و ال ي ك, ه ذ اذ ی ك, ه ج اج ي ك bu tür mastarlardandır. Bu mastarlar da mahzuf fiillerin mefulü mutlaklarıdır. Fiillerinin manasında ve onların yerinde kullanıldıkları için, tekid ifade etmezler. Ancak biraz önce de belirtildiği gibi çokluk ve mübalağa ifade ettikleri için, bunları tekid sayanlar da vardır. Mesela; بي ك,ل emret, sana karşı boynum kıldan ince, ne istersen devamlı yapayım, demektir.,س ع د ی ك sana itaat halindeyim, ح ن اب ي ك, şefkatine devamlı muhtacım, ه ج اج ي ك terkedeyim, neyi istersen senin için,ه ذ اذ ی ك yapayım, tekrar tekrar aralıksız,د و ال ي ك de bu manada kullanılmaktadır. Bu son iki kelime isim fiil emir olarak terket, bırak manasında da kullanılmaktadır 17. h. س ب ح ان االله, م ع اذ الل ه terkiplerinin başında bulunan م ع اذ ve س ب ح ان mastarlarının âmilleri hazfolunmuş ve bu mastarlar onun yerine getirilmiştir. Bunlar da fiillerin أ س ب ح االله س ب ح ان ا, ا ع وذ ب االله م ع اذ ا yerinde kullanıldıklarından tekid ifade etmezler. Asılları şeklindedir. Fiiller hazfedilmiş ve bu mastarlar o fiillerin mefulüne muzaf edilmiştir. Bu son iki mastarın bir özelliği de gayr-ı mutasarrıf mastar olmalarıdır. Yani bunların başına lam-ı tarif getirilemez, mensub irabın dışında merfu veya mecrur halde kullanılamazlar 18. C. Âmili olmayan ama mensub olarak kullanılan mastarlar da vardır. Mesela: gibi beddua ت ع س ا ل ه, ب ه ر ا ل ه ve د ف ر ا ل ه türdendir. bu د ف ر ا ل ه, ب ه ر ا ل ه, ا فة, ت فة, و ی ح ك, و ی ب ك, و ی ل ك, و ی ك olarak, geberesice manasındadır. ب ه ر ا ل ه ya ت ب ا ل ه gibi yazıklar olsun manasını verenler de vardır. أ فة ve ت فة ise öf manasına olup, bir şeye karşı kızgınlık ifade eder. و ی ح ك ile acıma ifade eden ve yazık, nedir bu başa gelenler, manalarına gelen, birincisi و ی ب ك büyükler için, ikincisi de çocuklar için kullanılan mastarlardır. و ی ب ك ve و ی ل ك yazıklar olsun anlamındadırlar. Bu mastarların tekid etme özellikleri yoktur. Çünkü bunların lafızlarından fiilleri yoktur ki, onlarla beraber kullanıldıklarında tekid ifade edebilsinler. Yani Araplar 13 Nisâ 4/ Bakara 2/ Rûm 30/ İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, 117; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, 308; el- Halebî, Ahmet b. Yusuf, ed-durru l- Mesûn, IX, 33; et- Tabatâbî, Muhammed Hüseyin, el- Mizan fî Tefsiri l- Kur an, XV, İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, 119; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, ; el- Endelüsî, Şerhu t- Teshîl, II, 186; Muhammed b. Ahmed, el- Kevakibu d- Dürriyye, II, 114; İbn-i Manzur, Cemaleddîn Muhammed, Lisanu l- Arab, bkz. İlgili maddeler. 18 İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, 120; el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, I, ; el- Ehdel, el- Kevakibu d- Dürriyye, II, 114., İbn-i Manzur, Lisanu l- Arab, bkz. İlgili maddeler.

5 selahattin yılmaz 227 bu mastarlardan fiil türetip kullanmamışlardır. و ی ب, و ی ح ve و ی ل mastarları izafet halinde kullanıldıklarında mensub olurlar. Fakat و ی ب ل ه, و ی ح ل ه, و ی ل ل ه şeklinde izafetten kesilip lâm ile kullanıldıklarında, müpteda olarak merfu olurlar 19. BİBLİYOGRAFYA - İbn Ya îş b. Ali, Şerhu l- Mufassal, 1975, Beyrut. - el- Hârzîmî, Kasım b. Hüseyin, Şerhu l- Mufassal, 1990, Mekke. - İbn Hişam, Cemaleddîn b. Yusuf el- Ensarî, Şerhu Katri n- neda ve Belli s- Sedâ, 1994, Beyrut. - Radiyyüddîn Muhammed b. el- Hasan, Şerhu r- Radî ale l- Kâfiye, 1996, Bingazi. - ez- Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, el- Müsteksâ fî Emsali l- A rab, 1987, Beyrut. - el- Ahdab, İbrahim b. Ali, Feraidu l- Le al fî Mecmei l- Emsal, 1312, Beyrut. - el- Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el- Cami li Ahkami l- Kur ân, 1985, Beyrut. - ed- Derviş, Muhyiddîn, İ rabul- Kur ân il- Kerîm, 1994, Şam. - Behcet Abdulvahit Salih, İ rabu l- Mufassal, 1993, Umman. - el- Ehdel, Muhammed b. Ahmed, el- Kevakibü d-dürriyye, 1995, Beyrut. - el- Endelüsî, Cemaleddîn Muhammed, Şerhü t- Teshîl, 1990, Kahire. - Sa id Havva, el- Esas fi t- Tefsîr, 1991, Kahire. - el- Halebî, Ahmed b. Yusuf, ed- Dürrü l- Mesûn, 1986, Şam. - et- Tabâtâbî, Muhammed Hüseyin, el- mizan fî Tefsîri l- Kur ân, 1991, Beyrut. - İbn Manzur, Cemaleddîn Muhammed, Lisanu l- Arab, 1994, Beyrut. - İbn Hişam, Cemaleddîn b. Yusuf el- Ensarî, Evdahu l- Mesalik, 1967, Mısır. - el- Hemedanî, Bahaüddîn Abdullah, Şerhu İbn Akîl, 1964, Mısır. 19 İbn-i Ya įş, Şerhu l- Mufassal, I, ; Kasım b. Hüseyin el- Hârzîmî, Şerhu l- Mufassal, I, ; İbn-i Malik, Şerhu t- Teshîl, II, ; İbn-i Manzur, Lisanu l- Arab, bkz. İlgili maddeler.