Her toplulukta evlenme ve doğum büyük törenlerle icra edilir. Bu durum iptidai kavimlerde olduğu gibi, ileri cemiyetlerde.de böyledir.

Transkript

1

2 ŞAMANİZl\i'DE EVLEm~ VE DOGUM TÖRENLERİ. Osman Cilii.cı Her toplulukta evlenme ve doğum büyük törenlerle icra edilir. Bu durum iptidai kavimlerde olduğu gibi, ileri cemiyetlerde.de böyledir. Şamanlar'da, özellikle Yakut Boylarında evlenme kız kaçırma şeklintie olur. Kız kaçırma. ile görevli gençler Şaman 1 tarafından gerekli ayin yapıldıktan sonra yola koyulurlardı. Kız kaçırmak için gidecek olan gençler grubu önce bir araya toplanır, ' atları hazır halde beklerlerdi. Çünkü o zamanın en süratli vasıtası at idi. Şaman, içinde kımız dolu bir tulumla bu atların bulunduğu yere gelir ve ~eklere bağlı bulunan atların civarına bu kımızdan bir avuç (hapaz) serperdi. Bunun anlamı, kötü ruhların bu gençlere zarar vermemesini ~emindir. Şaman yine bu esnada kırk kötü ruhun adlarım tia sayarak bunların şerrinden gençleri korll!llası için ıtık veya ıdık adındaki Tanrı'ya ; bağışlaması için duada bulunur, yalvarıp yakarırdı. Bu küçük çaptaki hazırlıktan sonra gençler, kaçıracakları kızın bulunduğu kabileye doğru atlarına binip yola koyulurlar.. ~ Bun\inla beraber birçok Türk ~abilelerinde kız kaçırı~ak suretiyle. evlenmeye pek sık rastlamıyoruz. Mesela Altaylar'da kız kaçırma işinin olabilmesi, kızın rızası yanında; anne ve babasının da tasvibi ile mümkün olabilmektedir. önce araştırma mahiyetinde yapılan müracaata kız müspet cevap verirse, delikanlıya mendil veya yüzük. gibi bir şeyini hediye ederdi. Kız kaçırıldıktan sonra delikanlının arkadaşları kendisine bir çadır (otağ) yaparlar. Kırgızlar'da düğün törenlerinde e.nteresan bir manzara görülmekte dir: Gelin, kayın babasının evinde; yanmakta olan ateşe ya.ğ döker ve bu (1) Slbirya'da oturan bir talam. Türle boylarında. tef çalarak, raksederek ve şarla söyleyerek Ay.in (kamlama) yapan ve 'böylece nıhlarla münasebete girerek has talıklan iyi ettiğine, ıistenilen bir takım sonuçlan sağladığına inanılan kimselere Avrupa'lılar "Şaman" demişlerdir; Türk9esi:.<'Kam". ' (2) Eski Türk boylaru:ıdan Altaylılar da evlenmelerin! 1az kaçırmak suretiyle yaparlardı. Faka~ bunla'rda,. YakuUarda. gördoğijmüz yukanda.ki Şti.manI törene rastlanmamaktadır. (49)

3 SAYI 123 TttRK KÜLTÜR'Ö YIL x alevli ateş karşısında hürmetle eğilirdi. Daha önceleri bu adete Başkurt lar'da da rastlanmakta idi. Fakat sonradan onlar bu adeti kaldırmışlardır Şama.n.lar'da evlenme törenllerinde görülen bir mühim özellik de, geli nin eve ilk geldiği gün; kapıda başına bir şeyler. serpmek adetidir. Geliniı başına saçılan şeyin cinsi her devre ve her bölgeye göre değişir. Bununlı beraber o bölgene yetişen mahsulün en bolu ve en sevileninin tercih edil diği bilinmektedir. Evlenme töreninden sonra birçok şeyler gelin için tabu~ sayılır: Ko casmm ve onun soyuna mensup olan erkeklerin ismini söylemek, büyül babanın çadırından ileriye geçmek, geçici bir zaman için kayın baba, kayıı biraderler, hatta ve hatta kabhedeki yaşlı kadınlarla konuşmak v.s. gib J;ıususlar bu yasaklardan belli başlı.olanlarıdır. Yeni doğan çocuğa isim koyma da yine törenlerle yapılır. Şamanlar' da erkek çocuk, kız çocuktan daha üstün tutu.lmiıştın: Bilhassa Yakutlru Tanrı' dan çocuk isterlerken Ak Şam~'a 4 baş vururlar ve kendilerine erkel çocuk vermesini is~rler. Ak Şaman'lann bu yalvarışı Ayzit.., e karşı ya pılır. Eski Türk'lerde kadın, doğum esnasında ızdırap çekerse buna ' ~Alka rası" veya '"Albastı" adı verilir ve bunda fena ruhların tesiri olduğuna ina nılırdı. Altay Türk'lerine gör~ bir jıısanın ruhunun daha doğmadan çok önce göz yüzünde bulunduğuna inanılırdı.. Doğum esnasında vazife gördüğüne inarulan "Doğum İlahesi" nin, do.ğacak çocuğun ne kadar yaşayacağını bildirdiğine de inanırlar. Y.akutlar'da çocuğu olmayan kadınlar kendilerine kutsal sayılan biı ağacın altında Yer Tanrısı'na yalvarırlar, ağlayarak dua ederler. Bunuıı sonunda çocuğa kavuşanıar ise, yerdeki ağaç ruhları sayesinde böyle biı çocuğa sahip olduklarına inanırlardı. Yine Yakut'larda ilk doğan çocuğa öneµı verilir.. Doğum günü yaklaşınca bir.takım hazırlıklar yapılır. Kiler ve evdeki diğer bütün sandıklar açık bırakılır, ateşe yağ dökülüp: "Ey. doğum Tanrısı Ayzit, ye, iç, yoluna (3) Polıinezce dilinde bir kelimedir. "İşretlenmiş, yasak ve tekinsiz" ma.na.ıarma ge lir. Böyle olunca da Tabu'ya do'kunulmaz, Tabu. olan eyler yenmez, Tabu olaıı hayvanlar kendi adlarından başka bir ad ile çağrılır. (4) Şamanizm'de dini ve gayr-ı dini törenleri idare eden Şaman'lar iki kısma ay. I'Jlır: a) Ak Şaman '. lar, evlenme, düğün, ziyafet, av v.s. gibi mutlu ve sevılnmeye vesile olan.törenlem.. b) Kara Şaman'lar, ölüni, felll.ket v.s. gibi yaslı ve huzilnlü törenleııl idare ederler. (5) Doğum, güzellik ve namus Tanrısı'dır. 178 (50)

4 SAYI 123 O. CİLAC! YIL Xl çıkacak engelleri aş" denir. Çocuğun doğduğu ilk günde yağlı bir yemek yenir. Ayrıca kurban edilen bir hayvanın, kafası parçalanmadan pişirilmesine dikkat edilir. Doğumun üçüncü gününde de Ayzit'e, yaptığı iyiliklere karşılık şükran duasında bulunulur. Altay ve Kırgızlar'da durum biraz daha değişiktir. Bu iki boyda do.: ğum vakti yaklaşınca Öyµiak 6 taki kadınların yaşlılan ve tecrübelileri lohusanın evinde toplanırlar. İçlerinde. en tecrübelisi ve kendine güveneni ebelik yapar. Bu arada Albastı veya Alkarası denilen kötü ruhların lohusaya fenalık y~pmamasını temin için de bazı tedbirler alınır. Hatta doğum yerinin dışında erkekler toplanarak gürültü yapmak suretiyle kötü ruhların kaçmasını sağlarlar. Lohusalara zarar verdiğine inanılan bu kötü ruh, aşağı yukarı Türk' - lerin yaşadıkları bütün bölgelerde, yukarıda söylediğimiz iki isme ilave olarak "albıs" ve "al.mıs" adlarıyla da anılır. Kırgız-Kazak Türk'lerinde ise albastı iki cins olarak düşünülmüş, birine "kara albastı" diğerine de ''sarı albastı" denilmiştir. Albastı, tüfek sesinden, demircilerden ve sihirbazlardan korkar. Muhtelif suretlere girdiğine inanılan albastı hadd-i z!tın'da "sarı kız" dır. Kazanlı Tatar Başkurtlar'ın,..albastı" hakkındaki inançlan umumiyetle Kazak ve Kırgızların ina~çlarından farklılık göstermez. Kazan Türk'lerine göre de albastı kötü bir ruhtur. Daha çok meskiin sahaların dışında bulunur. Tüvkiye'nin birçok bölgelerinde buna benzer bir hurafenin mevcut olduğunu görüyoruz. Alkarası veya albastı hastalığı denilen bu ruh, lohusa kadınlara musallat olur. Halk arasında bazı lohusa kadınlar hakkında t 1 albas:mış" tabirinin kullanılması buradan ileri gelmektedir. Demek oluyor ki, Türk kavimlerinfu hemen hepsinde albastı, kötü ve şerir bir ruh olarak bilinmektedir. Şüphe edilmemelidir ki, bu şekildeki inanç ve an'ane, Türk'lerin Orta Asya'da toplu bir halde yaşadıkları zamana aittir. Şamanlar'da çocuk dünyaya geldiğinde, çocuğun babası toplananlara ziyafet verir, ebe de buğday unundan bir yemek yapar. Çocuğun doğumundan birkaç gün sonra ziyafetti bir düğün tertip edilir. Yemekten sonra ebe yahut çocuğun bizzat. babası hazır olan yaşlılardan birine müracaat ederek çocuğa ad koymasını rica eder. İhtiyarlardan birisi çocuğa ad verir. Bu arada ebe de misaflı Ierden çocuk için hediyeler toplar. Toplanan bu hediyeler çocuğun beşiğine asılır. (6) Boy ve Uruk denilen topluluğun aynldı~ bölüm. Aileden sonra gelir. (51) 179

5 SAYI 123 TURK KttLTURtt YIL XI Eski Y akut'larda çocuğa birkaç günlük iken verilen ad iğreti sayı ' lırdı. Çocuk biraz büyüyüp de yay çekip ok atma çağına geldikten sonra ona hakiki adı verilirdi. Bu usule Oğuzlar'da da rastlanmaktadır. Dede Korkut, bir Çocuğa ad verilebilmesi için "baş kesmesi, kan dökmesi" nin gerektiğini hikayelerinde dile getirm'ektedir. Dede Korkut adını ise Oğuzlar, kahramanlık gösterenlere verirlerdi. Altay ve Yenisey Türk' - lerinde bir zaman geçmiş ki, gerçek anlamda ad sahibi olmak; ancak kahramanlık göstermekle mümkün olabilmiştir. Doğan çocukların yaşaması için alınan tedbirler aşağı yukarı bütün Ti.irk boylarında aynıdır. Mesela Yakutlar, aileye arız olan ölüm ruhundan korunmak ve onu aldatmak için çocuklarını komşularına satarlardı. Tuba kabilelerindtıkiler ise, çocuk doğar doğmaz bir kazan'm altına saklarlar, kazan'm içine de arpa unundan yapılmlş bir bebek bırakırlardı. Şaman veya diğer adıyla Kam, lyinini bu bebek üzerinde yapardı. Kam'm duasıyla bebek canlanırdı. Bebeğin karnı Kam tarafından yarıldıktan sonra uzak bir yere götürülür ve gömill.ürdü. Ölüm ruhu da bunu görüp gerçek çocuğun öldüğünü zanneder ve böylece aileyi rahat bırakırdı. Moğollar'da da durum aşağı yukarı Tuba'larınkine benzemektedir. Onlar çocuğu kazan altında üç gün saklarlar. Bu zamanda çocuğun annesi yapma bir beb'ekle meşgul olur. Bu bebek öldü diye yas tutarlar ve onu bi,r çukura gömerler. Böylece kötü ruhu aldatırlar ve kötü ruh o aileden uzaklaşır. Yine Şamanlar'da çocuğun yaşamasını sağlamak için Yaşar, Kurç (çelik), Ölmez v.s. isimleri verildiği gibi, ölüm meleğinin nefretini celbederek kendilerine yaklaşmamasını temin için kötü ad vermek adeti de vardır. Bazı çocuklara doğduğu günüiı veya doğduğu şehrin önemi ile mütenasip adlar verildiği de olmuştur. 180 (52)