Bolkardağ Madeni. Yazan : Adnan DEMİRCİ. da mevcudiyeti hakikî ismi ile M. T. A. tarafından Bolkardağ tesmiye edilmesini mucip olmuştur.

Transkript

1 Bolkardağ Madeni Yazan : Adnan DEMİRCİ Türk Madenciliği ve Türkiyedeki madenler hakkında umumî olarak yazılan bütün eserlerde bu isme : BULGARDAĞ simli kurşun madeni diye rastlarız ki, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsünün kurulmasiyle o zamanki Metal şubesi tarafından ilk ele alınan madenlerden biri olmuş ve bilâhare M. A. A. Grubuna devredilerek nihayet 1938 senesinin Nisan a- yı zarfında işletmeye devri imkânlarını verecek bir tonajı ihtiva etiği görülmesi ve lüzumlu hazırlık ameliyelerinin de ikmal edilmesi münasebeti ile tatili faali - yet edilerek Eti Bank tarafından işletmeye konması için devri teslim ciheti kararlaştırılmıştır. Burada yazmak istediğimiz; kısa bir hülâsa ile madenîn şimdiye kadar geçirdiği devirleri, ismini, ehemiyetini, neler yapıldığını ve daha ne gibi ameliyeler yapılabileceğini anlatmaktır. da mevcudiyeti hakikî ismi ile M. T. A. tarafından Bolkardağ tesmiye edilmesini mucip olmuştur. 2 Bolkardağ simli kurşun - Bolkardağ altın : Bu güne kadar yazılan eserleri tetkik edecek olursak bu madenin ekseriya simli kurşun olarak zikredilmiş olduğunu görürüz. Filhakika 2.5 seneden beri faaliyetimiz neticesi ve alman binlerce numuneye nazaran bu madende kurşun, çinko, gümüş, altın mevcut ise de kurşunun vasati derecesi bugünkü gözle görünür rezerve nazaran % 6 yi geçmemektedir. Halbuki altının tonda 10 gram, gümüşün 350 gram olarak bulunması mıkroskopik muayene ve yıkama neticesi nabit altın mevcudiyeti- l - Bulgardağ - Bolkardağ : Bulgarlarla hiç bir alâkası olmamasına rağmen Toros silsilesinin en yüksek te - pelerini işgal eden bu dağların eski Arap harfleri ile yazıldığı takdirde: Bolkar, Bulkar, Bolgar, Bulgar şekillerinde oku - nacağı gibi civar Kayseri şivesine göre (k) nin (g) okunması mümkün olacağı mülahazası ve bu mülâhazamızı kuvetlendiren karın yaz kış ve çok fazla miktar- Traverban methali Haziran 1937

2 nin tespiti; flotation ve lavage suretiyle zenginleştirilmesi imkânını gösteremiyen bu Plumbojarosit madene simli kurşundan ziyade Bolkardağ altın madeni adının izafesi daha muvafık ve doğru olur. 3 - Bolkardağ Madeni t Bolkardağ madeninin çok eski zamanlarda işletildiği zan ve tahmin edilmekte ise de kimler tarafından ve hangi tarihte işletmiye başlatıldığı sarih olarak bilin - memektedir. Ancak o civarda gümüş namı İle anılan bir köyün bulunması ve bu mevkide mahi- yeti ora sakinlerince namalûm külliyetli miktarda maden cürufunun mevcudiyeti eski işleticilerin madeni burada eriterek gümüş elde etmiş oldukları kanaatini doğurmakta ve bu mahalle de gümüş köyü adını izafe etmiş olmaları ihtimali kuvvetlendirmektedir. 4 - Maden Köyü : Bay E. Coulant'nın yaptığı etüdlere nazaran ilk çalışma zamanı takriben 1810 da başlamış ve 1908 e kadar devam etmiştir. Bu fasılayı zaman arasında gerek izabe ve gerek ocak işletmesi çok iptidaî bir şekilde yürümüş ve bundan dolayı çıkarılan maden miktarı pek az bir yekûna baliğ olmuştur. Hattâ en faal zamanlarda bile ocakların senevi istihsalâtı 2500 tonu tecavüz edememiştir. Maden civarında bulunan cüruf miktarından anlaşıldığına göre umumî istihsâlâtın tonu tecavüz etmediği neticesine varılmıştır. Bay E. Coulant raporlarında çalışma usulünü şu şekilde izah ediyor: Müstakil ve kendi hesabına çalışan madencilerin ocak veya ocaklardan çıkarttıkları maden, diğer bir sermayedar tarafından çok iptidaî bir şekilde inşa edilmiş olan izabe ocaklarına nakledilir ve orada bir kat maden ve bir kat kömür îstif ve lüzumlu olan havalandırma işi de alternatif bir tarzda el körükleri ile temin edilmek suretiyle erittikten sonra çıkan maden yalnız Hükûemt tarafından satın alınarak İstanbula nakledilir ve orada altını tefrik edilirmiş. Bu izabe işi için Hükümet fırın sahibine bir fırın kampanyası için 7. Lira ve madenci de 1. Lira vermekle mükellefmiş. Kömürü veren fırın sahibi olmakla beraber istihdam edilen amele Hükû - met hesabına çalışırmış. Velhasıl diğer müteferrik masarifle beraber bir fırın kampanyası ceman 12. liraya malolurmuş. Bir fırın 7,5 ton cevher ve 4 ton kömürü

3 istiap eder ve bir kampanya 5 gün ve 5 gece devam edermiş. Madenci Hükümete sattığı madenin tenoru üzerinden değil, ancak izabeden sonra elde edilen Metal yani gümüş, Litarge ve altın miktarı üzerinden para alırmış, hükümet tarafından madenciye gümüşün okkasına takriben 320, litargenin okkasına 0,75 ve altunun dirhemine de 12,32 kuruş verirmiş. Bundan dolayı ocağa giren cevherin tenoru meçhul kalmış ve bu usul ile izabedeki zayiatın miktarını tesbit etmek İmkânı hasıl olamamıştır. Fakat bu zayiatın gerek kurşun ve gerek gümüş için oldukça mühim miktara baliğ olduğu tahmin edilmektedir. 5 Coupelation : Çam odunu yakılan küçük fırınlarda yapılıyordu. Vasatı olarak bir firma 614 okka kurşun konuluyor, elde edilen litarge'ın temizi satılıyordu. Pis Litarge (Coupel) Ie beraber tekrar izabe fırınına veriliyor ve bu fırınlarda 100 okka kurşun i- çin 125 okka çam odunu sarfediliyordu. Maden ocak işleri daha çok İptidaî bir şekilde yapılıyordu. Cevherlerin en zengin kısımları dar galeri ile takip ediliyor ve çıkarılan cevher çuvallarla dışarıya taşınıyordu. Lamba olarak iç yağla yanan fitilli kandiller kullanılıyordu. Zengin ve fakir olan cevher göz kararı ile ayrılamadığından resimde görülen kepçe ile ocağın içerisinde izabe edilerek zengilik tecrübesi yapılıyordu. Bir ocakta muhtelif madenci müteahhidlerin çalışmaları neticesi yekdiğerinin malını çalmaları ve kendi namı hesaplarına izabe ettirmeleri gibi bazı uygunsuz haller dahi oluyordu. Fakat bu tarihlerde gümüş fiatı çok düştüğünden madencilerin Hükümetten aldık lan para miktarı çok az bir yekûn tutu - yordu. Buna mukabil gerek ocak içerisinde ve gerek fırınlara kadar olan nakliyat mesafelerin uzaklığı dolayısile bir hayli pahalıya maloluyordu. Bilhassa 1908 senelerine doğru demiryolunun Konya havalisine yaklaşmış olması dolayısile aldıkları yevmiyenin dört beş mislini bulabilen işçiler ve bu yol işinde daha kârlı neticeler gören madenci müteahhidler işlerini bırakarak demiryolunda çalışmayı tabiî olarak tercih etmişler ve bu sebeple 1908 de madeni 6 Madenin Kapatılması : 20 İnci asır evailinde maden civarında hükümet tarafından daha asrî bîr fırın yapılıyor ve bu suretle aradaki mütevassıt sermayedar ortadan kaldırılmış oluyordu.

4 faaliyet et- terkederek tamamiyle tatili mişlerdir. Sebebi: Esaslı bir artştırma yapılmadan doğrudan doğruya tahminata istinad edilmiş - tir. Niçin esaslı etüdde bulunamamışlar - dir? Bunu ancak kışın veya yazın Bolkardağa gidilerek mağaralar gezilmek istenildiği zaman anlaşılacağından yazı ile ifade den vaz geçiyoruz. Ve yaz İle kışın mukayesesi için aşağıdaki resimleri tetkikinize arzediyoruz. Bu hususta Alpniste olmıyan M. T. A. Knstitüsü elemanlarının ilk tecrübesizlikleri neticesi bir kaç gün aç kalamları çığ ve siste hayatlarını gaip etmek tehlikelerine düşmeleri ve her türlü mahrumiyetlere feragatle katlanarak yalnız memleket menafii düşüncesi İle çalışmayı gaye edinmeleri bu madenin müspet bir şekilde işletmeye devri imkânlarını vermiş olduğunu iftiharla söylerken Başbakan Celâl Bayarın: (Ruslar - 40 da çalışıyor. Biz neye çalısmıyalım?) diye teşci edici mahiyette vermiş olduğu yüksek direktifin büyük bir dahli tesiri olduğunu da unutmamak lâzımdır. 7 - Yapılan Etüt ve Kanaatlar. İkiye ayrılmıştır. Ya çok fazla optimiste veya çok fazla pesimiste olarak yürü - müşlerdir. S Şimdiye kadar ne yapılmıştır? Bolkardağ madeni 20 Km. imtidadında Şark - Garp istikametinde Toros silsilesinin yüksek tepelerinin muhtelif yerle - rinde affleurment halinde meydana çık - maktadır. Bu meyanda dahilî olarak kal - mis ve affleuree olmamış kısımların da mevcut olacağı gayet tabiîdir. Yapılan a- meliye ise bu 20 Km lik silsilenin garp kısmı olan Yayla Boğazı - Büyük Toy islam vadisi arasındaki 2-3 Km. lik kısmın vasatı derecede etüdünden ibaret kalmıştır, Zira bu iki vadi arasındaki mevcut mağaraların yalnız en ümidlisi olan Yeşilli, Timyos, Küçük Toyislam, Davali ve Serostat mağaralarının açılması ve etüdü ile iktifa edilerek diğer malûm Kara mağara, Büyük Toyislam ve isimleri gayri malûm

5 nütebaki mağaraların ve çatlakların araştırılmasına vakit kalmamıştır, Maden yatağındaki istikşaf işlerine M. T. A. Enstitüsü tarafından 1935 senesi Sonbaharında başlanmıştır. Evvel emirde açık bir vaziyette olan ve en büyük veya en son işletildiği malûm olan ocaklar u- mumî bir mesaha ve numune almağa tâbi tutulmuşlardır. Bunlar: Timyos, (2273 m.) Yeşilli (2221) ve Küçük Toyislam (2102 m.) ocakları olup her üçü de Yayla Boğazında kâindir. Bu gruba dahil olan Büyük Toyislam ocağının (2300 m.) ağzı Saka Pınar deresindedir senesinde kar başlamadan evvel Amerikan Smelting Co. tarafından acılan 10 metre derinliğindeki traverbanın iler - letilmesine başlanmıştır senesinin İlk Kânun sonunda 56 inci metrede ilk cevherleşme mıntakası katedilmiştir. Bu rakımda çalışan kuvvetli ve modern ma - kineler getirilerek iki şakulî kuyunun a- şağ:dan yukarıya doğru açılmasına başlanmıştır. Bunlardan birisi traverbamn ağzından 240 metre mesafede olup eski Timyos ocağının inkişafını temin etmek için düşünülmüş, diğeri ise ağızdan 420 metrede olup Yeşilli ocağı cevherinin naklini temin için sürülmüştür. Yatakların damar breşleri program mucibince traverban ile geçilmiştir Sonbaharında amele evleri ve işletme mühendisi için ikametgâh ve yazıhane binası inşasına başlanmıştır. ve o sene çok erken gelen kış mevsiminin doğurduğu bir çok müşkülâta rağmen bu inşaat itmam edilmiş ve fazla kar dolayısıyle köylerle irtibatı daima kesilen ma - den mıntakalarında amelesiz ve işçisiz kalmak tehlikesi bu suretle tahdit edilmiş ve bu yüksek dağ silsilesinde acı bir şekilde hüküm süren kışın şiddetine rağmen işlere program dahilinde devam edilebil - mistir. Küçük Toyislam ocağından başlıyarak evvelki sene umumî mahiyette ve muhtasar bir şekilde yapılan numune alma işine bu defa sistematik bir surette başlanmış ve aynı zamanda sıhhatli bir ölçmeye mübaşeret edilmiştir. Karmakarışık olan eski imalât içinde muntazam ve muayyen a- ralar ile profiller vaz'edilmiş, bu profiller yer altı ölçmesi vasıtasiyle tam olarak tespit ve sondaj yapma suretiyle cevher toplantılarının hudutları tayin edilmiştir. Aynı zamanda yarma usulü ile numune alma işi tekemmül ettirilmiştir. Mevcut cevher rezervleri ve bunların tenörleri tayin edilmiştir. Halbuki bugüne kadar Bolkar madeninin cevher zuhurları hak-

6 kında yazılan raporların en zayıf tarafları iyi girilebilir ve gezilebilir ana galerilerde numune alma işinin ancak sathî bir surette yapılmış olması ve filen yapılan rezerv hesaplarının yalnız tahminlere istinad etmesidir. Bu suretle meselâ Yeşİlli'de eski imalât yerleri tekrar taranarak bunların ihtiva ettikleri ve oldukça ehemmiyetli olan cevher rezervleri hesaplanabilmiştir. Halbuki eski raporlarda bunlara ait hiç bir kayıd ve izaha tesadüf edilmemiştir. Bu mesai meydanında adedi bir çok o- lan ufak eski imalât yerlerinden bazıları açılmış numuneleri alınmış ve mesahaları yapılmıştır. Tetkik edilen bu ufak ocaklar Davali Mağara, Serustat ve Keçili Mağaradır. Güzel Mağara ocağı mesaha edilmiş, fakat yapılan ilk muhtasar numune işinde düşük tenörler bulunduğundan daha yakından cubage'ı yapılmak ve numunesi alınmaktan sarfınazar edilmiştir. Hülâsa; M. T. A, Enstitüsü tarafından Bolkardağında ceman 3130 metrelik tra - verban, galeri, kuyu ve sair bacalar sürülmüş 1000 metrelik sondaj yapılmış muhtelif mevakiden takriben 3500 e yakın numune alınmış ve tahlilleri yapılmıştır. İsimleri gayrimalûm mütebaki mağaraların ve çatlakların araştırılmasına vakit kalmamıştır. Maamafih bu mağara ve çatlaklarda yüz güldürücü derecede cevher bulunabileceği jeolojik düşüncelerimize ve görüşlerimize atfen kuvvetle ümid edilmektedir. 8 Daha ne yapılmalıdır? Yapılacak iş çok büyüktür. Saka Pınar deresi ile Yayla Boğazı arasındaki sırttan başka, Yayla Boğazı - Teke deresi Teke deresi - Kara Boğaz Kara Boğaz - Kızıl Tepe Kızıltepe - Çiftehan vadisi arasındaki tepeler de mevcut malûm mağaralarla gayrimalûm mağaraların açılması numune ve tonaj işinin tespiti en başta yapılması lâzım gelen bir ameliyedir. Ancak bütün bunların etüdü jizman hakkında katı bir fikir vereceği gibi iş - letmenin ve bilhassa kurulacak tesisatın vüs'atı da bu tonaja tâbi olacağı şüphesizdir. Ancak 2.5 senedenberi eütüdü devam eden ilk kısma nazaran bunların bilhassa daha sarp bir arazide mevcudiyeti arama işinin fevkalâde güçlüklerle karşılaşaca - ğını hiç bir zaman hatırdan çıkarmıyarak bu havali İçin evvelce ehliyeti tecrübe e- dilmiş organizatör bir kamp şefinin neza-

7

8 reti tahtında yapılması elzem ve gayet mühimdir. Ufak bir ihmalin ve yahut sistematik olmıyan bir çalışmanın buralarda muvaffak olmasına imkân yoktur. 9 Yapılacak tesisatın mevbii. 1, Tesisat ya tablalar üzerinde yıkama ve bilahare cyanurisation. 2. Veya fusion direct olacaktır. Her iki halde de fabrikanın maden civarında kurulması muvafıktır. Bu hususta ihmal edilmeden yapılması lâzım olan ilk is Çiftehan yolunun 5 metre genişlikte otomobil şosesi haline ifrağıdır. Buna ne kadar çabuk başlanır - sa o kadar kazanç temin edilmiş olacağını bilhassa zikretmek isteriz. Ve her gecen yaz mevsiminin Bolkardağ madeni işletmesi için bulunmıyacak bir fırsat olduğunu bir defa daha hatırlatırız. Fabrika mahalli ve ikametgâh için maden köyünde kâfi miktarda arazi ve su mevcut olduğu gibi hava itibarı ile de Çiftehana müreccahtır. Düşünülecek mesele nakliyedir. Bunun için evvelâ yolun yapılmasını şart koşmuştuk. Fabrika kurulduktan sonra ise çıkan cevherin pek büyük bir miktarda olmıyacağı malûm olduğuna göre ( azamî günde 150 ton son - ra işlenebilecek) kamyonlarla nakli ve gelirken de mahrukatın temini gibi gidiş ve geliş daima randımanlı çalışılabileceğinden liraya yakın bir sermayeye ihtiyaç gösteren havaî hatta bu şeklin müreccah olacağı gayet tabiîdir İstikbal. İstikbal için şimdiden bir şey söyle - mek her ne kadar doğru değilse de 2.5 sedenberi elde ettiğimiz tecrübeye nazaran çok fazla ümidvarız. Yalnız ümidimizin hakikat olması için çalışacak elemanların gayet iyi seçilmesi ve hattâ bunların bulacakları fazla tonaja karşı kendilerinin ayrıca tatmin edilmesi şeklinde bir aranjman yapılması doğru olacağı kanaatindeyiz. Yapılan işler için ilişik haritaların tetkikini muvafık gördük.