Bilgi Profesyonellerinin Açık Erişim Yaklaşımları

Transkript

1 Bilgi Profesyonellerinin Açık Erişim Yaklaşımları Ömer Dalkıran H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü

2 Terminoloji Açık Erişim; 2001 yılında yayımlanan Budapeşte Açık Erişim İnisiyatifi bildirisinde Bilimsel literatürün İnternet aracılığıyla finansal, yasal ve teknik bariyerler olmaksızın, erişilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, dizinlenebilir, tam metne bağlantı verilebilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir biçimde kamuya ücretsiz açık olması olarak tanımlanmaktadır (ANKOS Açık Erişim ve Kurumsal Arşivler, 2012). Kurumsal Açık Arşiv; Üniversite vb. araştırma kuruluşlarının bilimsel çıktılarının kayıt edildiği, ücretsiz olarak dağıtılabildiği ve korunabildiği dijital bir koleksiyon hizmeti dir (Tonta ve Ertürk, 2005).

3 Bilgi Profesyonellerinin Açık Erişimdeki Rolü Açık erişim hareketinin savunuculuğunu yapmak Kurumsal açık arşiv oluşturmak Web üzerindeki ücretsiz kaynakları kütüphane üzerinden sunmak (Koleksiyon geliştirme kütüphanecileri) Ücretsiz veya açık erişimli dergi ve kitap üretmek Özel açık erişim sistemleri oluşturmak Dijitalleştirme projeleri yürütmek Açık erişimli kaynakların dijital korunmasını sağlamak

4 Bilgi Profesyonellerinin Kurumsal Açık Arşivlerdeki Rolü Danışma kütüphanecileri, koleksiyon geliştirme uzmanları, kataloglama/metadata personeli, e-kaynak kütüphanecileri, özel kaynak kütüphanecileri/arşivcileri (Bailey, 2006). Politikalar oluşturmak ve uygulanmasına yardımcı olmak Kullanıcı arayüzünü etkili ve kullanıcı dostu olarak tasarlamak Kişisel arşivleme etkinliklerini belirlemek Araştırmacıları kurumsal açık arşiv oluşturma ve kullanımı konusunda teşvik Araştırmacıları telif hakları ve yayıncıların son baskı politikaları konusunda bilgilendirmek Öğretim üyeleri için dijital kaynak sağlamak Kaynakların metadatalarını, konu başlıkları vb. oluşturmak Kurumsal açık arşivler hakkında bilgilendirici ve teşvik edici dokümanlar oluşturmak Kullanıcıları kurumsal açık arşiv kullanımı konusunda eğitmek Kullanıcılara kurumsal açık arşivlere yönelik olarak kurumsal açık arşivler üzerinden özel danışma hizmeti vermek (Bailey, 2005, s ).

5 Bilgi Profesyonellerinin Sahip Olması Gereken Nitelikler Araştırmacılarla başarılı bir şekilde iletişim Kütüphanenin birimler arası ilişkilerinin etkinliği ve genişliği Açık erişimin finansmanı konusunda ülke çapında yapılacak abonelik anlaşmaları vb. araçlardan yararlanabilme Web ölçekli olarak metadataların oluşturulması ve yönetilmesi, bağlantılı veri (linked data) ve koruma gibi konularda becerili olma Birlikte çalışma ve paylaşma becerilerine sahip olma Kütüphanecileri veya dijital arşivleri paylaşmak, konsorsiyum düzeyinde lisanslama uygulamaları gibi çalışmalar Değişen eğitim ve bilgi ortamında daha çarpıcı ve verimli çalışmalar yürüterek kullanıcılara daha iyi hizmet sunabilme (Harris, 2012, s ).

6 Amaç Türkiye deki bilgi profesyonellerinin açık erişime ilişkin görüşlerinin değerlendirilmesi Araştırma soruları Bilgi profesyonellerinin açık erişime ilişkin bilgi düzeyleri nedir? Bilgi profesyonellerinin açık erişimin avantajları ve gelişimine yönelik stratejiler için ne düşünmektedirler? Bilgi profesyonellerinin kurumsal açık arşivlerde oynadığı roller nedir? Bilgi profesyonelleri açık erişim konusunda rol üstlenmeye istekli midir?

7 Kapsam ve Yöntem Literatür taraması E-anket: Çoktan seçmeli, 5 li Likert, açık uçlu soru ÜNAK Protokol Listesi (584 e-posta adresi) Bölümler, üniversite kütüphaneleri, kişiler, Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Milli Kütüphane, TBMM Kütüphanesi, ULAKBİM, ANKOS, TKD, Türk Kütüphaneciliği Editör Grubu, Okul Kütüphanecileri Derneği, Türk Arşivciler Derneği, Avrasya Kütüphaneciler Birliği ve Şirketler 564 e-posta adresine ulaştı / 99 yanıt Geri dönüş oranı %17,55 Bulguların analizi PASW Statistics 18

8 Katılımcıların Çalıştıkları Kurumlar / Birimler Diğer 16,3% Diğer 37,4% Üniversiteler 83,7% Kütüphaneler 62,6%

9 Katılımcıların Kurumlarında Açık Arşiv Bulunma Durumu Kurumunuzun açık erişim Evet Hayır Toplam arşivi var mı? Üniversitede çalışanlar % 67,1 32,9 100 Diğer kurumlarda çalışanlar % 35,3 64,7 100 Toplam % 61,6 38,4 100

10 Açık Arşivlerde Görev Almaya İsteklilik Durumu Kurumunuzda açık arşiv kurulması düşünülürse görev almak ister misiniz? Evet Hayır Toplam Kütüphaneciler % 88,5 11,5 100 Diğer bilgi profesyonelleri % 58,3 41,7 100 Toplam % 78,9 21,1 100

11 Açık Erişimle İlgili Araçları Kullanımı Aşağıdakilerden hangisini/hangilerini kullandınız? Kütüphaneciler Diğer bilgi profesyonelleri Toplam ULAKBİM Ulusal Veri Tabanları % 89,8 86,1 88,4 Türk Kütüphaneciliği dergisi arşivi % 67,8 89,2 76 Directory of Open Access Journal (DOAJ) % 76,3 70,3 74 Bilgi Dünyası dergisi arşivi % 59,3 83,8 68,8 Mitos Ulusal Açık Erişim Sistemi % 52,5 40,5 47,9

12 Açık Erişim Yazılım ve Projeleri Hakkında Bilgi Sahibi Olma Durumu Aşağıdakilerden hangisi/hangileri hakkında bilginiz var? Kütüphaneciler Diğer bilgi profesyonelleri Toplam Açık Dergi Sistemleri (OJS) % 66,7 91,4 76,1 DSpace yazılımı % 69,9 68,6 66,3 OpenAIREplus Projesi % 68, ,2 Açık Konferans Sistemleri (OCS) % 42,1 74,3 54,3 MedOANet Projesi % 56,1 48,6 53,3 EPrints yazılımı % 42, ,9 Greenstone yazılımı % 10,5 31,4 18,5 Fedora yazılımı % 14 17,1 15,2

13 Açık Erişim Eğitimi Konusundaki İsteklilik Açık erişim/kurumsal açık arşiv oluşturma konusunda eğitim almak ister misiniz? Evet Hayır Toplam Kütüphaneciler % 83,9 16,1 100 Diğer bilgi profesyonelleri % 59,5 40,5 100 Toplam % 74,7 25,3 100

14 Açık Erişimin Avantajları (1) Kesinlikle katılmıyorum (2) Katılmıyorum (3) Kararsızım (4) Katılıyorum (5) Tamamen katılıyorum Açık erişimin avantajları Kütüphaneciler Diğer bilgi profesyonelleri Açık erişim bilimsel araştırmalara ücretsiz erişilmesini sağlar Açık erişim araştırma sonuçlarının daha hızlı duyurulmasını sağlar Açık erişim bilimsel araştırmalara kolay erişilmesini sağlar AO ss AO ss 4,22 1,04 4,48 0,76 4,14 1,90 4,27 0,96 4,29 0,94 4,48 0,65 Açık erişim bilimsel araştırmaların etkisini arttırır 4,11 0,99 4,21 0,88 Açık erişim araştırmacıların çalışmalarını web sayfalarında vb. arşivlemesini olanaklı kılar 3,98 0,94 4,10 0,80

15 Açık Erişimin Gelişimi Açık erişimin gelişimi Kütüphaneciler Diğer bilgi profesyonelleri Araştırmacıların bilgi teknolojisi kullanım becerilerinin yetersiz olması açık erişim kullanımlarını olumsuz etkiler Araştırmacıların çalışmalarını açık arşivlere yüklemelerinin atamalar için zorunlu kılınması açık erişimin gelişimini sağlar Açık erişimli dergilerin sayısının artması açık erişimin gelişimini hızlandırır Çalışmalarını açık arşivlere yükleyen araştırmacıların ödüllendirilmesi açık erişimin gelişimini sağlar Kurumsal açık arşiv çalışmalarının gelişimi açık erişimi olumlu etkiler Teknik altyapının yetersiz olması açık arşivlerin gelişimini engeller AO ss AO ss 3,56 1,06 3,70 1,07 4,01 1,09 3,89 1,19 4,11 1,00 4,40 0,68 4,12 1,03 4,21 0,94 4,14 0,95 4,43 0,55 4,01 1,12 4,29 0,74

16 Açık Erişimde Roller ve Sorumluluklar Roller ve sorumluluklar Kütüphaneciler Diğer bilgi profesyonelleri Kütüphaneciler açık erişimin hayata geçirilmesinden sorumludur AO ss AO ss 3,70 0,99 4,16 0,83 Açık erişimin gelişiminden devlet sorumludur 3,53 1,06 3,21 1,08 Kütüphaneciler araştırmacıları açık erişim konusunda bilinçlendirir 4,11 0,97 4,05 0,84 Kütüphaneciler araştırmacıları açık arşivlerin kullanımı konusunda eğitir Kurumsal açık arşiv oluşturmak kütüphanenin sorumluluğudur 3,90 1,08 3,83 0,86 3,58 0,98 3,70 1,05 Kütüphaneciler açık erişim hareketinin savunucularıdır 3,87 1,10 3,86 0,94

17 Açık Erişime İlişkin Görüşler (Açık Uçlu Soru) Görüşler Ortak açık erişim merkezine yönelik beklentiler 2 Ulusal ve yerel düzeyde açık erişim politika ve stratejileri, birlikte çalışabilirlik ve standartların önemi Açık erişimin dezavantajları 2 Açık erişimde üniversite yönetimlerinin önemi 2 Açık erişimle ilgili çalışma ve projelerinin arttırılmasının önemi 2 Kütüphaneciler açık erişimle ilgilenmemelidir 2 Açık erişim konusundaki kavram kargaşası 1 Bilgi profesyonellerinin açık erişim konusunda çalışmalarının önemi 1 Kamu kaynaklarıyla üretilen bilimsel çalışmalar açık erişimli olmalıdır 1 Mitos Ulusal Açık Erişim Sistemi ve ULAKBİM Ulusal Veri Tabanlarının açık erişimi tam olarak yansıtmaması N 2 1

18 Açık Erişime İlişkin Görüşler (Açık Uçlu Soru) II Bence açık arşiv kütüphanecilerin bindiği dalı kesmek anlamına gelir. Açık Erişim sürecinin kütüphanecilerden çok arşivciler ile bağdaştırılmasının daha doğru bir yaklaşım olduğunu düşünmekteyim. Akademik açık erişim süreçlerinde yönetilen malzeme kütüphane malzemesi olabilir ancak sürecin modellenmesi ve yönetilmesindeki başarı için arşivcilerin süreci yönetmeleri asgari bir gerekliliktir.

19 Sonuç Bilgi profesyonellerinin büyük bir çoğunluğu açık erişim/kurumsal açık arşiv oluşturma konusunda eğitim almaya isteklidir. Genel olarak bilgi profesyonelleri açık erişimin avantajları ve gelişimini etkileyen faktörler hakkında bilgi sahibidirler. Bilgi profesyonelleri açık erişimin savunulması ve hayata geçirilmesi konusunda sorumlulukları olduğunu düşünmektedirler. Bilgi profesyonelleri açık erişimdeki rol ve sorumluluklarını kabul etmektedirler.

20 Öneri Açık erişim konusundaki yayınların, projelerin, eğitim ve çalıştayların sayısının arttırılması bilgi profesyonellerinin açık erişimi daha çok benimsemesini sağlayarak bu konuda daha etkin çalışmalar yürütmesini kolaylaştıracaktır. Ulusal Açık Erişim Çalıştayı, 8-9 Kasım 2012, Hacettepe Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezi, Ankara 2. Ulusal Açık Erişim Çalıştayı, Ekim 2013, İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Urla, İzmir

21 Bilgi Profesyonellerinin Açık Erişim Yaklaşımları Ömer Dalkıran H.Ü. Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü