ULUSLARARASI TÜRKMEN ŞAİRİ MAHTUMKULU FİRAKİ SEMPOZYUMU BİLDİRİ KİTABI. Başkent Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü 19 Mart 2015

Transkript

1 ULUSLARARASI TÜRKMEN ŞAİRİ MAHTUMKULU FİRAKİ SEMPOZYUMU Editör Prof. Dr. Abdurrahman Güzel BİLDİRİ KİTABI Başkent Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü 19 Mart 2015 Uluslararası Türkmen Şairi Mahtumkulu Firaki Sempozyumu Bildiri Kitabı Ankara Mart 2015, Perşembe Saat: Yer: Başkent Üniversitesi. Bağlıca Yerleşkesi, Prof. Dr. İhsan Doğramacı Konfrans Salonu 1

2 BİLİM KURULU Prof. Dr. Abdurrahman Güzel Prof. Dr. Düşen Kaseinov (Kazakistan) Prof. Dr. Tofik Hacıyev (Azerbaycan) Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun (Gazi Üni.) Prof. Dr. Ali Duymaz (Balıkesir Üni.) Prof. Dr. Ali Torun (Dumlu Üni.) Prof. Dr. Ali Yakıcı (Gazi Üni.) Prof. Dr. Ayşe Yücel Çetin (Gazi Üni.) Prof. Dr. İsmet Çetin (Gazi Üni.) Prof. Dr. Melek Erdem (Ankara Üni.) Doç. Dr. Bedri Sarıyev (Türkmenistan) Doç. Dr. Hamiye Duran (Gazi Üni.) Doç. Dr. Nergis Biray (Pamukkale Üni.) Doç. Dr. Seyyitnazar Arnazarov (Türkmenistan) Yrd. Doç. Dr. Ahmet Demir (Başkent Üni.) Yrd. Doç. Dr. G. Selcan Sağlık-Şahin (Ankara Üni.) Yrd. Doç. Dr. Soner Sağlam (Pamukkale Üni.) Öğr. Gör. Şahruz Ak Atabey (İran) DÜZENLEME KURULU Prof. Dr. Abdurrahman Güzel Prof. Dr. Şeref Mirasyedioğlu Yrd. Doç. Dr. Ahmet Demir Öğr. Gör. Nihal Yavuz Araş. Gör. Çiğdem Yıldırım Araş. Gör. H. İlteriş Kutlu Okt. Temel Demirci Emrah Yılmaz 2

3 ULUSLARARASI TÜRKMEN ŞAİRİ MAHTUMKULU FİRAKİ SEMPOZYUMU nun Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL Tarafından Yapılkan Açış Konuşması Saygıdeğer Misafirler, Türkmenistan ın Milli Şairi Mahtumkulu Firaki nin doğumunun 290. yılı etkinlikleri bağlamında, Başkent Üniversitesi nin ev sahipliğinde Türkmenistan Büyükelçiliği, TÜRKSOY ve TİKA işbirliği ile 19 Mart 2015 te Uluslararası Mahtumkulu Sempozyumu, Başkent Üniversitesi nde gerçekleştirildi. Bilindiği gibi Mahtumkulu Firaki, 1724 yılında Türkmenistan ın Gürgen şehri Hacı Kovşan köyünde dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini babasından, zamanının âlim ve şairlerinden olan Devlet Mehmet Azadi den alan Firaki, dönemin ilim merkezleri olan Buhara ve Hive de medrese eğitimi alarak, Arapça, Farsça ile dönemin edebi dili olan Doğu Türkçesini öğrenmiş ve eserlerinde en iyi şekilde kullanmıştır. Mütefekkir ve mutasavvıf olan, aynı zamanda şiirlerinde Türkmen sözlü şiir geleneğini (bagşılık) yaşatan Mahtumkulu, edebi çizgisi itibariyle klasik bir şair olarak kabul edilir. O, şiirlerinde halkın birliği, vatan sevgisi, dini hayatın gerekleri gibi konuları ele almıştır. Onun yaşadığı dönemler hem muhteva hem de sanat derecesi açısından Türkmen edebiyatının parlak dönemleri olarak kabul edilmektedir. Mahtumkulu, sadece Türkmenlerin değil bütün dünya milletlerinin şairi olarak da tanınmış, bu büyük şair için kendi ülkesinde olduğu kadar diğer ülkelerde de çeşitli anma programları düzenlenmiştir. TÜRKSOY un, Mahtumkulu Firaki nin doğumunun 290. yılı olan 2014 yılını Mahtumkulu Firaki yılı ilan etmesi anma etkinliklerinin Türkmenistan dışında kardeş ülke Türkiye de ve diğer birçok ülkede etkinlikler, Sempozyum ve konferansların düzenlenmesine vesile Sözlerime Kitap öyküsünün kahramanı Veli-Murat Ağa dan başlamak istiyorum. Türkmenler bilir Veli-Murat Ağa yı. Ailesinin hayatta kalması için yegâne geçim kaynağı olan biricik Karalök devesini verip karşılığında Mahtumkulu Divanı nı almış ve diğer taraftan da onun günümüze kadar milli miras olarak korunmasını sağlamıştır. Türkmen Aksakalı, Türkmen Yaşulusu Veli-Murat Ağa ya Mahtumkulu için yaptığı bu fedakarlığından dolayı hepimiz şükran borçluyuz. Bilindiği gibi Mahtumkulu Firaki, 1724 yılında Türkmenistan ın Gürgen şehri Hacı Kovşan köyünde dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini babasından, zamanının âlim ve şairlerinden olan Devlet Mehmet Azadi den alan Firaki, dönemin ilim merkezleri olan Buhara ve Hive de medrese eğitimi alarak, Arapça, Farsça ile dönemin edebi dili olan Doğu Türkçesini öğrenmiş 3

4 ve eserlerinde en iyi şekilde kullanmıştır. Mütefekkir ve mutasavvıf olan, aynı zamanda şiirlerinde Türkmen sözlü şiir geleneğini (bagşılık) yaşatan Mahtumkulu, edebi çizgisi itibariyle klasik bir şair olarak kabul edilir. O, şiirlerinde halkın birliği, vatan sevgisi, dini hayatın gerekleri gibi konuları ele almıştır. Onun yaşadığı dönemler hem muhteva hem de sanat derecesi açısından Türkmen edebiyatının parlak dönemleri olarak kabul edilmektedir. Mahtumkulu, sadece Türkmenlerin değil, bütün Türk dünya milletlerinin şairi olarak da tanınmış, bu büyük şair için kendi ülkesinde olduğu kadar diğer ülkelerde de çeşitli anma programları düzenlenmiştir. TÜRKSOY un, Mahtumkulu Firaki nin doğumunun 290. yılı olan 2014 yılını Mahtumkulu Firaki yılı ilan etmesi anma etkinliklerinin Türkmenistan dışında kardeş ülke Türkiye de ve diğer birçok ülkede etkinlik ve konferansların düzenlenmesine vesile olmuştur Sayın Misafirler, Bendeniz ve Doç. Dr. Bedri Sarıyev ile bu Uluslararası Mahtumkulu Firaki nin Doğumunun 290. Yılı için Hazırlayacağımız Onun Eserleri Projesi ne bizzat kendi imkanlarımızla 2010 yılında başladık ve halen de devam ediyoruz. Allah izin ve ömür verirse bu çalışmayı, Mahtumkulu nun 300. Doğum Yılı olan 2024 yılına kadar da devam ettirmek istiyoruz. Muhterem Misafirler, Bilindiği gibi, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın GURBANGULU BERDİMUHAMEDOV un tarih ve sayılı kararı ile Türkmenistan ın Ankara Büyük Elçiliği nezdinde Mayıs 2013 te Türkiye de Türkmen Milli Şairi Mahtumkulu Firâkî yi bilimsel açıdan incelemek ve halka tanıtmak amacıyla bir merkez oluşturulmasına karar verilmiştir. Bu çalışmalar için de, Türkmenistan Temsilcisi, Prof. Dr. Annagurban Aşirov, Türkiye Temsilcisi de, Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Doç. Dr. Berdi Sarıyev ve Selahaddin Baysal belirlenmiştir. Bu belirlemeden sonra 2014 yılı itibariyle başkanlığımda Türkiye tarafı olarak; Prof. Dr. Ali Duymaz, Doç. Dr. Berdi Sarıyev, Doç. Dr. Nergis Biray, Doç. Dr. Hamiye Duran, Emrah Yılmaz ve Halil İbrahim İlteriş le beraber altı kişilik bir Mahtumkulu Firaki Bilim Kurulu oluşturduk. Çalışmalarımıza hız verdik. Ekibimiz, bütün dünyada Mahtumkulu nun şu ana kadar el yazması ve yayımlanmış olan eserlerini Avrupa, Afrika, Afganistan, Azerbaycan, Irak, İran, Rusya, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye de Kütüphane, Yayınevi ve özel kişilerde bulunan bütün nüshaları toplayıp kendi kütüphanemde bir Mahtumkulu Külliyatı Kolleksiyonu oluşturduk. Daha sonra bu nüshaları ekip olarak inceledik, onlarda gözden kaçmış olan eksiklikleri not aldık ve Türkiye Türkçesine Aktarım işine başladık yılından buyana akşam demedik, sıcak veya soğuk demedik, geceleri de dahil olmak üzere durmadan ekibimizle beraber çalıştık ve O nunla ilgili aşağıda isimleri yazılı beş eseri 2014 Mahtumkulu Yılı na yetiştirdik. İşte o eserler: 4

5 1. MAHTUMKULU DİVANI, MAHTUMKULU nun Bütün Eserleri 1-2 Cilt, Aşkabat (Haz.: Türkmenistan Bilimler Akademisi Milli El Yazmaları Enstitüsü Başkanı Prof. Dr. Annagurban AŞIROV tur.) Bu eser Komisyonumuz tarafında her iki cildi de Türkiye Türkçesi ne aktarılarak, TÜRKSOY tarafından basımı 2014 de tamamlanmıştır. 2. MAHTUMKULU DİVANI, Türkmen Türkçesi-Türkiye Türkçesi, paralelinde Komisyonumuz tarafından hazırlandı ve TİKA tarafından Prestij Kitabı olarak 2014 yılında basımı yapıldı. 3. MAHTUMKULU DİVANI, -Türkiye Türkçesi- olaraka Komisyonumuz tarafında hazırlandı ve Türk Dünyası Kültür Başkenti Eskişehir Valiliği tarafından 2014 yılında basımı yapılmıştır. 4. Mahtumkulu Anı Kitabı, Komisyonumuz tarafından hazırlandı ve TİKA tarafından 2014 yılında basımı tamalandı. 5. Klasik Düşüncenin Türkmen Mimarları Devletmehmed Azadî ve oğlu Mahtumkulu (Haz.:Berdi Sarıyev) Türk Dünyası Kültür Başkenti Eskişehir Valiliği tarafından 2014 yılında basımı tamamlandı. Sayın Misafirler, İşte yukarıda kısaca ifade ettiğimiz gibi, bu güne kadar bu eserlerin basımını yaptırabildik. Eğer müsaade ederseniz, ilk önce Türkmenistan Cumhurbaşkanı Sayın GURBANGULU BERDİMUHAMEDOV a Şükranlarımı arz etmek istiyorum. Türkmenistan ın Ankara Büyük Elçisi Ata SERDAROV a da teşekkürler ediyorum. Zira o da bizleri manen yalnız bırakmadılar. Sonsuz şükranlar. Ayrıca benim bizzat gurur duyduğum ekibime şükranlarımı huzurlarınızda sunmak benim için bir vecibedir. Zira hepimiz, bugüne kadar bu çalışmalarımızla ilgili olarak kimseden en ufak bir yardım-destek alamadık. Hep kendi imkanlarımızla buraya kadar gelebildik. Mahtumkulu nun şiirlerinin Türkiye-Türkçesine aktarılmasında büyük gayret gösterdik. Para-pul düşünmedik. Zaman mefhumunu kaybettik. Gerektiğinde gece saat 24 e kadar bulunduğumuz her mahalde bu işi tamamlamaya çalıştık. Sizlerin huzurlarınızda alenen bir kere da bu fedakar ve yorulma bilmez bilim adamı arkadaşlarıma teşekkür ediyor ve haklarının da hem bize hem de Mahtumkulu na helal etmelerini istiyorum. 5

6 Teşekkür etmem çalışmalarımızın bittiği anlamına gelmez. Biz Mahtumkulu ya yeni başlıyoruz. Projemizin uzun vadeli çalışmalarındaki bir hedefimiz ise onun milli mirasını 20 ciltte toplamaktan ibarettir. Bunun bir cildini Türkmen-Türk bilim adamları ile Mahtumkulu nun Deyimler Sözlüğü olarak başlattık. Uzun zamanlardan beri hayal ettiğimiz bir arzu da şudur: Türkmenistan da olduğu gibi Türkiye de bir Uluslararası Türkiye-Türkmenistan Mahtumkulu Üniversitesi kurulsa, bu üniversitede Türkmen ve Türk Hocaları bir araya gelse, sonrasında Mahtumkulu nun şu arzusu da gerçekleşecektir: Gönüller, yürekler bir olup başlar, Çıksa ordu, erir topraklar taşlar, Bir sofrada hazır kılınsa aşlar, Yaver gider şansı yüce Türkmen in. SONUÇ OLARAK DA; Mahtumkulu nun şu ana kadar yayımlanan ve yayımlanmamış bütün miras külliyatını inceleyen Türkiye de Mahtumkulu projesi başkanı ve bir üniversite hocası olarak MAHTUMKULU YU OKUNUZ! derim. Çünkü O nda; gerçek hayatı öğrenmek, Türkmenleri ve bütün insanlığı tanımak istiyorsanız, Dünyayı dolaşmak, Öğrenci olmak, Öğretmen olmak, Bakan olmak, Dekan olmak, Çoban olmak, kısacası ne yapmak istiyorsanız Mutlaka Mahtumkulu nu okuyunuz. Ayrıca Bildiriler dört oturum halinde sunuldu. Mahtumkulu nun şiirlerinde ele aldığı konular yanında yetiştiği çevre, Türkmen Edebiyatı içindeki yeri, dünya edebiyatına etkisi, tasavvuftaki yeri gibi konuların yer aldığı bildirilerden sonra kapanış oturumu gerçekleştirildi. Kapanıştan sonra İrfan Gürdal ın seslendirdiği halk müziğinin güzel parçalarından sonra öğrencilerin dans gösterileri ile Sempozyum sona erdi. Sempozyumda katılımcılara Özbek pilavı da ikram edildi. Düzenleme Kurulu adına Prof. Dr. Abdurrahman Güzel 6

7 TÜRK DÜNYASINDA "MAHTUMKULU EKOLÜ" ÜZERİNE KISA BİR DEĞERLENDİRME Prof. Dr. Abdurrahman Güzel 1 Meşhur Türkolog Vambery nin; Mahdumkulu Divanı, Türkmenler arasında, Kuran dan sonra en çok okunan bir eserdir. sözleriyle anlatmaya çalıştığı Mahdumkulu nu; Türk Milleti, 1992 yılında tanıdı. Şöyle ki, bizim Türkmen Ağası, sevgili kardeşim Selahaddin Baysal, bir gün beni aradı. Hocam, elimde Krill alfabasi ile yazılı bir kitap var, bunu sana gönderiyorum. Ne yaparsan yap! dedi. Kitap geldi. O gün de Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölüm Başkanı olarak görev yapıyordum.. Kitap Mahdumkulu Divanı idi. Hemen ben de bu eseri, Asistan kardeşim Himmet Biray a; Himmet! Bu eseri, Türkiye Türkçesine hemen aktar ve Kültür Bakanlığı nda basılmasını saylayalım dedim. Himmet de bu görevi âcilen ve harfiyen yerine getirdi ve Mahdumkulu Divanı" Kültür Bakanlığı yayınları arasında aynı yıl yerini aldı. Böylece Mahdumkulu da Türk milleti tarafından 1992 yılında ilk defa tanınmış oldu. 1 Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Başkent Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Böüm Başkanı Bağlıca Kampüsüs Ankara. Tel: GSM:

8 Bendeniz, bu çalışmalarımız esnasında hem Selahhaddin Baysal a şükranlarımı sunarken, hem de rahmetli Dr. Himmet Biray a Cenab-ı Hakk tan, rahmet, mağfiret ve mekanının Cennet olmasını niyaz ediyorum. Bildiğiniz gibi Mahtumkulu, Devlet Mehmet Azadi nin oğludur. O, Hazar Denizi kıyılarında bulunan Etrek Çayı civarında, Karı-Kale eyaletinin Gürgen şehri yöresinde Hacı- Kovşan Köyünde (yani bugünkü İran Gülistan Eyaletinin Türkmen Sahra sında) tahminen 1724 yılında doğmuştur. Şâir, bu mensubiyetini, tayfası ve yurdunu; Bilmeyen soranlara aydın bu garip adımız Aslı Gerkez, yurdu Etrek, adı Mahdumkuludur beytiyle açıklık getirmektedir. 1807'de vefat eden Mahdumkulu, bugünkü İran huduları içinde kalan Etrek Çayı kenarındaki ebedî istirahâtgâhında, baba-oğul olarak yan yana beraberce ellerini Allah a kaldırıp; Türkmenler bağlasa bir yere beli Kurutur Gulzum u Deryay-ı Nil i Teke-Yomut-Göklen-Yazır-Alili Bir Devlete kulluk etsek beşimiz dörtlüğüyle, Teke- Yomut- GöklenYazır-Alili birliğinde Türkmen tayfalarının birlikte hareketinin hayata geçirilmesi için dualar ederler. Hatta bu tayfaların beraberce yapacakları bir yürüyüşün görüntüsünü gözler önüne sererler. İnşaallah Rabbim bu baba-oğulun dualarını kabul buyurur da Türkmenler de birlik ve beraberlik çağrısında birleşirler ve böylece Dünya Türkmenleri, dünyanın Lider Devletleri olurlar. Mahtumkulu, ilköğrenimini âlim ve şâir olan babası Devletmehmed Azadî den almış, Buhara da Kükeltaş Medresesi, Hive de Şirgazi medresesi- Üniversitelerinde iyi bir eğitim görmüştür. Özellikle Arapça, Farsça ve Edebi Doğu Türkçesi ni öğrenmiştir. Türkmenistan, Özbekistan, Afganistan, Irak, Kazakistan, İran ve Anadolu yu 'da dolaşmış, buralarda doğunun meşhur âlim ve pirlerinden olan Fuzuli, Nizâmi, Nevai, Sâdi, Muhammet Harezmi, Farabi, Biruni, İbn Sina, Kaşgarlı Mahmut, Ömer Hayyam, Yunus Emre, Kaygusuz Abdal, Mevlana, Hacı Bektaş Veli gibilerinin eserlerini yakinen takip edip incelemiş ve kendisini yetiştirmiştir. O, hayatı boyunca halkına hizmet etmiş, bütün yeteneğini, başarısını şiirlerine sindirmiştir. Şair her zaman vatan sevgisi hakkındaki düşünceleriyle yaşamıştır. Daha genç yaşta, bilgisine, takvasına hürmeten garr-ı molla- yani aksakal lakabıyla anılmıştır. Bildiğiniz gibi Türk dünyasının, özellikle de Türkmenlerin ortak duygularını dile getiren Mahdumkulu nu eserlerinde, ilk önce Vatan Sevgisi ni yüksek sesle her zaman ve zeminde Güzel ilim sen diye yolları aşarım Sabah kalkıp vatan diye seni anarım Firaki, vatan diye kan döker gözlerim mısraları yankılanırken, Vatanın hem üstü aziz, hem de altı, Çünkü üstünde can, altında ise iman var 8

9 diyerek kutsal inancını eserlerinde hayatı boyunca ifade etmiştir. O ayrıca; Karacaoğlan gibi, Türkmen mertliği, Türkmen yiğitliğini; Dedem Korkut gibi, sözlerini veciz bir şekilde anlatan Aksakal oluşunu; Köroğlu gibi, Türkmenlerin hayatını dünya edebiyatında destanlaştırışını, Evliyalar Ummanı diye vasıflandırdığı Hocaların hocası Ahmed Yesevi ve Bahaüddin Nakşibendi gibi, iyi insanla kötü insanın, mertle nâmerdin, güzelle çirkini anlatışı; insanları iyiliğe ve doğruluğa çağırışını; Hakk dini İslam Dini nin gereğini yerine getirmeye davet edişiyle Hz. Muhammed ümmetinin örnek görünümü verişi; dünyanın faniliği, bu sebeple bu dünyaya fazla tamah edilmemesi gerektiğini; zenginlerin fakir fukarayı gözetmediklerinden ve ezdiklerinden şikayetçi oluşu; kethüdaların doğruyu söylemeyip, âdil karar veremeyip, adaleti yanıltmaları, rüşvet almalarının yanlışlıklarını; kan dökücü ve zalim idarecileri zulmetlerini; liyakatsız kişilerin devlet yönetimini ele almaları suretiyle milletin madden ve manen yükselemeyişini vb leri açık ve seçik olarak dile getirmiştir. Mahtımkulu nun eserleri, aynı zamanda hayatın her safhasına ve zamana da ışık tutmuştur. Bu cümleden olarak onun eserlerinde ortaya koyduğu fikirleri, 18. yüzyıldan günümüze değin zamanla aynen alınmış, atıf yapılmış, isim olarak kullanılmış, âdeta bir Mahdumkulu mefkuresi-mahtumkulu Ekolü olarak bütün dünyaya yayılmıştır. Çünkü onda gerçek bir Türkmen örneğini her zaman bulabilirsiniz. Bu sebeple Türkmenistan da onun adına Üniversiteler kurulmuş, mahalle, sokak ve başka mekânlara adı verilmiştir. Hakkında Avrupa, Afrika, Asya, Türkiye ve diğer pek çok ülkelerde araştırmalar yapılmış ve yapılmaya da devam edilmektedir. O; XI. asırdan XVIII. asra ve günümüze değin gerçek anlamda bir Ahmed Yesevi mensubu ve takipçisi olarak fikirleri, mefkûresi ve eserleriye devam edegelmiştir. Çünkü Toplumun Hocası olan Ahmed Yesevi için ifadesi bulan aşağıdaki bu mısralar, günümüzde Mahtumkulu Firaki için de aynen tekraralanmakta olduğunu görmekle mutlu oluyoruz. Yani Hocaların hocası Ahmed Yesevi için; Medine de Muhammet, Türkistan da Hoca Ahmet denilirken, Mahtumkulu da; Çektiğimdir kaygı-hasret, Bu ne hadis, bu ne ümmet, Türkistan da Hoca Ahmet, Onun adı yitip gidecek mi?!... der ve XVIII. asırda, Mahdumkulu Üniversitesi adıyla akademik bir kurumun kurulmasının mesajını verir. Böylece o, "Mahtumkulu" adıyla ebediyyen Türkmenistan da yaşıyor ve Onun adı asırlar ötesinden kaybolmadan devam ediyor, fakat baba-oğul kendi vatanında değil, başka illerde bizlerden hayır-hasenat ve dualar bekliyor. Öyle ise biz ne yapmalıyız? Biz Onu gurbet ellerde hüzünlü olarak yalnız bırakmamalıyız. Onun yine Yukarıda Hindistan'ı Arkada Türkmenistan'ı Evliyalar ummanı 9

10 OL Rumistan'ı görsem' dörtlüğünde ifade ettiği Rumistan - Anadolu ya olan büyük hasretini giderebilmek için Türkiye de Uluslararsı Mahdumkulu Akademisi kurmalıyız. Ayrıca biz de dünyada yayınlanan bütün Mahdumkulu Divanı larını taradıktan sonra Türkiye Türkçesinde O nun ruhuna özel iki adet Mahdumkulu Divanı nı da yayına hazırladık. Bular da, Mahtumkulu Firaki Divanı (TürkmenTürkçesi-Türkiye Türkçesi bir arada), Mahtumkulu Firaki Divanı (Türkiye Türkçesinde), Mahtumkulu Anı Kitabı, inşaallah kısa zamanda yayınlanacaktır. Bu vesile ile bendeniz de derim ki; Anadolu da analım Mahdumkulu nu Hepimiz candan sevelim de Onu Okuyalımda hem Onun Divanını Kuralım Türkiye de Mahtukmkulu Ekolünü derken O nun adına inşallah Uluslararası Türkiye-Türkmenistan Mahtumkulu Akademisi ni kurabilir isek, burada hem Türk-Tükmen kültürünü daha da yaklaştırır, hem bilim dünyasının her alanında bilhassa Yüksek Lisans, Doktora seviseyinde bilim insanı yetiştirir, hem de böylece gerçekten yıllardır özlediğimiz Mahtumkulu Ekolünü nü oluşturmuş oluruz. Bunun Türk dünyası için arzu edilen birleşim in ilk basamakları olacağına ümidim tamdır. 10

11 MAHTUMKULU NUN ŞİİRLERİNDE KUTSAL MEKÂNLAR Doç. Dr. Hamiye Duran Türkmen edebiyatının ünlü bir şairi olan Mahtumkulu edebî ve fikrî olgunluğu ile Türkmenlerin milli şairi olma vasfını kazanmıştır. Kaynaklarını Türk ve İslam dünyasının ortak değerlerinden seçen Mahtumkulu, din ve tasavvuf konularına bağlı olarak ahlakî değerleri işleyen bir şair olmasının yanında, vatan fikri güçlü, toplum meselelerine duyarlı, halkının zevk ve estetik değerlerine bağlı bir şahsiyet olarak karşımıza çıkmaktadır. 18. yüzyıldaki Türkmen hayatının onun şairliğine ne derece etki ettiği çeşitli kaynaklarda ele alınmıştır. Hem tekrara düşmemek hem de zamanı iyi kullanmak için kısaca başlıklar halinde özetleyerek şiirlerinde bazen benzetme bazen gerçek halleri bazen de sosyal ve dini fikirlerini desteklemek üzere ele aldığı kutsal yerlerden bahsedeceğiz. Mahdumkulu, meşhur Türkmen âlim ve şairi Devlet Mehmet Azadi nin oğlu olması hasebiyle babasının ilim ve şairliğinden istifade etmiş, daha sonra eğitimini Hive ve Buhara medreselerinde tamamlamıştır. Arapçayı, Farsçayı ve Doğu Türkçesini öğrenmiş, klasik edebiyatın temsilcilerinden olan Nevâyî, Fuzûlî, Nizami, Sa di, Hafız, Nesimi gibi şairlerin eserlerini okumuş, aynı zamanda Türkistan da oldukça yaygın olan Türk-tasavvuf edebiyatından da etkilenmiştir. Tasavvuf kültürüne vukufu sebebiyle onun şiirlerinde hem toplumsal hem de ferdi ahlakın yüceltilmesi ile ilgili pek çok şiire rastlanmaktadır. Mahdumkulu, Klasik şiire vakıf olmasına rağmen, şiirlerini daha ziyade sözlü gelenek içinde sürüp gelen milli Türk şiir geleneği etrafında şekillendirmiştir Hatta elinde sazı ile geleneksel ozan tipinin temsilcisidir. Bu da onun, üstün sanatkârlığının yanı sıra şiirlerinde içinde yaşadığı devirde Türkmenlerin moral gücünü yükseltmek ve birliğe çağırmak mücadelesi vermiş bir milli bir şair olduğunu göstermektedir. Mahtumkulu, eserlerinde yaslandığı köklü kültür birikimini yeniden işleyerek kendi devrinin sosyal, kültürel ve dini meselelerine çözüm sunmuş, estetik alanda da kıymetli eserler oluşturmuştur. Medrese eğitimi almış olması, İslam dini hayatına ve anlatılarına vukufiyeti işlediği konulara derinlik kazandırmıştır. İslam dininin peygamberi olan ve güzel ahlakı tamamlamak üzere gönderildiğini bildiren Hz. Muhammed in hayatının geçtiği Mekke, Medine, Kâbe, Mina, Sinâ Dağı, Beytü l-mukaddes (Mescid-i Aksa- Kudüs), Safa, Merve, Zemzem çeşmesi, Necef, Şam, Kerbelâ gibi kutsal yerler onun şiirlerinde oldukça yer tutmaktadır. Sayısal olarak bakıldığında en fazla zikredilen yerler sırasıyla Mekke (11), Medine (12) ve Kâbe (11) dir. 11

12 MEKKE Mekke, Arap Yarımadası'nın batısında bulunan eski Hicaz bölgesinde ve Kızıldeniz'in doğusunda yer alır. İslâm dininde önemli yeri olan kutsal bir şehirdir. Zira İslâm dininin peygamberi Muhammed burada doğmuştur. İslâm'ın kutsal kitabı Kur'an-ı Kerim burada indirilmeye başlanmıştır. Mekke, İslam'ın beş şartından biri olarak kabul edilen ve Müslümanlarca zilhicce ayında Hac ibadetinin yapıldığı yer olan Beytullah yani Kâbe nin bulunması bakımından da önemlidir. Bu bakımdan şiirlerde en ziyade yer alan Mekke dir denilebilir. Şehirlerin anası ummu'l-kur'a sıfatıyla anılır. Şairin de dediği gibi Müslümanların şehri olmalıdır. Gözü birdir, kara giymiş kaddine, Gafil yanar haramın oduna, Şam-ı şerif, Rum, Mekke, Medine ye, Müslümanlar kaçıp, dolsa gerektir. (gelse gerektir,525) Mahtumkulu da her şair gibi Allah a ve onun Rasulüne gönülden bağlıdır. 0nun şiirlerinde Mekke Medine, Muhammed sevgisi ile birlikte geçmektedir. Diğer şairlerden farklı olarak Muhammed, Rehber, bu âlemin sultanı sensin, ey peri dizelerinde de görüldüğü gibi peri olarak vasıflandırılmıştır. Meskeni Mekke, Medine sekiz uçmak lâlesi, Her sözün peşinde bin kumru, bülbül nâlesi. Gece nurdur âleme o gül yüzünün şulesi, Kadd-i-kâmeti bülent, ey nur-ı Hakk ın balası, Seyr eden dokuz felek semayı sensin, ey peri. Mekke den keşt eyledin şehr-i velâyet madene Refrefi l-kufe, Tarı, Basra, Halep hem Şirvan a, Hem Mısır hem Kayser ve Şiraz ile İsfahan a, Hayber ve Herat ile, Lekleher e ve Sekvan a, Rehber, bu âlemin sultanı sensin, ey peri. Mu ciz ile Salih in taştan çıkmıştır mayası, Nuh tufanında tek kaldı o Nuh un dâyesi, Ya Muhammet Ahmed im ya, din-i İslam pâyesi, Geldiler ikrar edip o şiri Düldül eyesi, Bahş eden Düldül ile kamkamı sensin, ey peri.. 12

13 Söylüyor Mahtumkulu, sensin cihanın can gülü, Dine salan Fars ile İran ı sensin, ey peri. ( Bülbül nalesi 594) Mekke ye varan olur hacı, Mekke den çıktı bir güzel, Şam, Necef te, Mekke, Dımaşk ilinde; Medine yi açlık, Mekke yi Habeş, Meskeni Mekke Medine sekiz uçmak lâlesi, Düştü seyrim daima Mekke Medine dağına, O Selim şah Mekke hanı ibn-i Sultan orda var, Lâmekânın burcuyla Mekke ye doğru yanıdır.gibi dizelerin çoğunda Mekke kutsal bir şehir olarak ve hac dolayısıyla ele alınmıştır. Mahtumkulu nun Hac vazifesini yerine getirip getirmediğini şiirlerinden çıkarmak pek mümkün görünmemektedir. Ancak hacca gitmek arzusunu şu dizelerden anlamaktayız. Haklının hakkını alamadığı dünya hâlinden şikâyet ettiği başını alıp gitmek istediği, Ay gününüz Batmaya adlı şiirde bu isteğini şöyle belirtmektedir. Mahtumkulu bildim, bahtım hiçtir, Gıybetim güçlüdür ikbalim felçtir, Niyetim Kâbe dir, hayalim hacdır, İhlâsım var hac tavafın etmeye. (Ay gününüz Batmaya, 216) Kardeşi Abdullah ın ölümü üzerine yazdığı bir şiirde akranlarının atlarına binerek Medine ye yola çıktığını sırdaşlarının hacca gittiğini, kendisinin yalnız kaldığını bildirir. Magtımgulı, munda gelen görüşip, Ötdüler duşumdan atın sürüşip, Deñim-duşum Medinege yörüşip, Yeke galdım, sırdaşlarım hac kıldı.( Uç kıldı, 277) Yine mihman kafiyeli ve gazel tarzında yazılmış bir başka şiirde hastalığın canın zilleti olduğunu, sağlığın da canın sultanı olduğunu söyledikten sonra nefsin temizliğinden, ihlaslı kul olmanın yiğidin işi olduğundan bahisle ne hacca gidebildiğini ne de hizmet edecek bir er bulabildiğinden şikâyetlenir. Er bulmadım hizmet edem, yol bulmadım hacca gidem, Bu iki iş, bu ten ara bu canımın armânıdır. (Mihmanıdır, 701) Yukarıdaki dizeler onun hac arzusunu bize bildirmekte ancak, hac ile ilgili detaylar onun şiirlerinde bulunmamaktadır. Özellikle Arafat ile ilgili bir bilginin olmayışı hâlihazırda hacca gitmediği fikrimizi güçlendirmektedir. Ayrıca Şifa ver redifli şiirde hastalığından kurtulmak için enbiyalardan, evliyalardan, halifelerden yardım talep etmekte, Kâbe ye varan hacı alır sebabı diyerek Allah a dualarının kabulü için yalvarmaktadır. Kardeşi Abdullah ve Mehmet Safa nın ayrılık derdiyle Bunlar gelmedi redifli yazdığı şiirde Kâbe ziyaretinin 6 aylık zorlu bir yolculuk olduğundan bahisle kardeşleri hâlâ dönmediği için dertlenmektedir. 13

14 KÂBE Kâbe Mekke de Mescid-i Haram ın içinde bulunan hac aylarında Müslümanların ziyaret ettiği üzeri altından işlenmiş ayetlerle süslenmiş, siyah örtülü kübik bir yapıdır. Ayrıca dünyadaki Müslümanların namaz ibadetini yaparken döndükleri kıbleleridir. İbrahim ve oğlu İsmail tarafından yapıldığı bilinmektedir. Beytullah, Beytü l-haram, Kâbetullah adlarıyla da anılır. Bu sebepten Mahtumkulu nun şiirlerinde de Kâbe çoğu zaman İbrahim ile birlikte ve onun Kâbe yi inşası vurgulanarak bahis konusu edilmiştir. Aşağıdaki şiirde de İbrahim in oğlu İsmail i kurban adaması ve oğlu ile birlikte Kâbe yi yapması bilgisi vardır. Pehm eyle sözümni, âşıklar başı, Kim ber Huda oglun keffaret etdi? Halılulla - Hakıñ Kâbe taraşı, Kim ondan soñ Kâbe ımarat etdi?( Keffaret etti, 312).. Abu Bekr, Osman, Alı, Biri-birinden senalı, Kâbe şehrinde binalı, Ibrayım Halılulladır. (Bir Allah dır. 190) Ayrıca İbrahim in ateşe atıldığı vakit ateşin onu yakmamasına da telmih vardır. Bahr era balık içinde rahat eylep uklanan, Imtihan eylep oña kermi-kelanlar beklenen, Dost olup Allahına duşman elinde saklanan, Mancanıka baglanıp bir ataş içre oklanan, Kâbe binyat eylegen mıgmarı gördüm (şondadır, 641). Hakdan rehmet sepiler, Imaratlar yapılar, Gitseñ Kâbe tapılar, Rumıstana sarı. (Hazeristana sarı,33) Aşağıdaki şiirde ise şair içinde yaşadığı çağı zulmet gecesi olarak tanımlamakta ve asr-ı saadete özlem duymaktadır. Benim sahip cemalimi gördün mü tekrarlanan dizeli şiirde sevgiliyi Kâbe etrafında aramaktadır. Gan edipdir pelek bagrım pırakda, El-mıdam gezer men yar diyp sorakda, Kâbe etrapında, Şamda, Irakda, Meniñ sahıpcemalı mı gördüñmi? (gördün mi, 317) 14

15 Aman hey redifli şiirin tamamında mahşer günün heybetinden, hesapların görüleceği ve haklının hakkını alacağından bahsederken Kâbe ve Hıristiyan Habeş ordusunun Mekke ye saldırdığı vakit olan bir hadiseye de telmih edilmektedir..kâbeyi tahrip etmeye gelen bu orduların üzerine Ebabil kuşlarının taş yağdırmasını hesap günüyle ilişkilendirmektedir. Deçcal halka urar, Kâbe övrüler, Bulutlar bögürşip, tupan turular, Tayran Ebebilden kapır gırılar, Hayhat günden, zulmat günden aman hey. (Aman hey, 552) Kâbe aynı zamanda klasik edebiyatta ve tasavvuf edebiyatında vuslat makamıdır. Nasıl ki Kâbe hacılar tarafından ziyaret ve tavaf edilmektedir. Sevgilinin bulunduğu yer de âşıklar tarafından tavaf edilmektedir. Kâbe nin sevgili ile anılması Kâbe deki putları da çağrıştırmaktadır. Çünkü sevgilinin bir mazmunu da büt yani puttur. Benzer redifli bu şiir de Kâbe sevgilinin öz mekânıdır. Rabb in de sevgili olarak nitelendiğini zihnimizde tutarsak her iki manaya gelebileceğini varsayabiliriz. Neler ister de Dükkânın Al imanım tatlı cânım Güzel peri öz mekânın Kâbe Beytullah a benzer ( benzer, 185) Şair, feleğin dünyasını zindan etmesini anlattığı şiirde de baba ve annesinin yokluğunu anlatırken annesi için Kâbe benzetmesini kullanmaktadır. Etrafımı sel almıştır, kalmışım yaman, benim, Pederim Azâdî geçti, kalmadı Kâbem annem. Mat olmuştur, sayramaz, bağ içre esirdir sanem, İbrahim dek nar içre merd ü merdan sermenem, Bizleri oda atıp, gör, nârı reyhan eyledi. ( can eyledi,595) Mahtumkulu Ay gününüz batmaya adlı şiirinde zamanın halinden şikâyet etmektedir. Özellikle yaşına gelen sofuların fakire zulmetmelerine, ehil olmayan insanların her işe talip olmalarına üzülmektedir. Münkirlerin durumunu da Kâbe üzerinden tarif eden şair, çıkar söz konusu olduğunda İnsanların gözünde manevi değeri olan her şeyin değişebileceğine vurgu yapmaktadır. Çok yaşayıp, akletmezler tövbeyi, Neşe ile oynatırlar kahpeyi, Kâfirler kast edip yıksa Kâbe yi, Münkir varır ağacını satmaya. (216) ZEMZEM ÇEŞMESİ Kâbe deyince hemen akla zemzem çeşmesi de gelmektedir. İslam inancında zemzem suyunun önemli bir yeri vardır. İbrahim peygamber, eşi Hacer ve oğlu İsmail çölde bıraktığı zaman, Hacer in çölde su bulmak umuduyla yedi kere Safa ve Merve 15

16 arasında koşuşturduğu ve sonunda İsmail in ayağı ile eştiği yerden su fışkırdığı anlatılmaktadır. Bugün bütün hacılar bunu ritüel olarak uygulamaktadırlar. Zemzem, siirlerde sadece üç yerde geçmektedir ve benzetme unsuru olarak kullanılmıştır. Sevgilinin ağzı zemzem çeşmesine benzetilmiştir. Şayet Mahtumkulu, hacca gitmiş olsaydı, haccın kutsalı olan zemzemden daha çok bahsedilmesi gerekirdi. Mahtumkulu, söyler ki, dokuz felek Zühresi, Yedi yıldız kardeşi, ayın-günün pâresi, Nur-ı dîdem şulesi, gözüm ağı karası, Âb-ı zemzem çeşmesi, Safa-Merve arası; Süleyman dek ahdimi sındırdığım bilmez misin? (bilmez misin,620) Saç bağın ucunun sim işmesi, Üstünden yol düşse, zordur aşması, Ağzın ab-ı hayat, Zemzem çeşmesi, Aynü l bâkî suyunun layı, güzelsin. (güzelsin, 374) MEDİNE Müslümanlar için kutsal kabul edilen şehirlerin başında gelen Medine, Hz. Muhammed in hicret ettiği şehir olması açısından ciddi bir öneme sahiptir. Hicret, sonuçları münasebetiyle İslam dininin seyri adına bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Hicret mekânı olarak Medine nin seçilmesinin önemli sebepleri vardır. Peygamberliğin ilanından sonra Mekke deki Müslümanların huzursuz olmaları ve Mekke halkından destek bulamamaları hicretin sebeplerinin başında gelir. Hz. Peygamber in Akabe de tanıştığı Medinelilerden bazılarının İslamiyet i kabul etmesi sonunda Medine de oluşan Müslüman topluluk, Allah Resûlü ne güven konusunda teminat vererek; Mekkeli Müslümanları ve İslam Peygamberini şehirlerine davet eder. Bu teklifi kabul eden Hz. Muhammed, 622 yılında Mekke den Medine ye hicret eder. (Özcan 2013: ) Şairin Medine şehrine verdiği değeri ordadır redifli şiir açıkça ifade etmektedir. Hz.Muhammed in ve çeşitli din büyüklerinin kabirlerinin orada olması şairin gözünde orayı daha da kıymetli kılmaktadır. Şehr-i velâyet maden, sekiz uçmak lâlesi gibi kelimelerle tavsif edilen Medine: 1. Şehir adı olarak, 2. Hicret edilen yer olarak, 3.Kendisine benzetilen olarak karşımıza çıkmaktadır. Hicret edilen yer olarak; Mekke den keşt eyledin şehr-i velâyet madene dizesi ile Mekgeden çıkdı bir gözel, Medinege rovan oldı dizelerinde ifadesini bulmaktadır. Şiirin tamamı aşağıdaki gibidir. Mekgeden çıkdı bir gözel, Medinege rovan oldı. Gören taç etdi serine, Görmeniñ bagrı gan oldı. 16

17 Hakdan oña indi Kelam, Adı şamçıragıl-ıslam, Mutıg oldı cümle alem, Şeyle sahıp zaman oldı. Dosta yetdi bara-bara, Yedi gögi yara-ıara, Her kim müñkürdir ol ere, Kapırdır, biiman oldı. Gol göterip, Resul aglar, Govşaşdı gunçalar, baglar, Bedriñ uruşında daglar Yedi aylap duman oldı. Sap urdı batır beññiler, Dövüşe çıkdı zeññiler, Gana batdı üzeññiler, Alınıñ desti gan oldı. Mukatıl etmedi teşvüş, Alı bilen saldı dövüş, Toprak, demir, polat, kümüş, Galaları veyran oldı. Magtımgulı, Rumıstana, Çaldı gılıç Hindistana, Badahşana, Türkistana, Yedi ıklıma han oldı (revan oldu, 90) Medine yi açlık Mekke yi Habeş, Medine de İsa semadan iner, Medine ye revan oldılar. Ordadır redifli şiir ise olduğu gibi Medineyi işaret etmektedir. Yahşiler tutmuş bina, bir şehri gördüm ordadır, Aşk metası satılan pazarı gördüm ordadır. Rengârenk güller açılmış hârı gördüm ordadır, Hûb şecerler boy almıştır, barı gördüm ordadır, Yüz kirişme şiveli dildârı gördüm ordadır. Kâyim olsan istemezler, gitsen ki, avaz eyleyir, Söylesen vermez seda, söylemesen râz eyleyir, Gönlünü bent eyleyip, özünü pervâz eyleyir, Bir peri pinhan oturmuş, Gelme dep, nâz eyleyir, 17

18 O peri peyker sıfatlı yâri gördüm ordadır. O Hızır, İlyas ile Ahmet, Süleyman orda var, O Selim şah Mekke hanı ibn-i Sultan orda var, Bâyezit, Sultan Veyis hırkayı giyen orda var. Bir nice Mecnun gibi çâk-i giriban orda bar. Dayanır Musa asası marı gördüm ordadır. Bahr ara balık içinde rahat yatıp uyunan, İmtihan edip ona kermi kelanlar beklenen, Dost olup Allah ına düşman elinde saklanan, Mancınığa bağlanıp bir ateş içre fırlatılan, Kâbe yi binyâd eden mimarı gördüm ordadır. Yüz yirmi dört bin yine de yedi yüz peygamberi, Üç yüz on üç mürselin onlar dahi, tac-ı seri, Yüz yirmi dört bin dürdanenin sensin baş cevheri, Ümmetinin şefi i, Mahtumkulu nun manzarı, O Muhammet Ahmedi Muhtarı gördüm ordadır. (Ordadır, 641) Kendisine benzetilen olarak; Mahtumkulu annesinin ölümü ve duyduğu acıyı anlatmak üzere kaleme aldığı şiirinde Mekke ve Medine yi benzetme unsuru olarak kullanmıştır. Eyvahlar ki, neylerim ben, mihribânım, nerdesin? İki dünya yoldaşım, şehr-i imanım, nerdesin? Gözlerimin rûşeni, nûr-ı ayn ım, nerdesin? Neylerim bağ ve çemeni, meh-i tabanım, nerdesin? Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? Şom feleğin zulmünden çıkmış bedenden canı, hey, Gitti o şehr-i cennete, ayrılıp imanı, hey, Savruldu dağlar başından, yağmurlu dumanı, hey, Kalktı nâleden bugün, o kurutup ummanı, hey, Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? Görmedim hiç rastıma, o bakiden gül gibi yüzün, Dedi: görmedim çırağım, yaş edip iki gözüm, Firakî! Firakî! deyip, unutmuşum o sözün, Verdi o zemin içre bî-ihtiyar bilip özün Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? Ayrı gidemez keklik, çölde bırakıp balasın, Ağlar bülbül her daim, âleme yayıp nâlesin, Ak geyiğin yavrusu çıksa elinden, neylesin, Şom felekte yok utanç ki, koydu firkât hilesin 18

19 Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? Milleti olmasa şahlar, tahtından düşer gider, Koysan o ateşe ağacı, kül olur, pişer gider, Bozsan ki arı inini, dolaşır koşar gider, Ölse gözaltında oğlak, gebesi şişer gider, Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? Topluyorlar malları bir kişiyi edip çoban, Uykuda yatsa kişi, mallar dağılır bî-gümân, Rastlarsa kurda bir ân, hiçbiri kalmaz emân, Geldi başıma ey dostlar, böyle bir çetin zamân, Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? İl uluslar zâr edip, kıldı kendini hâr u zâr, Kış faslına dönerek, gitti o mevsim-i bahar, Bıraktı bulutlar yağmurun, halime eyleyip kahhar, Coşturup yeryüzünü, umman gibi seller akar, Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? Girmişim bağa revan, solmuş ki gördüm güllerim, Ok değmeyen, damı geçip, ölmüş ki bülbüllerim, Çıktı derya kenarından, aktı dünya sellerim, Ağlıyor ayım-günüm, matem tutuyor illerim, Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? Koç yiğidin elinden kaçtı bugün, gör, kılıcı, Uzamaz, yetmez, zeminde yoktur onun ilacı, Döktü yaprağın birden, yas tutup servi ağacı, Dayı, akraba kardeşi zâr eylerler hem de bacı, Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? Ayrı düşüp Kâbe den, koydum Firakî adıma, İl ulus, hazineden düşmez bir zerre yâdıma, Gördü eşkıya bugün el vurdu cevher zatıma, Eridi dağların taşı, dayanmadı oduma, Validem, Mekke Medine m, mihribânım, nerdesin? (624 şehr-i imanım nerdesin) KUDÜS Mahtumkulu şiirlerinde, Kudüs ad olarak geçmez, ancak Beytü lmukaddes ten bahisle ve kâb-ı Kavseyn ev ednâ ayetiyle Mirac a, dolayısıyla bu şehre gönderme yapılır. yâ Muhammet Mustafa redifli şiirde şefaat dileği ile 19

20 Yedi kat gerdûn zeminin oldu mi rac akşamın, Kâbe kavseyni ev ednâ yetti senin makdamın, Cebrail, Allah idi o gece yâr-ı hemdemin, Hâk-i nâlin zîya-yı çeşm-i arş-ı a zâmın, Âsi ümmete şefâat yâ Muhammet Mustafa (Muhammed Mustafa, 592) şeklinde çok can geçmiştir redifli şiirde dünyanın geçiciliğini vurgularken O hazret Hak Resûl Mirac ı aştı, Asmanlar derbeder kapısın açtı, Kâbe kavseyn gidip, Hakk a ulaştı, O server-i iki cihan geçmiştir. (533) Şeklinde ifade edilmiştir. Beytü'l-Mukaddes (mukaddes ev) İslâm'da mukaddes mescitlerden biri olan Kudüs'teki Müslümanların ilk kıblesi olan mescittir. Kudüs Camii ve Mescid-i Aksâ da denir. Mescid-i Aksâ ismi hem Kur'an-ı Kerîm'de ve hem de hadîs-i şeriflerde geçer. Kur'an-ı Kerîm'de İsrâ olayından: "Ona ayetlerimizden bazısını göstermek için kulunu geceleyin Mescid-i Haram'dan, etrafını mübarek kıldığımız Mescid-i Aksâ ya götüren Allah her türlü noksan sıfatlardan münezzehtir şeklinde bahsedilir. (Kur an, el- İsrâ/1). Mahtumkulu nun hakkı için redifli şiirinde ise Beyt ül-mukaddeste, İmran ilinde, Atasız var olan ana belinde, Kudretin meşhurdur Meryem oğlunda, Ya Rab, İsa Beriyullah hakkı için şeklinde geçmektedir (415). Halk şairleri bazen eğlenmek bazen yarışmak üzere fasıllarda karşılıklı şiirler söylerler. Âşık fasılları içinde, tekellüm olarak adlandırılan bölümde âşıklar dini ve tasavvufi konularda birbirlerine çeşitli sorular sorarlar. Mahtumkulu ve Azadî arasındaki böyle bir deyişmede: (718) Âzâdî nin Rum şehrinin serdarı, Nerde kurdurmuş gülzarı? Hangi kalenin duvarı, Muhammet le miraç aştı! şeklindeki deyişine, Mahtumkulu: Şeddat, Rum un serdarı, Şam da kurdurmuş gülzarı, Mukaddes şehrin duvarı, Muhammet le miraç aştı şeklinde cevap vermiştir. Mahtum Kulu ile Zunubî arasında Âdem in hangi toprak ya da topraklardan yaratıldığı mevzuunda karşılıklı olarak yapılan deyişmede Âdem in başının, Beytü lmukaddes toprağından yaratıldığından bahsedilmektedir. Mahtumkulu: Ne yerden kıldı Hak adamın başın? 20

21 Ne menzil topraktan eyledi dişin? Ne yerden eyledi bu gönül hoşun? Üstat isen, bize bundan haber ver! Zunubî: Beytü l-mukaddesten kıldı başını, Kevser toprağından kıldı dişini, Firdevsin toprağından gönül hoşunu, Bizi üstat bilsen, haber böyledir! (722) Sözümüzün başında da belirttiğimiz gibi Mahtumkulu şiirlerinde pek çok kutsal mekânı şiirlerinde özellikle tip ve temalarla birlikte yeri geldiğinde kullanmıştır. Biz bu kısa süre içinde en ziyade olanlara temas etmeye çalıştık. Buradan şu sonucu çıkarabiliriz. Mahtumkulu Hz. Muhammed e duyduğu muhabbet ve bağlılık sebebiyle Hz. Muhammed in temsil ettiği yüce ahlâkı kendi şiirlerinde dile getirmiştir. Hac ibadetinin gerçekleştirildiği Mekke yi ve Hz. Muhammed e kucak açan ve hayatının sonuna kadar sahip çıkan Medine yi kendine has dil ve üslubuyla anlatmak, dolayısıyla kutsal topraklara ilgi uyandırmak ve müminleri bu mekânlara teşvik etmek gibi önemli bir görev ifa etmiştir. Kaynakça GÜZEL, Abdurrahman (2014). Mahtumkulu Dîvânı, Türkmence- Türkçe, Hazırlayanlar: Abdurrahman Güzel, Ali Duymaz, Berdi Sarıyev, Nergis Biray, Hamiye Duran,, Emrah Yılmaz Halil İlteriş Kutlu, Emek Üşenmez, TİKA Yayınları, Ankara. ÖZCAN, Nurgül (2013). Nabi Divanı da Medine,Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013, p , ANKARA-TURKEY 21

22 MAGTIMGULI NASIL TAPŞIRDI? Prof.Dr. Naciye YILDIZ Tapşırma, ozanın genellikle şiirin son biriminde mahlasını söylemesi dir ve şairin şiire imzasını atması anlamına gelmektedir. İlk örneklerini Yusuf Has Hacib te ve Edip Ahmet te bulduğumuz tapşırma geleneğinin Oğuz sahasında, 13. yüzyıldan itibaren tekke ve divan tarzı şiirlerde, 15. yüzyıldan itibaren de âşık tarzı şiirlerde hemen hemen bütün şairler tarafından uygulandığını görmekteyiz. 18. Yüzyılda yaşamış olan büyük Türkmen şairi Magtımgulı Piragi de şiirlerinde tapşırma geleneğini sürdürmüştür. Mahtımgulı nın hangi kalıpları kullanarak tapşırdığını daha önceki bir çalışmamızda değerlendirmiştik 2. Bu çalışmada, şairin tapşırmalarını nerede ve nasıl kullandığını tespit etmeye çalıştık. Şairin imzası olduğu kadar aynı zamanda şiirin tamamlandığını da gösteren tapşırma, Türkmenistan âşık/bahşı geleneğinde de vardır. Magtımgulı da şiirlerinde bu geleneğe uymuş ve tapşırmıştır. Magtımgulı nun tapşırırken hangi formülleri kullandığını daha önce bir çalışmamızda tespit etmiştik. Bu tebliğde, tapşırma biriminde âşığın kendisiyle ilgili konulara değindiği ve dili kullanmadaki ustalığını yansıttığı varsayımından hareketle, farklı muhtevadaki mahlaslarını belirlemeye çalıştık. Çalışmada, kaynak olarak Magtımgulı nun şiirlerini toplu olarak yayımlandığı, 2014 yılında Aşgabat ta basılan son çalışmadan faydalandık 3 Çalışmamıza kaynaklık eden kitapta Magtımgulı nun, 388 şiiri yer almaktadır. Magtımgulı bu şiirlerden 347 sinde Magtımgulı, 38 inde Pıragı, 1 inde Gul Magtım, 2 sinde de hem Magtımgulı hem de Pıragı olarak çift tapşırma kullanmıştır: Magtımgulı, ismiñ seniñ bolsun gerekdir Pıragı (Aşırov 2014:96). *** Magtımgulı, hoş hap içre yatırdım, Emriñe ugradım, iman getirdim, Özümi unutdım, huşum yitirdim, Pıragı diyp çagıray sen bu namım. (Aşırov 2014:159). Şiirlerini beyitler ve dört, beş, altı, yedi, dokuz mısralık bentler şeklinde söyleyen Magtımgulı nın beyitlerle söylenmiş şiir sayısı toplam 37 dir. Bunlardan 27 sinde Magtımgulı, 10 unda Pıragı olarak tapşırmıştır. Magtımgulı şeklindeki tapşırmaların 22 si birinci, 5 i ikinci mısradadır. Pıragı şeklindeki tapşırmaların tamamı birinci mısradadır. Gazi Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Öğretim Üyesi nyildiz@gazi.edu.tr 2 Bkz. Naciye Yıldız, Azerbaycan, Türkiye ve Türkmenistan Sözlü Geleneklerinde Aşıklar Nasıl Tapşırdı?, Türki Düynesi Almanah 2013, s , Astana, Türk Akademisi Yayını. 3 Bkz. Annagurban Aşırov, Magtımgulı, Aşgabat, 2014, İlim yayınları. 22

23 Magtımgulı nın dörtlükler şeklinde söylenmiş şiirlerinin sayısı 319 dur. Bunlardan 313 ünde Magtımgulı, 23 ünde Pıragı olarak tapşıran şair, Magtımgulı tapşırmasını birinci mısrada 225, üçüncü mısrada 59, dördüncü mısrada 6 şiirinde kullanmıştır. Pıragı mahlası 14 şiirde birinci mısrada, 6 şiirde üçüncü mısrada, üç şiirde de de dördüncü mısrada kullanılmıştır. Her iki mahlas da hiçbir şiirde ikinci mısrada tapşırılmamıştır. Şair bir şiirinde de birinci mısrada Gul Magtım olarak tapşırmıştır. İki şiirde çift mahlas kullanılmıştır. Bunlardan birincisinde iki mahlas da birinci mısrada, diğerinde Magtımgulı birinci, Pıragı dördüncü mısrada kullanılmıştır. Magtımgulı nın beşlik bentler şeklinde söylediği şiir sayısı 16 dır. Bunlardan 12 sinde Magtımgulı, 4 ünde Pıragı olarak tapşırılmıştır. Magtımgulı tapşırması 9 şiirde birinci mısrada, üç şiirde dördüncü mısrada kullanılmıştır. Pıragı mahlası ise birinci ve dördüncü mısralarda ikişer şiirde kullanılmıştır. Her iki mahlas da beşlik bentler şeklinde söylenen şiirlerin hiçbirinde ikinci, üçüncü ve beşinci mısralarda kullanılmamıştır. Kitapta altılık bentler şeklinde söylenmiş şiir sayısı ikidir. Birinde Magtımgulı mahlası birinci mısrada, diğerinde de Pıragı mahlası beşinci mısrada tapşırılmıştır. Yedilik bentler şeklinde söylenen üç şiirde Magtımgulı mahlası birinci mısralarda kullanılmıştır. Pıragı olarak tapşırılan yedilik bentle söylenmiş şiir bulunmamaktadır. Ozan bir şiirinde dokuzluk bent kullanmış ve birinci mısrada Magtımgulı olarak tapşırmıştır. Serbest sayıdaki mısralardan oluşan bentlerle söylenen bir şiirde de ozan bendin birinci mısraında Magtımgulı olarak tapşırmıştır. Magtımgulı bir şiirinde dedim-dedi şeklinde; Diydim Ey Magtımgulı!, diydi gözler yaş bolar (Aşırov 2014:162) tapşırmıştır. Bir şiirinde de diyalog içinde mahlas kullanmıştır: Şeytan aydar: Şirin işdir, azagoy! Rahman aydar: Nebs umıdın üzegoy! Magtımgulı: Tur goluñı köze goy, Eger döze bilsen, kılgın bu işi! (Aşırov 2014:294) Magtımgulı mahlas tapşırırken hangi konulara değinmiştir ve bu konulardan hareketle Magtımgulı hakkında bir kanaat oluşabilir mi? Bu soruların cevabını da söz konusu kitapta yayımlanan şiirlerin tapşırma mısralarından ve bentlerinden hareketle bulmaya çalıştık. Bu şiirlerden hareketle, 1. Mahlasın cümle dışında etkisiz unsur olarak kullanıldığı Magtımgulı, sözler çalı Türkmenin (Aşırov 2014:10). * Magtımgulı, uçdı ol algır guşum, (Aşırov 2014:17). * Magtımgulı, towruk alsam, Bir er tapsam, gulluk kılsam, Yürek aydar; yoldaş bolsam, Dem çeken dervişler bile. (Aşırov 2014:57). 23

24 Bu tarzda tapşırma içeren bir çok şiir bulunmaktadır. 2. Magtımgulı nın kendisiyle ilgili tapşırmalar: 2.1. Bahşılık geleneğine giriş ritüelinin bir parçası olarak rüya motifiyle bağlantılı tapşırma: Turup Magtımgulı gözün açıpdır, Serine ne köyler gelip geçipdir, Esrek ner dek ak köpükler saçıpdır, Oglan, Alla yárıñ, bargıl diydiler. (Aşırov 2014:13) Magtımgulı nın kimliği ve şeceresiyle ilgili tapşırmalar: Bilmeyen soranlara aydın bu garıp adımız, Aslı Gerkez, yurdı Etrek, adı Magtımgulıdır. (Aşırov 2014:14). * Magtımgulı, yok ıgtıyar, Yüz tutar men, Perwerdigar, Göklen ilimdir bikarar, Yagısın garşılan günler. (Aşırov 2014:60) Magtımgulı na bir görev yükleyen tapşırmalar: Söyle, Magtımgulı, alem bilsinler, Jayı jennetdedir, güwa bolsunlar, Hak rehmet etsin! diyp, doga kılsınlar, Tamam ulus-iller Çowdur han üçin. (Aşırov 2014:15) Magtımgulı nın yerine getirdiği bir görev veya işle ilgili tapşırmalar: Magtımgulı diyr, ilime Bagş etmişem bar dessanı (Aşırov 2014:36). *** Aydadır Magtımgulı ki, bu dessanı bağladım (Aşırov 2014:43). (Annesinin ölümü üzerine söylediği muhammes için) 2.5. Magtımgulı nın hâl ve durumuyla ilgili tapşırmalar: Pıragı, Tañrınıñ yazıklı gulı, (Aşırov 2014:22). *** Pıragı, yüz tutar Türkmen iline, (Aşırov 2014:25). *** Magtımgulı aydar: galmışam çohdan, (Aşırov 2014:30). *** 24

25 Magtımgulı, gizli sırıñ bar içde, (Aşırov 2014:31). *** Magtımgulı zar aglayır mat bolup, (Aşırov 2014:38). (Kardeşinin ölümü üzerine) *** Magtımgulı, derdi goymaz yatmaga (Aşırov 2014:39). *** Magtımgulı, munda gelen görüşip, Ötdüler duşumdan atın sürüşip, Deñim-duşum Medinege yörüşip, Yeke galdım, sırdaşlarım haj kıldı (Aşırov 2014:40). (Kardeşi Abdulla nın ölümünden sonra) *** Magtımgulı, elip bilim buruldı, Damarım dartıldı, ganım duruldı, Ölüm zarbı üç taraptan uruldu, Akılım dagılıp hayrana geldi. (Aşırov 2014:31). (uyası, kardeşi ve kardeşinin hanımının ölümü üzerine) *** Ayra düşüp kabeden, goydum Pıragı adıma, (Aşırov 2014:45). (Annesinin ölümü üzerine) *** Aydadır Magtımgulı, asal ermşdir dillerim, Arş içre mekan tutan ajar dessanım var meniñ, (Aşırov 2014:50). *** Magtımgulı, men geçmişem dünya her ne barıdan, (Aşırov 2014:52). *** Magtımgulı taşlap göwün hapasın, Sıladı pirini, molla sopusun *** Magtımgulı, menin yolum, Ol dostlardan ayra düşdi (Aşırov 2014:61). *** Pehm eyleyen Magtımgulı sözüni, Derde düşüp, yaşa doldır gözüni, Şat gülenler tuta bilmez özüni, Hoş hem gelse, yıglap geçer halıma (Aşırov 2014:62). *** Magtımgulı, aşk oduna biryanam (Aşırov 2014:62) Magtımgulı nın hayatının akışıyla ilgili tapşırmaları: Pıragı diyr, men yay kibi, Bak dünyede saray kibi, Görüñ şu gün ol Ay kibi, 25

26 Döwür edip yaşamışam begler (Aşırov 2014:59) Magtımgulı nın gezip dolaştığı yerlerle ilgili tapşırmalar: Magtımgulı gezende, Halep, Kaysar düzünde (Aşırov 2014:126) Magtımgulı nın istek ve niyazını dile getiren tapşırmalar: Pıragı diyr, derdime, eyle sen, atam, nazar, (Aşırov 2014:28) Nasihatlı tapşırmalar: Magtımgulı na nasihat içeren tapşırmalar: Magtımgulı, magrur bolma bu söze (Aşırov 2014:78). *** Magtımgulı, çekseñ derdi-dügünden, Ası bolup şikat etme bu günden (Aşırov 2014:83). *** Pikir et magtımgulı, panıya bak ne görner Sonı yok aldagı çoh, föwti-penadan gayrı (Aşırov 2014:89). *** Magtımgulı, adıñ seniñ külli aleme dolup, Kılsa adam barın gapıl, berme bu malnı. (Aşırov 2014:98). *** Magtımgulı, unutmagıl iliñi, Uzun yalı, gısgaldawer diliñi, Yol yörir men diyseñ, bagla bilini, Bezirgenler gider Mazanderana. (Aşırov 2014:151) Magtımgulı nın başkasına nasihatları: Magtımgulı aydar, gapil oturman, Gılça janı uzın gayga batırman, Yalancını hasrat bilen ötürmen, Bir pasıl döwrandır, ötdi, yaranlar. (Aşırov 2014:304) Sitem ve şikâyet içeren tapşırmalar: Magtımgulı nın kendisiyle ilgili şikayetleri: Pıragını, bak, biiman eylediñ (Aşırov 2014:33). (oğlunun ölümü üzerine feleğe) *** Diyr Pıragı, ne deñsizlik, bu hijranda gara yok (Aşırov 2014:46). *** Magtımgulı, yetmez yıglap kararım Boş galdı dükanım, dardagı bagım Pay astına düşdi namusım-arım, 26

27 Rehm eden bolmadı, bagtım garadır. (Aşırov 2014:48). *** Magtımgulı, aydar, iller Uzumde züryat galmadı. (Aşırov 2014:71). *** Yüregimde yandı narlar, bir perwana nazar kılmaz, Magtımgulı öter boldı bu dünyadan arman bilen (Aşırov 2014:106) Magtımgulı dan şikayet: Magtımgulı, dili otlı, ot saçar, Yüz görmez, nakesin aybını açar (Aşırov 2014:74) Magtımgulı nın başkasıyla ilgili sitem etmesi: Aydadır Magtımgulı, ahdiñ yalan, yokdur vepañ, Biwepalar hup sowutmışlar, sonam, bizden seni (Aşırov 2014:173) 3. Magtımgulı nın kendisinden üçüncü şahıs gibi bahsettiği tapşırmalar: Magtımgulı taşlap göwün hapasın, Sıladı pirini, molla sopusun (Aşırov 2014:55). s. 56, 4. Tapşırmanın ikinci şahıs gibi kullanıldığı örnekler Magtımgulı sen sözlegil diydi goçlar meylisi, Sen güftar sen bu meylisde, gayrı dessan gerekmes. (Aşırov 2014:93). 5. Dinî duyguları dile getiren tapşırmalar; 4.1. Yakarışlar: Magtımgulı, mıdama doga kılar dergahe, Sayıl men, mahrum etme dergahıñden, ya Huday. (Aşırov 2014:87). *** Magtımgulını her zaman basdı bela, açdı zıban, Eylemesin her möminan mahrum dogadan, ya Rep (Aşırov 2014:90). *** Jürmüm çoh bolsa hem, keremin kandır, Bagışlasañ neyler, yarım, ya, Alla. (Aşırov 2014:166) İnançlarla ilgili olanlar: Magtımgulı, perman boldı Alladan, Yere inip geldi arşı-agladan, 27

28 Jebrayil getirmiş ulug dergahdan, Muhammede inen kelamı gördüm. (Aşırov 2014:461). *** Mahtımgulı, sırım çohdur, Men neyleyin, açan yohdur, Ölmek hak, dirilmek hakdır, Okadım Gurhan içinde. (Aşırov 2014:468). 6. Magtımgulı nın kendisinden bahsetmeyip şiirdeki konuyla ilgili duygu ve düşüncesini yansıtan tapşırmalar: Magtımgulı, aydar, Rum dek oyanmaz, İsgender gorsudır döwülmez, sınmaz, Dag kimin deprenmez, derya dek dönmez, Bu, Yomut, Gökleñiñ ili sizindir. (Aşırov 2014:24). 7. Aşk konusunu işleyen tapşırmalar: 7.1. Ayrılık Pıragı niçe vagt oldı, habar tapmas men ol yardan. (Aşırov 2014:91) Güzellik: Ey peri, zülpüñ peri, walla, senin dey huplara, Aydıyar Magtımgulı, bir pişekarem, dogrusı.. (Aşırov 2014:92) Aşk: Pıragı, ışka ugraşdım (Aşırov 2014:128). 8.Tecrübe yansıtan tapşırmalar: Magtımgulı, aklı bolan söz keser (Aşırov 2014:80). 9. Magtımgulı na soru soran tapşırmalar: Magtımgulı, bu ne sözdür, sen ki aşık emes sen, Kaysı jayda eşirdiñ sen ol Mejnun niyazını (Aşırov 2014:94). 10. Ustasından bahseden tapşırmalar: Magtımgulı, sözlegil sen, ömrüñ senden gol üzer, Doga eylep geçer men, ol Azadi ussadıma. (Aşırov 2014:99). 11. Kendisiyle ilgili hakaret içeren tapşırmalar: Magtımgulı, akmak oldum, nadanlıgım yeg eken (Aşırov 2014:109). *** Yowuz düşen Magtımgulı, Bes eylegil, aklıñ çaşdı. (Aşırov 2014:137). *** Magtımgulı, gara yüzün, (Aşırov 2014:140). 28