ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ TEMEL YAŞAM DESTEĞİ PROTOKOLLERİ 723H00052 Ankara, 2011

2 Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir. PARA İLE SATILMAZ.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... ii GİRİŞ... 1 ÖĞRENME FAALİYETİ YETİŞKİNLERDE TEMEL YAŞAM DESTEĞİ PROTOKOLLERİ Solunum Arresti (Solunum Durması) Solunum Arrestinin Nedenleri Solunum Arrestinin Belirtileri Kardiyak Arrest (Kalp Durması) Kardiyak Arrest Nedenleri Kardiyak Arrest Belirtileri Temel Yaşam Desteği Yetişkinlerde Temel Yaşam Desteği Uygulama Tekniği Yetişkinlerde Hava Yolu Açıklığının Sağlanması Yetişkinlerde Dolaşımın Değerlendirilmesi Yetişkinlerde Solunumun Sağlanması Otomatik Eksternal Defibrilatör (OED, AED) OED Kullanımı Temel Yaşam Desteği Sonlandırma Ölçütleri Temel Yaşam Desteği ve Etik Temel Yaşam Desteğinin Komplikasyonları UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ ÇOCUKLARDA TEMEL YAŞAM DESTEĞİ Yetişkinlere Göre Çocuk ve Bebeklerde Anatomik Farklılıklar Çocuklarda Temel Yaşam Desteği Uygulama Tekniği Çocuklarda Hava Yolu Açıklığının Sağlanması Çocuklarda Solunumun Değerlendirilmesi Çocuklarda Dolaşımın Değerlendirilmesi UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ BEBEKLERDE TEMEL YAŞAM DESTEĞİ PROTOKOLLERİ Bebeklerde Temel Yaşam Desteği Uygulama Tekniği Bebeklerde Hava Yolu Açıklığının Sağlanması Bebeklerde Solunumun Sağlanması Bebeklerde Dolaşımın Sağlanması UYGULAMA FAALİYETİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA i

4 AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI 723H00052 Acil Sağlık Hizmetleri Acil Tıp Teknisyenliği Temel Yaşam Desteği Protokolleri Yetişkinlerde, çocuklarda ve bebeklerde temel yaşam desteği protokollerinin uygulanması ile ilgili bilgi ve becerilerin verildiği öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖNKOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Hasta veya Yaralının Birinci Değerlendirmesi, Hasta veya Yaralının İkinci Değerlendirmesi modüllerini başarmış olmak Temel yaşam desteği protokollerini uygulamak Genel Amaç Sahada ve ambulansta ERC (Avrupa Resusitasyon Konseyi) kararları doğrultusunda, hasta veya yaralıya temel yaşam desteği protokollerini uygulayabileceksiniz. Amaçlar 1. Yetişkinlerde temel yaşam desteği protokollerini uygulayabileceksiniz. 2. Çocuklarda temel yaşam desteği protokollerini uygulayabileceksiniz. 3. Bebeklerde temel yaşam desteği protokollerini uygulayabileceksiniz. Donanım: Yetişkin, çocuk ve bebek mankenleri, eldiven, gazlı bez, kalem, vaka kayıt formu, tepegöz, projeksiyon cihazı, afiş, resim, CD, DVD, bilgisayar. Ortam: Teknik laboratuvarda yetişkin, çocuk ve bebek mankenlerinin bulunması modülde beklenen yeterliklerin kazanılması açısından önemlidir. Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğru- yanlış testi, boşluk doldurma, eşleştirme vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. ii

5 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, Hayatı tehlikede olan hasta ve yaralıya acil yardım, acil tıp teknisyeninin mesleki ve insani görevidir. Aynı zamanda hasta veya yaralıya acil yardım uygulamak kanuni zorunluluktur. Soluk alıp verme, insan yaşamının devam etmesini sağlayan en önemli unsurdur. Solunumu durmuş kişiye doğru müdahale kadar hızlı müdahale yapmak da önemlidir. Temel yaşam desteğine başlamadan önce hasta veya yaralının solunum ve dolaşımının olmadığından emin olunmalıdır. Kısa sürede doğru karar vermek, suni solunum ve dış kalp masajı uygulayabilmek için acil tıp teknisyeninin temel yaşam desteği protokolleri konusunda yeterli bilgi ve beceriye sahip olması gerekir. Bu modül ile kazandırılan beceriler mesleğinizde daha donanımlı olmanızı sağlayacak ve geri dönüşümü olmayan hataları önlemenize yardımcı olacaktır. 1

6 2

7 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Yetişkinlerde temel yaşam desteği protokollerini uygulayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Solunum sistemi fizyolojisini araştırarak rapor hâline getiriniz. Çevrenizde solunum sıkıntısı yaşayan kişiler olup olmadığını solunum sıkıntısı olanların ne gibi problemler yaşadığını araştırarak rapor haline getiriniz. 1. YETİŞKİNLERDE TEMEL YAŞAM DESTEĞİ PROTOKOLLERİ Hasta veya yaralıya temel yaşam desteği uygulaması, yaş ölçütlerine göre değişiklik göstermektedir. Bu yaş ölçütleri bireyin fiziki yapısına göre de değişiklik gösterebilir (10 aylık bir bebeğin 1,5 yaşındaki çocuk görünümünde olması gibi). Temel alınacak ölçütler aşağıdaki tabloda belirtilmiştir gün Yeni doğan 1-12 ay Bebek 1-8 yaş Çocuk 8 yaş ve üzeri Yetişkin Tablo 1.1: Temel yaşam desteği yaş ölçütleri Temel yaşam desteği uygulamalarına geçmeden önce bazı terimlerin bilinmesi gerekmektedir. Bu terimler şunlardır: İlk yardım Hastane öncesi dönemde, hastalık ya da kaza sonucu sağlığı tehlikeye girmiş olan kişiye; olay yerinde, sağlık personeli gelinceye kadar herhangi bir tıbbi malzeme ve ilaç kullanmaksızın ilk yardım eğitimi almış kişiler tarafından yapılan müdahalelerdir. Acil bakım Hastalık ya da kaza sonucu sağlığı tehlikeye girmiş kişiye; olay yerinde, ambulansta ve acil tedavi ünitelerinde sağlık personeli tarafından ilaç ve tıbbi malzeme kullanılarak yapılan acil müdahalelerdir. 3

8 Yaşam kurtarma zinciri İlk yardımcı tarafından başlatılan ve sağlık ekipleri tarafından devam ettirilen yaşam kurtarma zinciri, birbirinin devamı olan dört halkadan oluşur. Bu halkalar şunlardır: Telefon ile sağlık kuruluşuna haber verilmesi Olay yerinde bulunan ilk yardımcının yaptığı temel yaşam desteği Ambulans ekipleri tarafından yapılan acil bakım uygulamaları Hastane acil servislerinde yapılan acil bakım uygulamaları Yaşam kurtarma zincirinin halkaları hasta veya yaralının yaş özelliğine göre değişiklik gösterir. Resim 1.1: Yetişkin yaşam kurtarma zincirinin halkaları Resim 1.2: Çocuk yaşam kurtarma zincirinin halkaları Yaşam kurtarma zincirinin ilk iki halkası ilk yardım uygulamalarını içerir. Diğer ikisi de sağlık personelinin acil bakım uygulamalarını içerir. İlk yardımcı, yaşam kurtarma zincirinin ilk iki halkasını ne kadar doğru ve hızlı uygularsa sağlık personeli tarafından uygulanan acil bakımın başarısı da o derece artar Solunum Arresti (Solunum Durması) Solunum, fizyolojik bir olay olup bireyin yaşamı için gereklidir. İnsan yaşamının devam edebilmesi, oksijenin vücut hücrelerine ulaşmasına ve karbondioksidin de hücrelerden uzaklaştırılmasına bağlıdır. Solunum, soluk almakla başlayan, organizmanın oksijeni kullanıp karbondioksit olarak dışarı atmasını kapsayan bir süreçtir. 4

9 Solunum hızı ve derinliği, beyin sapındaki medulla oblangata da bulunan solunum merkezi tarafından kontrol edilir. Normal solunum, düzenli ve sessiz olup herhangi bir çaba gerektirmez. Solunum, kendiliğinden gerçekleşir ancak kısmen kontrol edilebilir. Her soluk alma ve verme arasında kısa bir dinlenme süresi vardır. YAŞ Yetişkin Çocuk/ Bebek Yeni doğan NORMAL DEĞER 12-20/dakika 20-25/dakika 30-50/dakika Tablo 1.2: Solunum sayısının normal değerleri Herhangi bir nedenle solunumun yetersiz olmasına ve yaşamın devamı için gerekli olan oksijenin vücuda alınamamasına solunum yetmezliği, solunumun tamamen durmasına ise solunum arresti denir Solunum Arrestinin Nedenleri Anatomik tıkanma Dilin geriye doğru kayması Akut astım, pulmoner ödem vb. solunum sistemi hastalıkları Larenks ödemi ve spazmı Difteri Solunum yolu yanıkları Solunum yolu yaralanmaları Mekanik tıkanma Solunum yolunun solid (içi dolu) cisimler, mukus, kusmuk, kan vb. ile tıkanmasıdır. Tıkanmaya neden olan unsurlar, katı ve yapışkan özelliğe sahip olabilir. Mekanik tıkanma, larenkste, trakeada veya bronşlarda gerçekleşebilir. Mekanik tıkanmaya en çok mide içeriğinin akciğerlere aspirasyonu neden olur. Bu durumu önlemek için baş travması, mide kanaması vb. durumlarda hasta veya yaralıya uygun pozisyon verilmeli ve kusmuk ağız içinden temizlenmelidir. Diğer nedenler Elektrik çarpması Kalp hastalıkları ve dolaşım yetmezliği Solunum merkezinin etkilenmesi Dışarıdan soluk yolunun tıkanması (ağız ve burunun tıkanması, iple asılma vb.) Uyuşturucu ilaçlar, alkol koması Suda boğulma Zehirlenmeler 5

10 Solunum Arrestinin Belirtileri Göğüs ve karın hareketleri gözlenmez. Ağız ve burundan verilen nefesin sesi duyulmaz. Solunum sırasında çıkarılan hava akışı hissedilmez. Anoksiye bağlı olarak siyanoz gözlenir. Solunumun durmasından 3-5 dk. sonra nabız yavaşlar ya da alınamaz. Müdahale edilmezse exitus (ölüm) gerçekleşir Kardiyak Arrest (Kalp Durması) Kardiyak arrest, bilinci kapalı kişide büyük arterlerden nabız alınamaması durumudur. Kalp, dolaşım sisteminin motor organıdır. Temel işi kanı pompalamak olan kalp, çizgili kastan yapılmış hayati bir organdır. Çizgili kastan yapılmış olmasına rağmen isteğimiz dışı çalışır. Güçlü kas dokusuyla sürekli kasılıp gevşeyerek kanın damar içinde hareket etmesini sağlar. Kalp, yaşadığımız sürece sürekli kasılıp gevşeyerek çalışır. Kalbin kasılmasına sistol, gevşemesine diyastol denir. Kalpte her iki atrium ve her iki ventrikül birlikte kasılır ve gevşer. Atriumlar ve ventriküllerin kasılıp gevşemesi kanın hareketi için itici bir güç oluşturur. Bu kasılıp gevşeme birbirine zıttır. Atriumların her ikisi aynı anda sistol durumundayken ventriküller diyastol durumuna geçer. Kalp kasının gevşemesi ile atriumlar kanla dolar, kalp kasının kasılmasıyla da atriumlar içindeki kan ventriküllere pompalanır. Kalbin bir sistol ve diyastolünden oluşan hareketine bir kalp atışı denir. Yetişkin bir insanda kalp atışı /dk. arasındadır. Kalpte gelişen aşağıdaki durumlar neticesinde kardiyak arrest görülür. Nabızsız ventriküler taşikardi: Kalp hızının çok fazla olmasıdır. Örneğin aşırı kan kaybında bu durum ortaya çıkabilir. Ventriküler fibrilasyon: Ventriküllerin birbiri ile ilgisiz kas titreşimleri (fibrilasyon) şeklinde düzensiz ve yetersiz kasılması sonucu kalbin pompalama görevini yerine getirememesidir. Bu durum kalbin durmasına yol açar. Örneğin elektrik çarpmasında böyle bir durumla karşılaşılabilir. Nabızsız elektriksel aktivite (elektromekanik disosiasyon): Kalbin elektriksel aktivitesi vardır ancak kanı etkin bir şekilde pompalayabilecek yeterli kasılma fonksiyonu yoktur. Hipoksiye bağlı gelişebilir. Asistol: Kalpte herhangi bir elektrik veya kas aktivesi olmaması durumudur. Kalp atımları yoktur. Kardiyak arrestte en son durumdur. Bu durum, kalp yetmezliğine bağlı gelişebilir Kardiyak Arrest Nedenleri Hasta veya yaralıda kalp durması, dakikalar içinde yaşamın sona ermesine neden olan çok ciddi bir durumdur. Kalp durmasının başlıca nedenleri şunlardır: Kalp hastalıkları Hipovolemi 6

11 Hipoksi ve/veya hiperkapni Hipotermi Ani hipotansiyon Hava embolisi Elektrik veya yıldırım çarpması Boğulmalar Metabolik bozukluklar ve elektrolit değişiklikler İlaç ve zehirler Kan katekolamin düzeyinin artması Bazı işlem ve uyarılar Tüm hastalıkların terminal dönemi Çocuklarda ve bebeklerde ani olarak kalp durması yetişkinlere göre daha nadir görülür. Çocuklarda ve bebeklerde, genellikle solunum problemlerine bağlı olarak kalp durması meydana gelir Kardiyak Arrest Belirtileri Bilinç kaybı Solunum durması Nabız alınamaması Kalp seslerinin duyulamaması Pupilla dilatasyonu (midriyazis, göz bebeklerinin genişlemesi) Ciltte solukluk, siyanoz 1.3. Temel Yaşam Desteği Solunumu ve/ veya kalbi durmuş kişide, hayatın devam edebilmesi için bir an önce solunumun ve dolaşımın yeniden sağlanması gerekir. Solunumu ve dolaşımı yeniden sağlamaya yönelik yapılan uygulamaların tümüne kardiyo pulmoner resüsitasyon (KPR, cardiopulmoner resusitasyon, CPR, kalp akciğer canlandırması) denir. Kardiyo pulmoner resüsitasyon iki aşamada gerçekleştirilir. Bunlar, temel yaşam desteği ve ileri yaşam desteğidir. Solunumu ve/ veya kalbi durmuş kişide suni solunum ile akciğerlere oksijen gitmesini, dış kalp masajı ile kalpten kan pompalanmasını sağlamak için ilaçsız ve tıbbi malzemesiz yapılan uygulamalara temel yaşam desteği denir. İlaç ve tıbbi malzeme kullanarak hatta gerekli olduğu durumlarda cerrahi müdahaleleri de kapsayan solunum ve dolaşımın sağlanmasına yönelik uygulamalara ileri yaşam desteği denir. Temel yaşam desteği ile ilgili uygulamalar 1960 lı yıllarda gelişmeye başlamış, günümüze kadar da birçok gelişme ve değişim göstermiştir. Temel yaşam desteği uygulama eğitiminde karmaşıklığın ortadan kaldırılması amacıyla standartlaşma ihtiyacı hissedilmiş ve bu konuda çalışmalar yapılmıştır. 7

12 1991 yılında temel yaşam desteği eğitim programlarını geliştirebilmek ve Avrupa ülkelerinde standart eğitim yapabilmek amacıyla Avrupa Resusitasyon Konseyi (ERC) kurulmuştur. ERC tarafından temel yaşam desteği protokolleri yayımlanmış, bunun yanı sıra Amerikan Kalp Vakfı (AHA) tarafından da temel yaşam desteği ile ilgili uygulama protokolleri yayımlanmıştır. Daha sonra Uluslararası Resüsitasyon Liyezon Komitesi (İLCOR) kurulmuştur. İLCOR un görevi temel yaşam desteği ile ilişkili bilgileri ve bilimsel konuları gözden geçirmek, saptamak ve tedavi yolları hakkında ortak kararlara dayalı önerilerde bulunmaktır. Bir anlamda ERC ve AHA nın uzlaşma komitesidir. ERC ve AHA arasında uygulama açısından bazı farklar bulunmakla beraber ülkemizde Sağlık Bakanlığı, ERC nin protokollerini benimsemektedir. Sağlık Bakanlığı tarafından bu protokoller benimsenirken coğrafi, ekonomik ve sistem farklılıkları ile cihaz ve ilaç kullanım farklılıklarını dikkate alarak kendi resüsitasyon kılavuzunu yayımlamıştır. Dolayısıyla bu modülde ERC protokollerine uygun olan temel yaşam desteği uygulamaları anlatılacaktır. Günümüzde her beş yılda bir temel yaşam desteği uygulama protokollerinde yenilenmeye gidilmektedir. En son 2010 yılında yayımlanan yeni protokoller gereği, sağlık personeli ve ilk yardımcı tarafından uygulanacak temel yaşam desteğinde uygulama açısından farklılıklar bulunmaktadır. Temel yaşam desteğinin amacı; dokulara acil oksijen desteğinde bulunarak oksijensizlik nedeniyle hayati organlarda meydana gelebilecek, geri dönüşü olmayan (irreversible) hasarları önleyip hasta veya yaralının hayatta kalma şansını artırmaktır. Solunumu durmuş hasta veya yaralıda, anoksemi arttıkça ilk 2 dk. içinde senkop (bayılma) ve bilinç kaybı, 3-5 dk. içinde dolaşım yetmezliği, 4-6 dk. içinde reversible beyin hasarı, 6-10 dk. sonra ise irreversible beyin hasarı gelişir. Bu yüzden acil tıp teknisyeni, hem doğru karar vermek hem de çok hızlı olmak zorundadır Yetişkinlerde Temel Yaşam Desteği Uygulama Tekniği Temel yaşam desteği uygulaması üç ana bölümden oluşmaktadır. A (Airway): Hava yolu açıklığının sağlanması B (Breathing): Solunumun sağlanması C (Circulation): Dolaşımın sağlanması Temel yaşam desteği uygulamalarına başlamadan önce kendi can güvenliği (eldiven giymek, kask takmak, maske takmak vb.) ve olay yeri güvenliği sağlanır. Etrafta bulunan kişilerden, hasta veya yaralının yakınlarından hemen öykü alınır. Olay yerinde önlenemeyecek ikincil kaza riski varsa hasta veya yaralı, güvenli bir yere taşınır Yetişkinlerde Hava Yolu Açıklığının Sağlanması Hasta veya yaralının yanına hemen diz çökülerek bilinci kontrol edilir. 8

13 Resim 1.3: Yetişkinlerde bilinç kontrolü Hasta veya yaralı sert bir zemine sırtüstü yatırılır. Ancak baş boyun travması şüphesi varsa çok gerekli olmadıkça pozisyonu değiştirilmez. Böyle bir durumda sırtüstü pozisyona getirilirken baş boyun ve gövde ekseni bozulmadan birlikte çevrilmelidir. Hasta veya yaralının sıkan giysileri varsa gevşetilir. Olayın etkisi ile hasta veya yaralının kravatı bile solunum yolunu tıkamış olabilir. Ağız içi kontrol edilerek yabancı cisim görülüyorsa çıkartılır. Ağızda takma diş, yiyecek parçaları, kusmuk vb. cisimler hava yolunun tıkanmasına sebep olabilir. Ağız içi, iyi temizlenmeli ya da soluk yolunda yabancı cismin bulunmadığından emin olunmalıdır. Bu işlemler yapılırken kesinlikle ağız içine kör dalış yapılmaz. Resim 1.4: Ağız içi kontrolü Hava yolunu açmak için hasta veya yaralıya baş çene (head tilt- chin lift) pozisyonu verilir. Alt çene kemiği, yere dik (90 ) olacak şekilde baş hiperekstansiyona getirilir. Bu şekilde hava yolu açıklığı sağlanmış olur. 9

14 Resim 1.5: Baş çene (head tilt- chin lift) pozisyonu Baş boyun travması şüphesinde ise baş ve boyun hareket ettirilmeden hasta veya yaralıya çene itme (jaw- thrust) pozisyonu verilir. Resim 1.6: Çene itme (jaw- thrust) pozisyonu Bak- dinle- hisset yöntemi ile solunum 5-10 sn. içinde kontrol edilir. Bazı durumlarda hasta veya yaralının nefes alıp vermediğini değerlendirmek oldukça zordur. Kardiyak arrestten sonraki ilk birkaç dakikada, hasta veya yaralı zorlukla soluyabilir. Bu durum normal solunum ile karıştırılmamalıdır. Ayrıca solunumun normal olup olmadığından şüphe edilirse solunum normal değilmiş gibi hareket edilir. 10

15 Resim 1.7: Bak- dinle- hisset yöntemi ile solunum kontrolü Yetişkinlerde Dolaşımın Değerlendirilmesi Yetişkinlerde dolaşım değerlendirilirken nabza karotis veya femoral arterden bakılır. Baş çene pozisyonu verilirken aynı zamanda el ile karotis arterden dolaşım değerlendirmesi yapılır. Parmaklar hafifçe bastırılarak karotis arterden dolaşım kontrol edilir. Karotis artere uygulanan aşırı basınç, dolaşımı engelleyebilir ve vagal uyarı oluşturarak bradikardiye neden olabilir. Ayrıca karotis arterden nabız, kendinize yakın olan taraftan ve tek taraflı olarak alınmalıdır. Dolaşım değerlendirmesi, en fazla 10 sn. içinde tamamlanmalıdır. 10 sn. içinde nabız hissedilmez veya şüphede kalınırsa derhâl dış kalp masajına başlanmalıdır. Resim 1.8: Yetişkinlerde karotis arterden nabız kontrolü Yetişkinlerde Dış Kalp Masajı 2010 ERC kararlarına göre öncelikle yetişkinlerde dolaşım sağlanır daha sonra suni solunuma geçilir. 11

16 Dış (eksternal) kalp masajı, sternum üzerine uygulanan kompresyon ve dekompresyon uygulamalarından oluşur. Dış kalp masajının mekanizması şu şekilde gerçekleşir: Göğüs kompresyonu, intratorasik basıncı artırarak kalp içindeki basıncın da artmasını ve kanın direnci az olan yöne doğru, ileri gitmesini sağlar. Ayrıca uygulanan kompresyon ile kalp, sternum ve vertebralar arasında sıkıştırılır. Bu sıkışmaya bağlı olarak intraventriküler basınç artar, mitral ve triküspit kapaklar kapanır. Böylece kan, aortaya ve pulmoner vene doğru giderek kan akımı sağlanır. Dekompresyon aşamasında ise intraventriküler basınç azalır, mitral ve triküspit kapaklar açılarak ventriküllerin kanla dolması sağlanır. Bundan dolayı kompresyon ve dekompresyon, düzenli ve ritmik bir şekilde uygulanmalıdır. Resim 1.9: Kalbin göğüs kafesi içindeki konumu Hasta veya yaralıda dolaşım değerlendirmesi sonucunda nabız yok ise hemen dış kalp masajına başlanır. Hasta veya yaralının göğüs bölgesi açılır. Kalp basısı uygulamak için göğüs kemiğinin alt ve üst ucu tespit edilerek alt yarısına bir elin topuğu yerleştirilir, Resim 1.10: Kalp basısında kullanılacak el bölgesi 12

17 Resim 1.11: Kalp basısı uygulanacak bölgeye ellerin yerleştirilmesi Diğer el bu elin üzerine yerleştirilerek parmaklar kilitlenir. Üstteki el, altta bulunan eli yukarıya doğru çekerek elin ayası ve parmaklarının hasta veya yaralıya temas etmesi önlenir. Aksi durumda güç dağılır, uygulanacak basınç kostalarda kırılmalara neden olabilir. Dirsekleri bükmeden, kollar ve omuzlar düz, hasta veya yaralının üzerine tam dik olacak şekilde pozisyon alınır. Basıyı tam uygulayabilmek için hasta veya yaralıya yakın mesafede durulmalıdır. Resim 1.12: Yetişkinlerde ellerin kilitlenerek göğüs basısı uygulanması Göğüs kemiğine 5 cm (yandan bakıldığında göğüs yüksekliğinin 1/3 ü kadar) çökecek şekilde bası uygulanır. Basınç, aşağı doğru ve dik olarak uygulanmalıdır. Basınç, sadece sternum üzerine uygulanmalı, eller sabit tutulmalı ve hareket ettirilmemelidir. Omuz ve bel kaslarından kuvvet alınmalıdır. 13

18 Sternum üzerine kompresyon ve dekompresyonlar ritmik olarak uygulanmalıdır. Uygulamaya 1V, 2V, 3V, 9V, 10, 11, 30 diye sayılarak devam edilir. Bu sayede kompresyon ve dekompresyon arasındaki zaman eşitlenir. Dış kalp masajı dakikada 100 bası olacak şekilde uygulanır. Kompresyona yeniden başlanacağı zaman, eller geciktirilmeden göğsün merkezine yerleştirilmelidir. Temel yaşam desteği, 30 göğüs basısı 2 suni solunum şeklinde koordineli olarak uygulanır. 30 kalp masajı ve 2 suni solunum 1 siklusu oluşturur (30:2). Her 5 siklustan sonra (yaklaşık 2 dk.) nabız karotis arterden kontrol edilir. Hasta veya yaralının dolaşım ve solunumu geri geldiğinde koma pozisyonu verilir. Hasta veya yaralıya, dar alanda temel yaşam desteği uygulanacaksa ata biner gibi pozisyon alınır. Resim 1.13: Dar alanda ata biner pozisyonda dış kalp masajı İki kurtarıcı ile temel yaşam desteği uygulanacaksa temel yaşam desteği uygulayacak sağlık personeli karşılıklı olarak hasta veya yaralının yanına diz çökmelidir. Uygulama aşağıdaki gibi iş bölümü yapılarak uygulanmalıdır. 1. Kişi (ATT/ AABT/ doktor) Hava yolunu açar. Nabzı kontrol eder. Kapiller geri dolum kontrol eder. 2. Kişi (ATT/ AABT/ doktor) Göğüs kompresyonu uygular. Hava yolu açıklığı, uygulamayı yapan 1. sağlık personeli tarafından sürekli sağlanmalıdır. Göğüs basısı uygulayan 2. sağlık personeli daha çabuk yorulacağı için sağlık personeli yer değiştirmek isterse bunu olabildiğince çabuk gerçekleştirmelidir. 14

19 Hasta veya yaralıya ağızdan ağıza suni solunum yaptırılamıyor ise sadece dış kalp masajı ile temel yaşam desteğine başlanır. Sadece göğüs basısı uygulanıyorsa dakikada 100 bası hızında ve kesinlikle ara verilmeden uygulamaya devam edilir. Dış kalp masajı ile pompalanan kan miktarı, normal kalp atımının % nü (yaklaşık 1/4 ü) oluşturur. Dış kalp masajı ile 100 mmhg lık arteriyel sistolik basınç, mmhg lık diyastolik basınç sağlanır. Bu düşük diyastolik basınç sonucu koroner kan akımının ancak % 5 10 u sağlanabilir. Sağlanan kan akımı, beynin canlılığı için geçici olarak yeterli olacaktır. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda dış kalp masajına kesinlikle ara vermeden uygulanması gerekliliği anlaşılacaktır. Zira gecikmiş ve uzamış kardiyak arrestte asıl korkulan irreversibl beyin hasarıdır. Doğru ve ara verilmeden uygulanan temel yaşam desteği, hasta veya yaralının hayatta kalma şansını artırdığı ve geri dönüşü olmayan hasarları önlediğinden acil tıp teknisyeni bu konuda çok titiz davranmalıdır Yetişkinlerde Solunumun Sağlanması Hasta veya yaralıya 30 dış kalp masajı yapıldıktan sonra 2 suni solunum verilir. (2010 ERC) Solunumu durmuş kişiye suni solunum yapılır. Kurtarıcı soluk, pulmoner resüsitasyon veya ventilasyon adları da verilen suni solunumun amacı, vücudun karşılayamadığı oksijen gereksinimini dışarıdan destekleyerek karşılamaktır. Nefes veren kişinin akciğerlerinden gelen hava, solunumu durmuş kişiye şu şekilde oksijen sağlamaktadır: Normal solunum esnasında atmosferde bulunan % 21 oranındaki oksijenin sadece % 5 i kullanılmakta ve nefes verirken % 16 sı atmosfere geri dönmektedir. Dolayısıyla solunumu durmuş olan kişiye, nefes veren kişiden yeterince oksijen ulaşmaktadır. Ancak suni solunumun etkin olabilmesi için ilave oksijen vermek gerekir. Böylece hasta veya yaralının yaşama olasılığı artacaktır. İlave oksijen olsun olmasın, suni solunum hemen başlatılmalıdır. Suni solunum, ağızdan ağıza, ağızdan buruna, ağızdan maskeye ve ağızdan stomaya olmak üzere farklı yöntemlerle uygulanabilir Ağızdan Ağıza Suni Solunum Bir el alına yerleştirilerek diğer el ile alt çene yukarı doğru kaldırılır. Bu şekilde hava yolu açıklığı tekrar sağlanır. Alında bulunan elin, baş ve işaret parmakları ile burun kanatları sıkıca kapatılır. Bu esnada baş çene pozisyonu korunmalıdır. Hasta veya yaralıdan, bulaşabilecek enfeksiyonlara karşı korunmak amacıyla hasta veya yaralının ağzına steril gazlı bez vb. malzeme yerleştirilir. 15

20 Resim 1.14: Burnun kapatılması Normal bir nefes alınır ve ağız, hasta veya yaralının ağzına hava dışarı çıkmayacak şekilde yerleştirilerek 1 nefes verilir. Verilen nefesin göğüs kafesini yükseltip yükseltmediği gözlemlenir ve akciğerlerin direnci hissedilir. Resim 1.15: Ağızdan ağıza suni solunum uygulaması Nefes verdikten sonra, hastanın ağzı ve burnu açılarak hasta veya yaralının ekspirasyonuna izin verilir. Ağız, hasta veya yaralının ağzından uzaklaştırılarak tekrar nefes alınır. Bu arada göğüs kafesinin inişi gözlemlenir. 16

21 Ardından ikinci nefes verilir. Verilen her nefes sonrası ekspirasyon için süre verilmelidir. Yetişkinlerde verilecek hava miktarı ml, verilen her bir nefesin hızı da 1 sn.nin üzerinde olmalıdır. Verilen her nefes, doğru bir şekilde verilirse % oranında oksijene sahiptir. Bu oran da beyin, kalp vb. organlarda hasar oluşmasını önlemek açısından yeterlidir. Ancak verilen havanın basıncını ölçmek oldukça zordur. Eğer göğüs kafesi verilen nefese rağmen yükselmiyorsa verilen baş çene pozisyonu yeterli değildir, hava yolu yabancı cisim ile tıkalıdır ya da daha fazla hacimde nefes vermeye ihtiyaç vardır. Yetişkinlerde genellikle solunum arrestti kardiyak nedenlere bağlı olduğundan 30 dış kalp masajından sonra suni solunuma başlanır. (ERC 2010 kılavuzu) Ağızdan Buruna Suni Solunum Ağızdan ağıza suni solunum yapılamayan konvülsiyon, trismus gibi ağzın açılamadığı durumlarda, ağzında veya alt çenesinde ağır yaralanması olan veya ağzında diş olmayan kişilerde ağzı kapatmak mümkün olmadığından ağızdan buruna suni solunum tercih edilmektedir. Uygulama ağızdan ağza suni solunum ile aynı olmasına rağmen birkaç farklılık vardır. Bir el soluk yolunun açıklığını sürdürmek ve başın pozisyonunu korumak için hastanın alnında dururken diğer el ile ağız kapatılır. Hasta veya yaralının burnu açık bırakılır. Hasta veya yaralının ağzı tamamen kapatıldıktan sonra alınan nefes burundan verilir. Verilen nefesin rahatça çıkabilmesi için burun açık bırakılırken ağız da hafif aralanır Ağızdan Maskeye Suni Solunum Ağızdan ağıza suni solunum, hiçbir araca gereksinim göstermemesine rağmen, hasta veya yaralının ağzında kan, kusmuk vb. varlığında ve bulaşabilecek enfeksiyonlara karşı korunmak amacıyla basit cep maskesi gibi maskeler kullanılır. Maskenin tepe kısmı burun üzerine, yuvarlak olan alt kısmı ise dudak ile çene çıkıntısı arasındaki çene çukuruna, ağız ve burnunu kapatacak şekilde yerleştirilir. Maskenin üstteki deliğinden soluk verilir. Diğer işlem basamakları ağızdan ağıza suni solunum uygulaması ile aynıdır. Ayrıca hasta veya yaralıya suni solunum, balon-valf-maske ile de yaptırılabilir (Oksijen Verme Modülünde balon-valf-maske kullanımı anlatılacaktır.). Balon-valf-maske ile hastanın solutulması, zehirleyici gaz ve maddelere maruz kalarak solunumu duranlarda acil tıp teknisyenini koruyacak en güvenilir yöntemdir. 17

22 Resim 1.16: Ağızdan maskeye suni solunum uygulaması Ağızdan Stomaya Suni Solunum Trakea ön duvarının boyun ön duvarına açılmasına trakeostomi denir. Geçici trakeostomisi olan hastalarda trakea içine yerleştirilen bir tüp veya kanül bulunur. Trakeostomi kalıcı ise soluk borusu direkt boğaza ağızlaştırılır ki buna da stoma denir. Hasta veya yaralının trakeostomisi varsa ağızdan stomaya suni solunum yapılır. Tüp olsa da olmasa da suni solunum işlemi aynıdır. Resim 1.17: Trakeostomi ve stoma Nadiren de olsa stomalı hasta veya yaralılar ile karşılaşılabilinir. Stomalı hasta veya yaralıya suni solunum uygulamak için aşağıdaki işlemler yapılır. Öncelikle stoma kontrol edilir. Stomada tıkanma olabilir ve temizlenmesi gerekebilir. Gazlı bez vb. kullanılarak tüpler yerinden kesinlikle çıkarılmadan stomanın çevresindeki mukus veya yabancı cisimler temizlenir. Uygulama sırasında, enfeksiyondan korunmak için suni solunuma başlamadan önce bebek cep maskesi, steril gazlı bez vb. malzemeler stoma üzerine kapatılır. Bir el ile hasta veya yaralının ağzı ve burnu kapatılarak ağızdan stomaya suni solunum yapılır. Uygulama ağızdan ağıza suni solunum ile aynıdır. 18

23 1.5. Otomatik Eksternal Defibrilatör (OED, AED) Kalbin normal dışı hızlı atımlarında elektrik akımı vererek kalbin bozulmuş olan elektriksel iletiminin normal sinüs ritmine dönmesini sağlayan cihazlara defibrilatör, yapılan işleme ise defibrilasyon denir (Defibrilatör ve defibrilasyon hakkında ayrıntılı bilgiye EKG modülünde yer verilmiştir.). Otomatik (automatic) eksternal defibrilatörler, kardiyak arrest vakalarında kullanılan ses ve görüntülerle güvenli defibrilasyon için kılavuzluk eden hassas ve güvenilir defibrilatörlerdir. OED ler tam otomatik ya da yarı otomatik olabilir. OED; bataryası olan, taşınabilir, kendiliğinden yapışkanlı pedleri bulunan, içinde yer alan bir sistemle hasta veya yaralının kalp ritimlerini değerlendirebilen ve şokun gerekli olup olmadığını sesli ya da görüntülü talimatlarla bildiren kullanımı basit bir cihazdır. OED ler, kalpte oluşan ventriküler fibrilasyon ya da ventriküler taşikardi gibi durumlarda solunum ve nabzı olmayan hastalarda uygulanır. Defibrilasyon, ne kadar erken uygulanırsa hasta veya yaralıların hayatta kalma şansları o denli artar. OED ler, insanların yoğun olarak bulundukları havaalanları, uçaklar, trenler, alışveriş merkezleri, spor sahaları, eğlence yerleri vb. yerlerde bulunur. Standart OED pedleri yetişkinlerde uygulanır. 1-8 yaş arasındaki çocuklara mümkünse pediatrik pedli OED ler uygulanmalıdır. Mümkün değilse OED ler olduğu gibi kullanılır. Bebeklerde OED kullanılmaz. Resim 1.18: Otomatik eksternal defibrilatörler OED Kullanımı Hasta veya yaralının solunum ve nabzının olmadığına karar verilir. Temel yaşam desteğine başlanır. Cihazın temin edilmesi istenir. OED temin edilene kadar TYD ye devam edilir. Cihaz, hasta veya yaralının omzuna yakın yere yerleştirilir. Sözlü ve görsel uyarıları takip ediniz. 19

24 Göğüs bölgesinde ıslaklık varsa hızla kurulanır. OED kullanırken hasta veya yaralının su veya metal eşyalarla temas etmesi engellenmelidir. Hasta veya yaralı kar veya buz üstünde yatıyorken OED kullanılabilir. Sağ göğüs pedi, hasta veya yaralının sağ köprücük kemiği altına yerleştirilir. Resim 1.19: Sağ ve sol göğüs pedlerinin yerleştirilmesi Sol göğüs pedi, hasta veya yaralının sol meme başı altına yerleştirilir. Hasta veya yaralıda tedavi amaçlı cilde yapıştırılmış flaster şeklinde ilaçlar (nitrogliserin, hormon vb.) varsa pedler, onların üzerine yerleştirilmez ya da flasterler hızlıca çıkartılır. Pedlerin normal yerleşim yerinde, cilt altına yerleştirilmiş herhangi bir tıbbi cihaz (pacemaker, kalp pili vb.) varsa ped, cihazdan en az cm uzağa yerleştirilir. Cihaz açılır ve kalp ritmi analizi beklenir. Ritim analizi esnasında ve şok verilmeden önce hasta veya yaralıya temas edilmediğinden emin olunmalıdır. Cihazın talimatına göre şok düğmesine basılır (Tam otomatik eksternal defibrilatörler, şoku kendisi verir). Şok verme esnasında hasta veya yaralıya kesinlikle temas edilmez. Şok verildikten sonra ritim, solunum ve nabız kontrolleri yapılmadan göğüs basısı ile başlayarak 5 siklus (yaklaşık 2 dk.) TYD uygulanır. Tekrar cihazdaki ritim analizi takip edilir. Şok önerilmez ise TYD ye devam edilir. Şok önerilmesi durumunda 3 5 kez şok tekrarlanabilir. Cihazın sesli ya da görüntülü uyarıları takip edilerek talimatlar hızla yerine getirilir. 20

25 Şema 1.1: OED kullanım algoritması 1.6. Temel Yaşam Desteği Sonlandırma Ölçütleri Dış kalp masajı ve suni solunum uygulamasında belirli bir süre ölçütü yoktur. ATT ve AABT ler temel yaşam desteği uygulamalarını ancak hekimin direktifi ile bırakabilir, aksi takdirde hastaneye ulaşıncaya kadar TYD uygulamalarını sürdürmek zorundadır. Temel yaşam desteği uygulamaları; Hasta veya yaralının normal solumaya başlaması, Hasta veya yaralının hastaneye ulaştırılması, Uygulamayı yapacak kişilerin hayatının tehdit altında olması durumlarında sonlandırılabilir. Temel yaşam desteğinde başarı sağlandığı durumlarda aşağıdaki belirti ve bulgulara rastlanır. Hasta veya yaralı hareketlenir. Spontan solunum gelişir. Nabız hissedilir. Pupil reaksiyonları normale döner. Cilt rengi normale döner. Bilinç düzeyi iyileşir. 21

26 Temel Yaşam Desteği ve Etik Temel yaşam desteği başarısızlıkla sonlandığında ölüm kaçınılmaz olmaktadır. Ancak ölüm sürecinin insanlığa yakışır derecede onurlu ve saygın olması gerekir. Temel yaşam desteğine başlamak ve bitirmek ile ilgili medikal endikasyonun dışında etik ve yasal hükümlere gereksinim vardır ve bu hükümler kişisel, kültürel, millî, hukuksal, dinsel, ekonomik ve sosyal faktörlerden etkilenmektedir. Temel yaşam desteği uygularken dört temel prensibe mutlaka uyulmalıdır. Bunlar; Yararlı olmak, Zarar vermemek, Adaletli davranmak, Otonomi (hastanın kendi hakkında karar vermesi) dir. Otonominin önemini vurgulayan ileriye yönelik talimatlar (Do not resuscitate = DNR, resüsitasyon yapmayınız.) pek çok ülkede yürürlükte olup bazen yasal bağlayıcılık dahi taşımaktadır. Ancak ülkemizde DNR talimatının uygulanması ve ötenazi istemi, yasal değildir ve 181 sayılı kanun hükmünde kararnamenin 43. maddesine göre kasten adam öldürmek ile aynı cezai yaptırıma sahiptir Temel Yaşam Desteğinin Komplikasyonları Mide distansiyonu (mide şişmesi veya gerilmesi), Regürjitasyon/ kusma (Bunun neticesinde mide içeriğinin akciğerlere aspire edilme ihtimali yüksektir.), Sternum ve kosta kırıkları, Akciğer yaralanmaları, Hematoraks (plevral boşlukta kan toplanması), Pnömotoraks (plevra yaprakları arasında hava toplanması), Pnömoni (akciğer dokusunun iltihaplanması), Karaciğer ve dalak yaralanmaları, Yağ embolisi (yağ pıhtısının dolaşım sistemi aracılığı ile bir yerden başka bir yere geçmesi) gelişebilir. 22

27 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Yetişkinlerde temel yaşam desteği protokollerini uygulayınız. İşlem Basamakları Kendinizin ve olay yerinin güvenliğini sağlayınız. Hasta veya yaralının yanına diz çökünüz. Bilinç kontrolü yapınız. Hasta veya yaralıya pozisyon veriniz. Hasta veya yaralının kıyafetlerini gevşetiniz. Ağız içi kontrolü yapınız. Baş çene pozisyonu veya çene itme pozisyonu veriniz. Solunumu bak-dinle-hisset yöntemi ile kontrol ediniz. Dış kalp masajı uygulanacaksa; Karotis arterden dolaşım kontrolü yapınız. Kalp basısı uygulamak için göğüs kemiğinin alt ve üst ucunu tespit ederek alt yarısına bir elin topuğunu yerleştiriniz. Diğer eli bu elin üzerine yerleştiriniz. Her iki elin parmaklarını birbirine geçiriniz. Dirseklerinizi bükmeden kollarınızı hasta veya yaralının üzerinde dik olacak şekilde tutunuz. Öneriler Kendinizin ve olay yerinin güvenliğini sağlamadan hasta veya yaralıya hiçbir zaman müdahale etmeyiniz. Hasta veya yaralıya yakın mesafede çalışmaya dikkat ediniz. Bilinç kontrolünü dikkatli yapınız. Hasta veya yaralıyı sert zemin üzerine sırtüstü yatırınız. Hasta veya yaralının sadece boyun kısmındaki kıyafetlerini gevşetiniz. Diğer kıyafetleri çıkartmaya çalışarak zaman harcamayınız. Ağız içinde sadece görünen cismi alınız. Bu pozisyonu vermeden önce hasta veya yaralıyı çok iyi değerlendiriniz. Solunumu hızlı ve dikkatli bir şekilde kontrol etmelisiniz. Solunum yoksa dolaşım değerlendirmesine geçiniz. Karotis artere fazla bastırmadan dolaşım kontrolü yapınız. Karotis arterden nabız alırken tek taraflı olarak bakınız. Dolaşım değerlendirmesini en fazla 10 sn. içinde tamamlayınız. Nabız yoksa dış kalp masajı uygulamasına geçiniz. Elinizin sadece topuk kısmının sternuma temas etmesine dikkat ediniz. Diğer eli yerleştirirken alttaki elin yer değiştirmemesine dikkat ediniz. Üstteki el, alttaki eli yukarıya doğru çekerken elin ayası ve parmakların hasta veya yaralıya temas etmesini önleyiniz. Hasta veya yaralıya yakın mesafede durunuz. 23

28 Sternum üzerine 5 cm kadar baskı uygulayınız. Sternum üzerine uygulanan basıyı kaldırınız. Ağızdan ağıza suni solunum uygulanacaksa Tekrar baş çene ya da çene itme pozisyonu veriniz. Ağız üzerine steril gazlı bez yerleştiriniz. Normal bir nefes alınız. Hasta veya yaralının burnunu kapatınız. Ağzınızı, hasta veya yaralının ağzını içine alacak şekilde kapatınız. Hasta veya yaralıya nefes veriniz. Hasta veya yaralının burnunu açınız. Nefesin geri çıkıp çıkmadığını kontrol ediniz. Ardından ikinci nefesi veriniz. Ağızdan buruna suni solunum uygulanacaksa Omuz ve bel kaslarından kuvvet alınız. Ellerinizi sabit tutunuz, zıplatmayınız. Parmak uçlarınızı kostalara değdirmeyiniz. Basıyı sadece sternum üzerine uygulayınız. Kompresyon arasında dekompresyona izin veriniz. Kompresyon ile dekompresyon esnasında ellerin baskı noktasından kaymamasına dikkat ediniz. 30 dış kalp masajı uygulayıp suni solunuma geçişiniz. Kendinizi enfeksiyondan korumak için hasta veya yaralının ağzına mutlaka koruyucu bir bez yerleştiriniz. Baş çene pozisyonunu koruyunuz. Hasta veya yaralının burnunu tamamen kapatınız. Ağız içinde hava kaçıracak açıklık olmamasına dikkat ediniz. Gereğinden çok ya da az nefes vermemeye dikkat ediniz. Verdiğiniz nefesin akciğerlere gittiğinden emin olunuz. Hasta veya yaralının ekspirasyonuna izin veriniz. Göğüs kafesinin inişini gözlemleyiniz. Verdiğiniz nefesin akciğerlere gitmesi Hasta veya yaralının ağzını kapatınız. için mutlaka ağzını kapatınız. Hasta veya yaralının burnundan nefes Gereğinden çok ya da az nefes veriniz. vermemeye dikkat ediniz. Hasta veya yaralının ekspirasyonuna Nefesin çıkışını kontrol ediniz. izin veriniz. Göğüs kafesinin inişini gözlemleyiniz. Ağızdan maskeye suni solunum uygulanacaksa Maskenin tepe kısmını burnun üzerine yerleştiriniz. Maskeyi doğru yerleştirmeye dikkat ediniz. 24

29 Maskenin alt kısmını dudak ile çene çıkıntısı arasındaki çene çukuruna yerleştiriniz. Hasta veya yaralının, ağız ve burnunu tamamen kapatınız. Maskenin üstündeki delikten nefes veriniz. Ağızdan stomaya suni solunum uygulanacaksa Stomanın içini ve çevresini temizleyiniz. Hasta veya yaralının ağız ve burnunu kapatınız. Stoma üzerine steril gazlı bez yerleştiriniz. Stoma içine nefes veriniz. Kalp basısı ile suni solunum işlemini koordineli olarak yapınız. Nabız kontrolü yapınız. Gerekirse koma pozisyonu veriniz. Maskeyi, burun ve ağzı içine alacak şekilde sıkıca yerleştiriniz. Maskeyi yüze tam yerleştiriniz. Gereğinden çok ya da az nefes vermemeye dikkat ediniz. Stomanın içindeki tüpü çıkarmayınız. Verdiğiniz nefesin akciğerlere gitmesi için mutlaka ağzını ve burnunu kapatınız. Kendinizi enfeksiyonlardan koruyunuz. Verdiğiniz nefesin akciğerlere gittiğinden emin olunuz. 1 siklusta, 30 kalp masajı, 2 suni solunum yapınız. Her 5 siklustan sonra (yaklaşık 2 dk.) nabzı karotis arterden kontrol ediniz. Dış kalp masajına kesinlikle ara vermeyiniz. Solunum ve nabzı geri dönen hasta veya yaralılara koma pozisyonu verebilirsiniz. Koma pozisyonu verilen hasta veya yaralının 1 dk. aralıklarla nabzını kontrol ediniz. Travması olan hasta veya yaralılarda koma pozisyonun uygulanmaması gerektiğini unutmayınız. 25

30 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyarak doğru seçeneği işaretleyiniz. 1. Yetişkinlerdeki solunumun normal değeri aşağıdakilerden hangisidir? A) / dakika B) / dakika C) / dakika D) / dakika E) / dakika 2. Hastalık ya da kaza sonucu sağlığı tehlikeye girmiş olan kişiye; olay yerinde, sağlık personeli gelinceye kadar herhangi bir tıbbi malzeme ve ilaç kullanmaksızın yapılan müdahaleler, aşağıdakilerden hangisini kapsar? A) İlk yardım B) Acil bakım C) Temel yaşam desteği D) İleri yaşam desteği E) İleri kardiyak yaşam desteği 3. Aşağıdaki ifadelerden hangisi solunum arrrestini tanımlar? A) Bilinci kapalı kişide, büyük arterlerden nabız alınamaması durumudur. B) Herhangi bir nedenle solunumun yetersiz olması ve/ veya yaşamın devamı için gerekli olan oksijenin akciğerlere ulaşamaması sonucu gelişen tablodur. C) İlaçsız ve tıbbi malzemesiz yapılan solunum uygulamalarıdır. D) Hasta veya yaralıda dolaşımın olmamasıdır. E) Geri dönüşü olmayan beyin hasarıdır. 4. Hasta veya yaralının, solunumunun olup olmadığı aşağıdaki yöntemlerden hangisi ile kontrol edilmelidir? A) Bak, dinle, hisset yöntemi B) Ayna tutma yöntemi C) Ağız ve buruna iplik tutma yöntemi D) Ağız ve buruna saat camı tutma yöntemi E) Solunumu hissetme yöntemi 5. Aşağıdakilerden hangisi, yetişkinlere suni solunum sırasında verilecek hava miktarıdır? A) ml B) ml C) ml D) ml E) ml 26

31 6. Aşağıdakilerden hangisi, temel yaşam desteğinin komplikasyonlarındandır? A) Hemoraji B) Gastrik distansiyon C) Baş dönmesi D) Bulantı E) Mide kanaması 7. Yetişkinlerde dış kalp masajında bası, hangi noktaya uygulanmalıdır? A) Göğüs kemiğinin alt ve üst ucunu tespit ederek alt yarısına uygulanır. B) Sternum alt çıkıntısından 2 parmak aşağısına uygulanır. C) Kostalar üzerine uygulanır D) Sternum alt çıkıntısına uygulanır E) Sternum alt çıkıntısından 4 parmak aşağısına uygulanır. 8. Aşağıdakilerden hangisi, dış kalp masajında dakikada uygulanması gereken bası sayısıdır? A) B) 100 C) D) 30 E) Yetişkinlerde dış kalp masajı esnasında göğüs ön arka çapına ne kadar bası uygulanmalıdır? A) Göğüs ön arka çapı 1/3 çökecek kadar bası B) Göğüs ön arka çapı 1/2 çökecek kadar bası C) Göğüs ön arka çapı 1/4 çökecek kadar bası D) Göğüs ön arka çapı 1/5 çökecek kadar bası E) Göğüs ön arka çapı 2/3 çökecek kadar bası 10. Yetişkinlerde yapılan dış kalp masajıyla ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Kalp masajı tek elle yapılır. B) Göğse bası uygulanırken kollar bükülmeden omuz ve bel kaslarından kuvvet alınır. C) Kalp masajı yapılırken hasta veya yaralıya uzak durulmalıdır. D) Göğüs kafesi 1 1,5 cm çökecek şekilde bası uygulanır. E) Kalp masajı göğüs kemiğinin altına uygulanır. DEĞERLENDİRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 27

32 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Çocuklarda temel yaşam desteği uygulayabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çocuklarda kalp durması ve solunum durmasının nedenlerini araştırarak bir rapor hazırlayınız. Çocuklarda dolaşım değerlendirmesinin nasıl uygulandığını araştırınız. 2. ÇOCUKLARDA TEMEL YAŞAM DESTEĞİ 2.1. Yetişkinlere Göre Çocuk ve Bebeklerde Anatomik Farklılıklar Yetişkin ve çocuklarda, hava yolunu açma yöntemleri aynı olmasına rağmen anatomik olarak çocuklardaki ve bebeklerdeki hava yolunun yapısı yetişkinlerden farklıdır. Bu farklılıklar şunlardır: Bebek ve küçük çocuklarda burun delikleri dardır. Dişler ve diş etleri hassastır. Dil, ağız boşluğu ile orantılı olarak değerlendirildiğinde daha büyüktür. Bundan dolayı dilin arkaya doğru kayma ihtimali daha fazladır. Bebeklerde boyun kısa ve kalındır. Bebek ve küçük çocuklarda hava yolunun, çapı daha küçük ve uzunluğu daha kısadır. Epiglot daha uzun ve gevşektir. Glottis, uzun ve dardır. Larenks daha yüksek yerleşimlidir, aşağı doğru huni şeklinde daralır. Hava yolunun en dar kısmı glottis değil, krikoid halka hizasındadır. Dış kalp masajı uygulama yöntemleri de yetişkin çocuk ve bebeklerde anatomik nedenlerden dolayı farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar şunlardır: Çocukların yetişkinlere göre göğüs duvarı daha küçüktür. Kalp atım hızı, bebek ve çocuklarda daha fazladır. 28

33 Şekil 2.1: Yetişkinde silindirik, bebekte ve küçük çocuklarda huni şeklindeki larenks 2.2. Çocuklarda Temel Yaşam Desteği Uygulama Tekniği Çocuklarda temel yaşam desteği protokolleri yetişkinler ile aynı olmakla beraber anatomik ve fizyolojik nedenlerden dolayı uygulama sırasında yetişkinlere göre bazı farklılıklar bulunmaktadır Çocuklarda Hava Yolu Açıklığının Sağlanması Temel yaşam desteği uygulamalarına başlamadan önce kendi can güvenliği (eldiven giymek, kask takmak, maske takmak vb.) ve olay yeri güvenliği sağlanır. Etrafta bulunan kişilerden, çocuğun yakınlarından hemen öykü alınır. Olay yerinde önlenemeyecek ikincil kaza riski varsa çocuk, güvenli bir yere taşınır. Çocuğun yanına hemen diz çökülerek bilinç kontrolü yapılır. Resim 2.1: Çocuklarda bilinç kontrolü 29

34 Çocuk düz ve sert bir zemine sırtüstü yatırılır. Ancak baş boyun travması şüphesi varsa çocuk sırtüstü pozisyona getirilirken baş boyun ve gövde ekseni bozulmadan çevrilmelidir. Sıkan kıyafetleri varsa gevşetilir. Ağız içi kontrol edilerek yabancı cisim görülüyorsa çıkartılır. Ağızda yiyecek parçaları, kusmuk vb. cisimler hava yolunun tıkanmasına sebep olabilir. Bu işlemler yapılırken kesinlikle ağız içine kör dalış yapılmaz. Hava yolunu açmak için çocuğa baş çene pozisyonu verilir. Çocuklarda da, yetişkinlerde olduğu gibi çene kemiği yere dik (90 0 ) olacak şekilde baş geriye doğru itilerek hava yolu açılır. Baş çene pozisyonu verilirken hava yolunu tıkayabileceği için çenenin altındaki yumuşak dokuya bastırılmamalıdır. Baş boyun travması şüphesinde ise baş ve boyun hareket ettirilmeden çene itme (jaw- thrust) pozisyonu verilir. Resim 2.2: Baş çene pozisyonu Resim 2.3: Çene itme pozisyonu 30

35 Çocuklarda Solunumun Değerlendirilmesi Hava yolu uygun bir şekilde açıldıktan sonra; Hava yolu açık tutularak bak- dinle- hisset yöntemi ile çocuğun solunumu 5 10 sn. içinde kontrol edilir. Resim 2.4: Bak- dinle- hisset yöntemi ile solunum kontrolü Bilinci yerinde olmayan çocuk, normal olarak soluyor ya da zor da olsa nefes alıyor ve herhangi bir travması yoksa koma pozisyonu verilerek yaşamsal bulguları kontrol edilmelidir Çocuklarda Suni Solunum Çocuğun, solunumunun olmadığına karar verilirse ağzına steril gaz bezi vb. malzeme yerleştirilir. Bir el alna yerleştirilerek diğer el ile çene yukarı doğru kaldırılır. Hava yolu açıklığı tekrar kontrol edilir. Alında bulunan elin baş ve işaret parmakları ile burun kanatları sıkıca kapatılır. Resim 2.5: Çocuklarda burnun kapatılması 31

36 Çene yukarı doğru kaldırılırken çocuğun ağzı hafifçe açılır. Normal bir nefes alınır ve ağız, çocuğun ağzına hava dışarı çıkmayacak şekilde yerleştirilerek 1 nefes verilir. Nefes verme hızı 1 sn.nin üzerinde olmalı ve çocuğun ağzına sabit hızda üflenmelidir. Çocuklarda verilecek hava miktarı göğüs yükselecek kadar olmalıdır. Göğüs kafesinin yükselip yükselmediği kontrol edilmelidir. Eğer göğüs kafesi verilen nefese rağmen yükselmiyorsa verilen baş çene pozisyonu yeterli değildir, hava yolu yabancı cisim ile tıkalıdır ya da daha fazla hacimde nefes vermeye ihtiyaç vardır. Resim 2.6: Çocuklarda suni solunum uygulaması Nefes verdikten sonra çocuğun ağzı ve burnu açılarak ekspirasyonuna izin verilir. Ağız, çocuğun ağzından uzaklaştırılarak tekrar nefes alınır. Bu arada göğüs kafesinin inişi gözlemlenir. Nefes verme işlemi 2 kez arka arkaya tekrarlanır. Bu durum 2 kurtarıcı solunum olarak adlandırılır. Yetişkinlerde olduğu gibi, ağızdan ağıza suni solunum yapılamadığında; çocuğun özelliğine göre ağızdan buruna, ağızdan maskeye ve ağızdan stomaya suni solunum uygulanır. Çocuklarda 2 kurtarıcı solunumun ardından dolaşımın değerlendirilmesine geçilir Çocuklarda Dolaşımın Değerlendirilmesi Çocuklarda dolaşım, yetişkinlerde olduğu gibi karotis arterden ya da femoral arterden nabız kontrolü ile değerlendirilir. Çocuklarda; Hareket, öksürme, normal solunum vb. yaşamsal belirtiler yok ise, Kalp atım hızı dakikada 60 ın altında ise (periferik dolaşım bozukluğu), Nabız 10 sn. içinde hissedilmez veya şüphede kalınırsa derhâl dış kalp masajına başlanmalıdır. 32

37 Çocuklarda Dış Kalp Masajı Çocuğun göğüs bölgesi açılır. Kalp basısı uygulamak için göğüs kemiğinin alt ve üst ucu tespit edilerek alt yarısına bir elin topuğu yerleştirilir. Resim 2.7: Çocuklarda kalp basısı uygulanacak bölgeye elin yerleştirilmesi Dirsek bükülmeden omuz düz, çocuğun vücuduna dik olacak şekilde pozisyon alınır. Basıyı tam uygulayabilmek için çocuğa yakın mesafede durulmalıdır. Kostalara bası uygulanmaması için parmaklar yukarı doğru kaldırılır. Sternum 5 cm ya da göğüs ön arka çapının 1/3 ü içe çökecek şekilde bası uygulanır. Basınç, aşağı doğru ve dik olarak sadece sternum üzerine uygulanmalıdır. El sabit tutulmalı ve hareket ettirilmemelidir. Omuz ve bel kaslarından kuvvet alınmalıdır. Sternuma uygulanan bası kaldırılır. Basının kaldırılması esnasında elin topuğu yerinden oynatılmamalıdır. Sternum üzerine kompresyon ve dekompresyonlar ritmik olarak uygulanmalıdır. Uygulamaya 1V, 2V, 3V, 9V, 10, 11, 30 diye sayılarak devam edilir. Bu sayede kompresyon ve dekompresyon arasındaki zaman eşitlenir. Kalp masajı dakikada 100 bası olarak uygulanır. Çocuklarda temel yaşam desteği bir kişi ile uygulanıyorsa; o 1 siklusta, 30 göğüs basısı 2 suni solunum şeklinde uygulanır. o 5 siklusta bir kez dolaşım kontrolü yapılır. Çocuklarda temel yaşam desteği iki kişi ile uygulanıyorsa; o 1 siklusta, 15 göğüs basısı 2 suni solunum şeklinde uygulanır. o 5 siklusta bir kez dolaşım kontrolü yapılır. 1. kişi hava yolunu açar, suni solunum yapar, dolaşımı ve pupilla reflekslerini kontrol eder. 2. kişi ise dış kalp masajını uygular. 33

38 Çocuğun dolaşım ve solunumu geri geldiğinde koma pozisyonu verilir. 8 yaşından büyük ya da vücut yapısı gelişmiş çocuklarda dış kalp masajı uygulaması, çocuklara uygulanan dış kalp masajı gibidir. Ancak tek elle yeterince bası yapılamıyor ise daha etkin uygulama sağlamak amacı ile iki elin topuğu üst üste konmalı ve parmaklar birbirine kilitlenerek yetişkinlerde uygulandığı gibi pozisyon alınmalıdır. Dış kalp masajı uygulaması çocuklara yumuşak ve ritmik olarak yapılmalıdır. Ayrıca uygulanan dış kalp masajının derinlik ve hız oranı da çocuklarda olduğu gibi uygulanmalıdır. Şema 2.1: Çocuklarda temel yaşam desteği algoritması 34

39 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Çocuklarda temel yaşam desteği uygulayınız. İşlem Basamakları Kendinizin ve olay yerinin güvenliğini sağlayınız. Çocuğun yanına diz çökünüz. Bilinç kontrolü yapınız. Çocuğu, düz ve sert bir zemine sırtüstü yatırınız. Çocuğun sıkan kıyafetlerini gevşetiniz. Ağız içi kontrolü yapınız. Baş çene pozisyonu veya çene itme pozisyonu veriniz. Solunumu bak- dinle- hisset yöntemi ile kontrol ediniz. Çocuğun ağzına steril gaz bezi vb. malzeme yerleştiriniz. Öneriler Güvenliği sağlamadan çocuğa hiçbir zaman müdahale etmeyiniz. Çocuğa yakın mesafede çalışmaya dikkat ediniz. Bilinç kontrolünü dikkatli yapınız. Gereksiz hareketlerden kaçınınız. Baş boyun travması şüphesinde sırtüstü pozisyona getirirken baş boyun ve gövde eksenini bozmadan çeviriniz. Sadece boyun kısmındaki kıyafetlerini gevşetiniz. Diğer kıyafetleri çıkartmaya çalışarak zaman harcamayınız. Ağız içinde sadece görünen cismi alınız. Bu pozisyonu vermeden önce çocuğu çok iyi değerlendiriniz. Solunumu 5-10 sn. içinde dikkatli bir şekilde kontrol ediniz. Solunum yoksa suni solunum uygulamasına geçiniz. Başın pozisyonunu kontrol ederek hava yolu açıklığını koruyunuz. Her solukta göğüs kafesinin yeterince yükseldiğinden emin olunuz. Verilen soluğun geri çıkıp çıkmadığını kontrol ediniz. 2 kurtarıcı soluk veriniz. Karotis artere fazla bastırmadan nabzı Karotis arterden nabız kontrolü yapınız. kontrol ediniz. 35