ÖNEMLİ BİR ÇEVRE SORUNU: GÜRÜLTÜ

Transkript

1 ÖNEMLİ BİR ÇEVRE SORUNU: GÜRÜLTÜ Int. Dr. Özkırım S. Int. Dr. Öztürk A. Int. Dr. Öğüt B. Int. Dr. Ayhan M. Int. Dr. Gürel M. Dr. Vaizoğlu S. Dr. Güler Ç. Gürültünün önemli bir çevre sağlığı konusu olmasının nedeni insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerinden kaynaklanmaktadır. Gürültü işitme kaybına neden olabildiği gibi diğer vücut fonksiyonlarına da olumsuz etkide bulunur. Ayrıca gürültünün insan sağlığına verdiği zarar dışında, sözlü iletişimi zorlaştırması, uyarı sinyallerini maskelemesi gibi zararları da vardır. Gürültü, istenmeyen ve hoşlanılmayan sesleri tanımlamak için kullanılır. "Belirgin bir yapısı olmayan, içerdiği öğelerle kişiyi bedensel ve psikolojik olarak etkileyebilen ses düzeni" olarak da tanımlanmaktadır 1. Ceza hukukunda gürültü halkın huzurunu bozacak biçimde çeşitli araçların gürültü ile çalınması gürültülü bir mesleği veya zanaatı yasalara aykırı olarak yapma suçu olarak kabul edilir. Türk Ceza Kanunun 546. maddesi bu gibi bir uygulamayı saat 22.00'dan sonra yapanların cezasının artırılacağını öngörmektedir1. Özellikle gelişen toplumlarda gürültünün neden olduğu etkilerin meslek hastalıkları ve tazminat ödenmesi gereken hastalıklar arasında sayılmaya başlandığında gürültüyle ilgili kayıt sistemlerinde önemli gelişmeler olmuştur. Perçinleme, çekiçleme gibi uygulamaların iş sağlığında yarattığı etkiler bu gibi işyerlerinde kişilerin odiyometrik olarak değerlendirilmesi ve izlenmesi gereğini çıkarmıştır 1. Doğal gürültü kaynaklarının bir bölümü yer atmosferinde ya da uzayda oluşan gürültüler olabilir. Yapay araçların oluşturduğu elektriksel gürültülere de yapay gürültü ya da yapay elektromanyetik tedirginlik nedenleri denmektedir. Kozmik gürültüler atmosfer dışında oluşan gürültülerdir ve değişik ansiklopedik kaynaklarda gökada gürültüsü, gökada dışı gürültü, güneş gürültüsü, yıldızlararası gürültü gibi tanımlar yapılmaktadır 1. SESİN ÖZELLİKLERİ Ses, titreşim yapan bir kaynağın hava basıncından yaptığı dalgalanmalar ile oluşan ve insanda işitme duygusunu uyaran fiziksel bir olaydır. Sesin iki temel karakteristiği frekans ve şiddettir. Frekans: Ses dalgalarının birim zamanda titreşim sayısıdır ve Hertz (Hz) olarak ölçülmektedir. Sesin yüksek mi yoksa düşük mü olduğunu tanımlamaktadır. İnsan kulağı Hz arasındaki sesleri duyar. Buna audio frekans aralığı denir. Bunun altındaki değerlerdeki seslere infrases, üstündeki değerlerdeki seslere ultrases denir. Ultrasesler kişide bulantı, kusma, huzursuzluk, başağrısı yapabilmektedir. İnfrasesler genellikle teknolojiye bağlı olarak ortaya çıkan seslerdir ve en sinsi toplumsal etkiler infrasesler için sözkonusudur 1. Ses Yoğunluğu (Sound Intensity): Birim zamanda bir birim alandan geçen ses enerjisi miktarıdır. (W/m 2 ) Kulak tarafından algılanabilinen en düşük ses yoğunluğu 1012w/m 2 dir ve bu işitme eşiğidir. Ağrı hissetmeden kulak tarafından işitilebilen en yüksek ses yoğunluğu ise 1 W/m 2 ve 10 W/m 2 arasındadır 3. Desibel (db): Sesin şiddeti ise kulak kepçesine ulaşan sesin şiddetini tanımlamaktadır ve desibel (db) olarak ölçülür. Desibel insan kulağının en çok hassas olduğu orta ve yüksek frekansların özellikle vurgulandığı bir ses değerlendirilmesi birimidir ve aritmetik olarak toplanıp çıkarılamaz. Ses düzeylerini birleştirebilmek için logoritmik olarak ifade edilmelidir. Desibel çizelgesinde 0 değeri sağlıklı insan kulağının işitebileceği en düşük ses seviyesini tanımlamaktadır. 10 desibel 1 desibel sesin on katı şiddeti bir değerdedir. 20 desibel ise 100 katı şiddettedir 1. Vibrasyon: Genellikle katı ortamlarda yayılan ve dokunma duyusu ile hissedilen alçak frekans ve yüksek genlikli mekanik titreşimlerdir. Ses Gücü (W): Birim zamanda yayılan toplam ses enerjisidir. Watt cinsinden ölçülür. Ses rengi (Timbre): Sesin ton kalitesidir ve sesin yumuşak veya sert olduğunu gösteren bir terimdir 1. GÜRÜLTÜ TİPLERİ

2 Gürültünün tipi onun sahip frekans bantlarına, ses düzeyinin zamanla değişmesine, ses alanlarının yapısına bağlıdır. A) Frekans Bandına (Spektrum) Göre: 1. Sürekli Bant Gürültüsü (Beyaz gürültü): Bütün frekans aralıklarına sahip sürekli spektrumlu seslerden oluş-muştur (makina gürültüsü gibi) 2. Sürekli dar bant gürültüsü: Böyle seslerde birkaç frekans yoğun olarak yer alır. Dönen daire testlere buna güzel bir örnektir. B) Zamana Bağımlılık: 1. Kararlı Gürültü (Sabit Gürültü): Gürültü seviyesi, ölçüm süresince önemli değişmeler göstermeyen gürültülerdir. 2. Kararsız Gürültü: Ölçme süresince, seviyesinde önemli ölçüde değişiklikler olan gürültülerdir. 3. Dalgalı Gürültü: Ölçme süresince, seviyesinde sürekli ve önemli ölçüde değişiklikler olan gürültüdür. 4. Kesikli Gürültü: Öiçü süresinde gürültü seviyesi aniden ortam gürültü seviyesine düşen ve ortam gürültü seviyesinden yüksek değerdeki seviyelerde bir saniyeden fazla veya bir saniye sabit olarak devam eden gürültüdür. (Trafik gürültüsü gibi) 5. Vurma Gürültüsü (Anlık Gürültü): Herbiri bir saniyeden daha az süren bir veya birden fazla vuruşun çıkardığı gürültüdür. (Çekiç gürültüsü gibi) 1. GÜRÜLTÜNÜN SAĞLIK ÜZERİNE ETKİLERİ A) Gürültünün İşitme Fonksiyonu Üzerine Etkileri: Ses Şiddetinin Fizyolojik Etkileri Tablo 1'de gösterilmektedir 3. Tablo 1: Ses Şiddetinin Fizyolojik Etkileri Intensity (W/m 2 ) db(a) Fizyolojik Cevap Hızlı hasar Ağrı eşiği Geçici işitme kaybı Rahatsızlık Rahat İşitme İşitme Eşiği Gürültünün işitmeye hasar vermesi fiziksel özelliklerine bağlıdır. Bunlarda şiddet ve etkilenim süresidir. Gürültünün olumsuz etkisinde sesten hoşlanılıp hoşlanılmaması önemli değildir. Ayrıca sesin fiziksel karakteristiği işitme kaybı yapsa da sesin kaynağının işitme kaybının derecesine etkisi yoktur 2. Sesin sürekli veya anlık (impulsif) olması da işitmeyi farklı derecelerde etkiler. Silah sesi gibi anlık (impulsif) sesler genelde daha büyük risk oluşturur. Ayrıca gürültü spektral kompozisyonu ve etkilenim modeli de işitme kaybında önemlidir. Gürültüyle kısa süreli etkilenimin ilk etkisi işitme eşiğinin yükselmesidir. Bu, gürültüyle etkilenimden sonra en yüksek seviyededir ve zamanla azalır. Gürültü çok yüksek değilse ve etkilenim süresi kısaysa işitme zamanla orjinal haline döner. Buna geçici eşik kayması (temporary threshold shift, TTS) denir. Etkilenim zamanı uzunsa veya şiddetliyse işitme kaybı orjinale hiç dönmez. Buna kalıcı eşik kayması (permanent threshold shift, PTS) denir. 2

3 TTS iç kulak duyu hücrelerinin fonksiyonunun bozukluluğuna bağlı PTS ise bu hücrelerin geri dönüşsüz hasarına bağlıdır. İç kulaktaki tüylü hücreleri hasar görmüş insanda işitme geri dönmez. Bunlar dışında gürültüyle etkilenim sinir sistemini de etkiliyor olabilir. Fakat bu tam anlaşılamamıştır. Gürültü spektrumunda sesin enerjisi de önemlidir. Aynı şiddetteki düşük frekanslı gürültü yüksek frekanslıya göre daha az hasar verir 2. Ayrıca kişiler arasındaki gürültüye tahammül sınırındaki farklılıkdan dolayı aynı şiddet ve aynı sürede gürültüyle etkilenim farklı kişilerde farklı işitme kaybına neden olur 2. Tüm bunların yanında bilmediğimiz bazı mekaniz-malarla da gürültü işitme kaybına neden oluyor olabilir. İşitme kaybı ortalama işitme eşiğine kıyaslanarak desibel şeklinde ölçülür. Ortalama eşik değerler ise bilinen bir gürültü maruziyetine uğramamış genç insanların işitme eşikleri ölçülerek bulunur. Normal işitme standartları ülkelere göre değişiklik gösterir. Bir kişinin duyma eşiği ile standart duyma eşiği arasındaki farka işitme seviyesi (Hearing Level) denir. Bir kişi normalde Hz arasındaki frekansdaki sesleri duyabilir. İnsan kulağı db arası sesleri algılamaktadır. 120 db kulakta rahatsızlık, db belirgin ağrı,140 db kulak zarı yırtılması gibi etkiler ortaya çıkarabilmektedir 2. Gürültünün yol açtığı işitme kaybı öncelikle 400 Hz frekansda görüldüğü ve konuşmayı anlamak için Hz arası bir frekans gerekli olduğu için gürültü kaynaklı işitme kaybından etkilenen bir kişi genelde işitme kaybı ciddi seviyelere ulaşmadan bu kaybı farkedemez. Gürültüyle etkilenen kişilerde işitme problemi ortaya çıkmadan test yapılması işitme kaybının önlenmesinde önemli bir yoldur 2. Gürültü sonucu işitme kaybı olan kişilerde alçak sesleri duyamama tek bozukluk değildir. İç kulaktaki duyu hücrelerinin gürültü sonucu harabiyeti seslerin algılanmasında da bir değişikliğe neden olur. Bu yüzden işitme kaybı olan kişi bazı sesleri anlasa da ses kalitesi bozulduğu için konuşmayı anlamada güçlük çeker. Bu durum gürültülü bir ortamda bulunan kişilerde daha da ciddi bir hal almaktadır 2. B) Gürültünün Diğer Vücut Fonksiyonlarına Etkisi: Gürültü; 1- Kişileri huzursuz eder, 2- Sözel iletişimi engeller, 3- Çalışma etkinliğini azaltır, düşünmeyi engelleyebilir, 4- Uykuda rahatsız eder, uykuya dalmayı güçleştirir, 5- Davranış bozukluklarına (sinirlenme, heyecanlanma) neden olur, 6- Karakter değişikliklerine neden olabilir. 7- Öğrenme yaşantılarının olumsuz etkilenmesi özellikle okullarda belirgindir. 8- Çocuklar gürültüsüz ortamdakine nazaran gürültülü ortamda işlerini daha güçlükle yaparlar. 9- Seslerin arasındaki nitelik farklarının belirlenebilmesi güçleşir. 10- Problem çözme yeteneğinde azalma olur. 11- Aralıklı ve ani gürültü kişide ani adrenalin deşarjı yaratarak kalp atış oranını, solunum sayısını, kan basıncını artırmakta, dikkat azalmasına neden olabilmektedir. Ani gürültüde kalp hızı artmakta, göz bebeklerinde dilatasyon olmaktadır. 12- Hipofiz hormonlarının salgılanmasında artışa neden olur. ACTH salınımının artışına bağlı olarak kan şekeri seviyesinde yükselme, bağışıklık sistemi değişiklikleri vasküler sistem üzerinde Adrenalin ve Noradrenalin etkisinde artım ve hipertansiyon gelişimine neden olur. 13- Otonom sinir sistemi üzerine etki ederek periferal dolaşım sistemi sorunlarına neden olur. GÜRÜLTÜ KAYNAKLARI Endüstriyel uygulamalar inşaat, ofis çalışması, ev yaşamı ve rekreasyonal etkinlikler gürültü kaynağı olabilir. Endüstri ve teknoloji kaynaklı sesler giderek artma göstermektedir. Gürültünün tiz ve saf olduğu oranda daha büyük oranda zarar verdiği kabul edilmektedir. İnsan kaynaklı sesler, cisimlerin düşmesi huzursuzluk verici olabilir. Ortamın bileşke gürültüsü özellikle önemlidir. Müzik setleri, kulaklıkla dinlenen teyp ve radyolar işitme sistemde zararlı olabilirler. Son yılda büyük kentlerin gürültü oranında ortalama db şiddetinde bir artış ol-duğu saptanmıştır 1. GÜRÜLTÜ STANDARTLARI

4 Gürültü standartları ülkeden ülkeye değişim göstermektedir. Birçok gelişmiş ülkede hesaplanarak maksimum kabul edilebilir gürültü seviyesi 85 veya 90 db (A)'dir. Avrupa ülkelerinde 85 db(a) değeri daha yaygındır (A simgesi gürültünün yere göre ağırlıklandırıldığını ve düşük frekans değerlerine daha az önem verildiğini göstermektedir.). Ağırlıklı frekans bandı ölçeği kullanan bir ses ölçme cihazında belirlenmiş olan 85 db(a) değerinde bir sesin günde sekiz saat etkilemesi işitme hasarına neden olabilmektedir. Kabul edilebilir gürültü seviyesi kişinin sessiz bir ortamda 1,5 metreden günlük konuşmaları anlamakta güçlük çekmeye başlandığı noktadır. Genellikle ve 2000 Hz frekanslarda ortalama 25 db değerine karşılık gelmektedir. Bu Amerikan Oftalmoloji ve Oto-Laringoloji Akademisinin tanımıdır. Günümüzde 500 Hz frekanslar dışarıda tutulurken 3000 Hz'dekiler buna dahil edilmektedir. Çünkü 500 Hz frekansdaki işitme kaybı genellikle orta kulak hastalığı ile bağlantılır. 500, 1000 ve 2000 Hz frekans değerlerinde 25 db ortalama gürültü etkisinde kalan kişiler-de başlangıçta normal işitme değerine sahip olan kişilerin 20 yıl sonra işitme kaybına uğrayanların oranı 10'dur 1. A) Gürültü Düzeyi ile Etkilenim Zamanı Arasındaki İlişki: Günlük 8 saatin altında gürültüyle etkilenildiğinde kabul edilebilir gürültü seviyesi için bir değiştirici faktör (converting factor) geliştirilmiştir. Bu sistem dünyada değişik yerlerde farklılık göstermektedir. Avrupa'da 3 db katlama faktörü (doubling faktör) kullanılırken Amerika'da 5 db katlama faktörü (doubling factor) kullanılmaktadır. 3 db katlama faktörüne göre etkilenim zamanındaki yarıya düşüş gürültü seviyesindeki 3 db'lik bir düşüşe eşit olmaktadır. Bu kurala göre etkilenim zamanı 8 saatten 4 saate düştüğünde 3 db'lik daha fazla bir seviye kabul edilebilir düzeydir veya gürültü etkilenimi 2 saate düştüğünde 6 db'lik daha fazla bir seviye kabul edilebilir düzeydir. Bu kural eşit enerji prensibinden temel almaktadır. Bu prensibe göre gürültünün total enerji miktarı geçici işitme kaybı için asıl risk faktörüdür. Fakat 5 db'lik katlama faktörüne göre etkilenim zamanını yarıya indirilmesi işitme kaybı riski oluşturmada 5 db'lik bir artışı öngörmektedir. Buna göre 8 saatten daha kısa süren gürültüyle etkilenim eşit enerji prensibinden dolayı daha az bir işitme kaybı riski oluşturmaktadır: daha yüksek bir total enerji tolere edilebilmektedir2. Günlük gürültü seviyesi bir iş gününde genellikle değişken olduğu için etkilenilen gürültü eşdeğer gürültü seviyesi (Leq, equivalent level) olarak gösterilmektedir. Eşdeğer gürültü seviyesi (Leq): Verilmiş bir süre içinde süreklilik gösteren ses enerjisinin veya ses basınçlarının ortalama değerini veren db A biriminde bir gürültü ölçeğidir. Simgesi Leq olup aşağıdaki gibi he- saplanmaktadır 4. Leq =10 log1/n 10 Li/10, dba n = gürültü sayısı L; gürültü düzeyleri, dba SEL (Sound Exposure Level) ise maruz kalınan ses düzeyidir 3. Leq ile SEL arasındaki ilişki aşağıdaki şekildedir. Leq (8h): SEL db (A) L90: Ölçülen zamanın %90'da geçilen ses düzeyidir 3. L10: Ölçülen zamanın %10'da geçilen ses düzeyidir 3. B) Gürültü Düzeyi ile Gürültü Kaynağına Uzaklık Arasındaki İlişki: Ses yoğunluğu, sesin kaynağına kadar olan uzaklığın karesiyle ters orantılıdır. Buna göre sesin kaynağına olan uzaklık bir kat daha artınca ses düzeyinde 6 db azalma olur 3. Gürültü Kontrol Yönetmeliği'nde ( gün ve Sayılı Resmi Gazete'de yayınlanmıştır) belirlenen "Değişik taşıtlardaki üst gürültü düzeyi" Tablo 2'de gösterilmektedir 4.

5 Tablo 2: Değişik Taşıtlarda İzin Verilen Üst Gürültü Düzeyleri Taşıt Türü Üst Gürültü Seviyesi dba Otomobil 75 Otobüs (Kent içi) 85 (Kent dışı) 80 Ağır müteharrik araç ve kamyonlar (80 km/saat hızda) 85 Lokomatif içi (Dizel motorlu tam güçte ve yükle çalışırken hız 80 km/saat ve pencereler kapafı iken) 85 Elektrikli tren lokomotiflerinde Vagonların içinde 70 GÜRÜLTÜNÜN ÖLÇÜLMESİ 1- Gürültü Seviyesi Ölçüm Cihazları: Bunlar bir mikrofon, bir amplifikatör yüklenen bir şebeke, bir düzeltici ve bir de kalibre eden bir cihazdan ibarettir. Sonucu desibel olarak verir. Gürültü seviyesi ölçüm cihazları özgül band genişliklerinde ölçüm yapabilecek biçimde ayarlanabilen süzücü devrelerle desteklenir. Sıklıkla kullanılanlar bir oktav veya daha az oranda üçte bir oktavlık bandlar kullanılmaktadır. Bu araçlarla gürültünün oluşumunda belirli frekansları belirleme ve izole edebilme olanağı vardır Gürültü Dozimetresi: Bu dozimetreler genellikle gürültü etkisinde kalan kişinin kulağına yakın yerleştirilen bir mikrofondan kayıt yapan bir devreden ibarettir. Bu araçlar ölçüm süresince ortalama entegre etkilenim derecesini veya zamanın fonksiyonu olarak etkilenimi verebilir. Dozimetri bireye özel koşulları belirlediğinden özellikle tercih edilen yöntemdir. Alan örneklemesine göre etkilenim örneklemesi sağladığı için daha nitelikli sonuç vermektedir (Mikrofonun etkilenen kişinin kulağına yakın olması gibi) 1. GÜRÜLTÜ KONTROLÜ Gürültü kontrolünün ilk aşaması ses seviyesi öiçümü ve gürültü dozimetreleri ile etkileyen gürültünün frekans ve şiddetinin belirlenmesidir. Ses emici ve titreşimi azaltıcı bazı önlemlerle gürültünün azaltılmasına çalışılır. İş yerlerinde kişisel koruyucularla yapılan gürültü önleyici çabaların yanısıra gürültünün kaynakta azaltılmasına yönelik önlemler de alınması gerekmektedir. Toplumsal gürültünün azaltılmasında ise kişisel koruyuculardan çok gürültünün kaynağında azaltılmasını ya da oluşan gürültünün konutlara ve işyerlerinde ulaşmasını engelleyecek önlemler gerekmektedir 1. Gürültü kontrolü 3 aşamada yapılabilir: 1- Kaynakta kontrol 2- Alıcıda kontrol 3- Çevrede kontrol 1- Kaynakta Kontrol: Trafik gürültüsünün azaltılması için araçta gürültünün azaltılmasına yönelik önlemler tasarım ve üretim aşamasında alınmak zorundadır Alıcıda Kontrol: Dış kulak yoluna takılan polilüretan tıkaçlar sesin şiddettini 25 ile 40 db kadar azaltmaktadır. Diğer yöntem kulaklıktır. Kulaklıklar sesin şiddetinde 30 ile 50 db azalma sağlamaktadır Çevrede Kontrol: Çevresel kontrolde en önemli adım kişilerde gürültü bilincinin yaratılmasıdır. İlkokuldan başlanarak gürültünün çevre kirletici bir öğe olarak önemi, sağlıkla ilgili etkileri işlenmelidir 1. KAYNAKLAR 1. Çüler Ç., Çobanoğlu Z.,Gürültü, Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi No: 19, Ankara, Last J.M:, Wallace R.B.,Maxcy-Rosenau-Last Public Health and Preventive Medicine, Lange Newyork, Waldron H.A., Occupational Health Practice, Page , Occupational Health Department, St. Mary's Hospital, London, Güler Ç., Çobanoğlu Z., Çevre Mevzuatı, Sayfa , (Gürültü Kontrol Yönetmeliği, gün ve Sayılı Resmi Gazete).