Anahtar Kelimeler: Döviz Kuru, Döviz Kuru Oynaklığı, Dış Ticaret Hacmi

Transkript

1 DÖVĠZ KURU SEVĠYESĠ ve OYNAKLIĞININ DIġ TĠCARET AKIMLARI ÜZERĠNE ETKĠSĠ: ĠMALAT SANAYĠ SEKTÖRÜ ÖRNEĞĠ A.Beyhan AKAY 1 Mehmet ZANBAK 2 Özet 7 li yılların başlarında dalgalı döviz kuru rejimine geçişle beraber, döviz kuru düzeyinin ve oynaklığının dış ticaret üzerindeki etkisi uluslararası finansın en önemli konularından biri haline gelmiştir. Döviz kurlarının dalgalanmaya bırakılması risk unsurunu da beraberinde getirmiş, değişen kurların firma ve sektörlerin ticaret hacimlerini etkilemesi kaçınılmaz hale gelmiştir. Döviz kuru düzeyinin ihracat ve ithalat hacmi üzerindeki etkisinin yönü her ne kadar öngörülebilir olsa da, döviz kuru oynaklığının ticaret hacimleri üzerindeki etkisi ile ilgili yapılan çalışmalar etkinin belirsiz olduğunu göstermekte, oynaklığın ticaret üzerindeki etkisi pozitif veya negatif olabilmektedir. Döviz kuru düzeyinin ve oynaklığının Türkiye nin dış ticaret akımları üzerindeki etkisinin incelenmesi amacıyla hazırlanan bu çalışmada, 23 yılı başından 212 yılının sekiz ayını kapsayan dönemde aylık reel döviz kuru ile imalat sanayi sektörünün ihracat ve ithalat verileri kullanılmıştır. Döviz kuru oynaklığının ölçümünde genelleştirilmiş otoregresif koşullu değişen varyans modelinden, reel döviz kuru düzeyi ve oynaklığı ile imalat sanayi ihracat ve ithalat hacimleri arasındaki ilişkinin tespiti için ise Johansen eşbütünleşme ve vektör hata düzeltme modellerinden yararlanılmıştır. Analiz sonuçlarına göre, reel döviz kuru seviyesindeki değişiklikler imalat sanayi ihracat ve ithalatını etkilemezken, oynaklığındaki değişiklikler etkilemektedir. Anahtar Kelimeler: Döviz Kuru, Döviz Kuru Oynaklığı, Dış Ticaret Hacmi Jel Kodları: F31, G12 1 Öğr.Gör.Dr., Akdeniz Üniversitesi, Ayşe Sak Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu. 2 Arş.Gör., Akdeniz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü. 1

2 Abstract THE EFFECT OF EXCHANGE RATE LEVEL AND VOLATILITY ON FOREIGN TRADE MOVEMENTS: CASE OF MANUFACTURING INDUSTRY SECTOR In the beginning of 7 s, together with transition to fluctuating exchange rate regime, the effect of exchange rate level and volatility has become one of the most important issues of international finance. Floating exchange rates has brought together the element of risk and it has become indispensable for the changing exchange rates to influence trading volume of firms and sectors. Although the direction of the effect of exchange rate level on export and import volume is predictable, studies carried out about the effect of exchange rate volatility on trading volume show that the effect is uncertain, the effect of volatility on trade can be either positive or negative. In this study which was carried out in order to determine the effect of exchange rate levels and volatility on foreign trade movements in Turkey, real exchange rates and export and import data of manufacturing industry sector covering the period from the beginning of 23 till the first eight months of 212 were used. Generalized autoregressive conditional heteroskedasticity model was used for the measurement of exchange rate volatility; Johansen co-integration and vector error correction models were used for the determination of the relation between real exchange rate and volatility with export and import volumes of manufacturing industry. According to the results of analysis, while the changes in real exchange rate level do not influence export and import of manufacturing industry, changes in volatility does. Keywords: Exchange Rate, Exchange Rate Volatility, Foreign Trade Volume Jel Codes: F31, G12 2

3 1. GiriĢ Döviz kuru, başta ödemeler bilançosu olmak üzere faiz oranı, fiyatlar gibi birçok makroekonomik değişkeni etkilemektedir. Bununla beraber 197 li yılların başında dalgalı kur rejimine geçilmesi ve uluslararası sermaye hareketlerinin yoğunlaşması döviz kurunda oynaklık sorununu da beraberinde getirmiştir. Türkiye de 1989 yılında yabancı sermaye hareketleri ilgili kontrollerin kaldırılması ile birlikte finansal sistem serbestleşmiştir. 21 yılından sonra dalgalı kur rejimine geçiş ve 23 yılından itibaren sermaye hareketlerinin yoğunlaşması Türkiye de de döviz kuru oynaklığını arttırmıştır. Küreselleşmenin hız kazandığı günümüzde ülkelerarası dış ticaret ilişkileri de aynı hızda yoğunlaşmakta ve bu ilişkilerin belirleyicileri arasında sayılan kurların etkilerinin ön plana çıkarılması kaçınılmaz hale gelmektedir. Özellikle üretim aşamasında hammadde ve aramalı yoksunu gelişmekte olan ülkelerin bunları dışarıdan ithal ederken, katma değeri göreli düşük olan mamulleri ihraç etmesi, döviz kurlarının bu ülkeler nezdindeki önemini daha da arttırmaktadır. Kurların gelecekte alacağı değerin bazı finansal tahmin yöntemleriyle kestirilebilmesine karşın tam olarak bilinememesi ve dolayısıyla oynaklığın yönü ve şiddetinin belirsizliği, ticaret akımları hakkında alınacak kararları da olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Ülkelerin uluslararası arenada yer alabilmesi ve güçlü ülke profili çizebilmeleri yaptıkları ihracat ve ithalatla paralel olduğu anlayışı, döviz kurunun seviyesi ve bu seviyede meydana gelen dalgalanmaların söz konusu ülkeler açısından daha da önemli hale gelmesine neden olmaktadır. Türkiye nin de içinde yer aldığı gelişmekte olan ülkelerin daha çok katma değeri yüksek aramalı ithal edip, katma değeri göreli düşük mamul ihraç etmeleri kur değişikliklerine karşı hassasiyetlerini de arttırmaktadır. Kurdaki dalgalanmalar yönüne de bağlı olmak üzere risk artışlarını beraberinde getirirken, ticaret hacimleri bu risklerden olumsuz yönde etkilenebilmektedir. Bu bağlamda döviz kuru düzey ve oynaklığının dış ticaret akınları üzerindeki etkisi, incelenmesi gereken önemli bir konu haline gelmiştir. Döviz kuru seviyesinin ihracat ve ithalatı, dolayısıyla dış ticaret bilançosunu nasıl etkilediğine ilişkin literatür incelendiğinde, ilk olarak Rose ve Yellen (1989) çalışması örnek verilebilir. Bu çalışmada reel döviz kurunun dış ticaret bilançosu üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkiye sahip olmadığı sonucuna varılmıştır. Aynı sonuç paralelinde belirtilebilecek başka çalışmalar ise Backus (1998) ile Wilson ve Tat (21) tarafından yapılmış olup, bu çalışmalarda reel döviz kuru ile dış ticaret dengesi arasında ilişki olmadığını vurgulamıştır. Arize (1987) ise döviz kuru seviyesinin ve kurda meydana gelen dalgalanmaların dış ticareti 3

4 olumlu ya da olumsuz yönde etkilediği görüşünü savunmuştur. Aktaş (21) ile Akbostancı (22), dış ticaret ile döviz kuru arasında ilişkiyi incelendikleri çalışmalarında, reel döviz kurunun dış ticaret dengesini hem kısa hem de uzun dönemde etkilediği sonucunu elde ederken, Sukar (1998) da bu ilişkinin varlığını tespit etmiştir. Kasman ve Kasman (25), reel efektif döviz kurunun ihracat arzı üzerindeki etkisini inceledikleri çalışmalarında, değişkenler arasında uzun dönem denge ilişkisi olduğunu, Aydın vd. (24) Türk ekonomisine ait ihracat arzı ve ithalat talebi fonksiyonlarını eşbütünleşme analizi ile tahmin ettikleri çalışmalarında, reel döviz kurunun ithalatın önemli bir belirleyicisi olduğunu, ancak ihracatı etkilemediğini vurgulamışlardır. Arize vd. (2), Arize (1998) ve Choudhry e (25) göre reel döviz kuru oynaklığının artması, kısa ve uzun dönemde, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ihracat talebini, dolayısıyla da dış ticareti olumsuz yönde etkilemekte iken, Clark (1973), Kenen ve Rodrik (1986) ve Dellas ve Zilberfarb (1993) de aynı paralelde, döviz kuru oynaklığının dış ticaret akımı üzerinde negatif ve anlamlı bir etkisi olduğunu saptamıştır. Buna karşın Hondroyiannis vd. (25) G7 ve bazı Avrupa ülkelerini kapsayan analizinde ise döviz kuru oynaklığının uluslararası ticaret üzerinde herhangi bir olumsuz etki yaratmadığı sonucuna varırken, McKenzie ve Brooks (1997) ve Klein (199) döviz kuru belirsizliğinin ve oynaklığının artmasının dış ticareti olumlu etkilediği bulgusunu elde etmiştir. Asseery ve Peel (1991) ise bu oynaklık ile ticaret hacimleri arasında herhangi bir ilişki olmadığını savunmuş, Gotur (1985) ve Hooper ve Kohlhaen (1978) de bunu destekleyici sonuçları elde etmiştir. Dışa açıklık seviyesi de söz konusu risklerin büyüklüğünü etkileyen bir başka unsurdur ve Hau (22) dış ticaret seviyesi yüksek olan ülkelerin döviz kuru oynaklıklarından olumlu ya da olumsuz olarak daha çok etkilendiğini vurgulamıştır. Döviz kuru oynaklığı ile ilgili Türkiye özelinde yapılan çalışmalar incelendiğinde, Türkyılmaz vd. (27) çalışmalarında, döviz kuru oynaklığının ihracat ve ithalat üzerindeki etkisini önemli bulmuşlar, ithalat ile ihracat arasında ve döviz kuru oynaklığı ile ithalat arasında çift yönlü, ihracattan nominal döviz kuruna ise tek yönlü nedensellik ilişkisini tespit etmişlerdir. Gül ve Ekinci ye (26) göre ise ihracat ve ithalattan reel döviz kuruna tek yönlü bir ilişki mevcuttur. Köse vd. (28), Öztürk ve Acaravcı (26) ile Özbay (1999) çalışmalarında döviz kuru oynaklığının özellikle ihracata ters yönlü etki yaptığını vurgularlarken, Özbay aynı çalışmasında söz konusu oynaklığın ithalata yaptığı etkinin anlamsız olduğu sonucuna ulaşmıştır. Doğanlar (22) ile Saatçioğlu ve Karaca (24) döviz kuru oynaklığının ve belirsizliğinin özellikle ihracatı olumsuz yönde etkilediğini 4

5 vurgularlarken, Zengin ve Terzi (1995) ise döviz kuru, ihracat, ithalat ve dış ticaret dengesi arasında herhangi bir ilişkinin olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Sivri ve Usta (21) da döviz kuru (reel) oynaklığı ile ihracat ve ithalat arasında herhangi bir ilişkinin olmadığını ve reel döviz kurunun dış ticaret dengesini sağlamada etkin olarak kullanılamayacağını vurgulamıştır. Sarı (21) ise ithalat değerinin, yurtiçi fiyatlarla aynı yönde, döviz kuru oynaklığı ve seviyesi ile ters yönde hareket ettiğini, oynaklığın artmasıyla ithalatın azaldığını belirtmiştir. Yapılan çalışmalar, döviz kuru düzeyi ve özellikle oynaklığının dış ticaret akımları üzerindeki etkileri konusunda farklı sonuçlara ulaşıldığını ve konu ile ilgili kesin yargılara ulaşılamadığını göstermektedir. Çalışmanın 2. bölümünde çalışmada kullanılan yöntem ve veri tanıtılmış, 3. bölümünde serilere uygulanan birim kök testi sonuçlarına, reel döviz kuru oynaklık modellemesine, reel döviz kuru düzeyi ve oynaklığı ile imalat sanayi ihracatı ve ithalatı arasında ilişkinin incelendiği model sonuçlarına yer verilmiştir. 4. bölümde ise çalışmanın sonuç kısmı yer almaktadır. 2. Yöntem Reel döviz kuru düzey ve oynaklığı ile imalat sanayi ihracat ve ithalatı arasındaki ilişkilerin incelendiği bu çalışmada, değişkenlerin durağanlığının tespiti için ADF (Augmented Dickey Fuller) birim kök testi kullanılmıştır. Döviz kuru oynaklık ölçüsü olarak GARCH modeli kullanılmış, reel döviz kuru düzeyi ve oynaklığı ile imalat sanayi ihracat ve ithalatı arasındaki ilişki Johansen eşbütünleşme ve vektör hata düzeltme modelleri ile incelenmiştir Veri Bu çalışmada ampirik analiz için gereksinim duyulan veri, döviz kuru ve seçilmiş sektörün ihracat ve ithalat rakamlarının oluşturduğu istatistiki veriyi kapsamaktadır. Bu konuda en sağlıklı veri seti Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Elektronik Veri Dağıtım Sistemi nden elde edilebilmektedir. Çalışmada 23:1-212:8 dönemi için aylık ÜFE bazlı reel efektif döviz kuru (23=1) ile imalat sanayi ihracat ve ithalat miktarları (uluslararası standart sanayi sınıflamasına göre) kullanılmıştır. Sektörel bazda imalat sanayinin seçilmesinin nedeni, bu sektörün yapmış olduğu ihracatın büyük kısmının ithalata bağımlı olması ve dolayısıyla kur değişikliklerinden önemli ölçüde etkileneceğine inanılması ve ülke dış ticaret pastasındaki payının oldukça yüksek olmasıdır. Diğer sektörler, örneğin tarım ve 5

6 hizmetlerin dış ticaret payları göreli daha düşükken, bu sektörlerin dış ticaret hacimlerini etkileyen unsurlar imalat sanayi ile karşılaştırıldığında farklılaşmaktadır. Tarımsal ürünlerin üretim, tüketim ve dış ticaret miktarları mevsimsel etkilere, dönemsel arz ve talebe göre değişmekte, dolayısıyla döviz kurlarındaki değişikliklerin tarımsal ürünlerin ticareti üzerindeki etkisi imalat sanayi ile karşılaşıldığında daha düşük olabilmektedir. Hizmetler sektörünün de dış ticaret içerisindeki payı göreli olarak düşük olduğundan, bu çalışmada imalat sanayi sektörünün ihracat ve ithalat rakamları üzerine yoğunlaşılmıştır. 3. Uygulama: Reel Döviz Kuru Seviyesinin ve Oynaklığının Ġmalat Sanayi DıĢ Ticaretine Etkisi Reel kur seviyesinin ve oynaklığının imalat sanayi ihracatı ve ithalatı arasındaki ilişkinin analiz edildiği bu bölümde başlangıçta tüm serile birim kök testi uygulanmış, reel döviz kuru serisi için uygun zaman serisi modeli belirlenerek oynaklık modellemesi yapılmış, değişkenler arasında ilişkilerin analizinde yararlanılan Johansen eş bütünleşme ve vektör hata düzeltme model sonuçlarına yer verilmiştir Birim Kök Testleri Şekil 1 de çalışmada kullanılan imalat sanayi ihracatı, imalat sanayi ithalatı ve reel döviz kuru serileri gösterilmektedir. Şekilde de görüldüğü üzere üç seri de durağan değildir. ġekil 1: Reel Kur ile Ġmalat Sanayi Ġhracat ve Ġthalat Serilerinin Grafiği IMAL_IHR IMAL_ITH REELKUR 14, 18, 13 12, 16, , 12 1, 12, 115 8, 1, 11 6, 8, 15 6, 1 4, 4, 95 2, , Serilerin durağanlıklarının kontrolü için ADF birim kök testi uygulanmış ve bu testin sonuçları Tablo 1 de sunulmuştur. Serilerin düzey değerlerine uygulanan ADF birim kök testi sonuçlarına göre serilerin birim köke sahip olduğunu temsil eden sıfır hipotezi reddedilememiştir. ADF testine göre düzey değerlerinin durağan olmadığı tespit edilen serileri durağan hale getirmek için serilerin logaritmik dönüşümü yapılmış birinci dereceden farkları alınmıştır. Logaritmik dönüşümlü birinci farkları alınmış serilerin grafikleri Şekil 2 de yer 6

7 almaktadır. Şekil 2 de serilerin durağan hale geldiği görülmektedir. Bu serilere de durağanlığın kontrolü için ADF birim kök testi uygulanmış, her üç serinin de durağan olduğu tespit edilmiştir. Tablo 1: ADF Birim Kök Test Sonuçları ADF Ġmal_ihr -2,81411 (,1954) Ġmal_ith -1, (,3673) Reelkur, (,8332) DLNĠmal_ihr -13,17167* (,) DLNĠmal_ith -2,228362** (,256) DLNReelkur -8,867774* (,) İmal_ihr, İmal_ith değişkenleri sırası ile imalat sanayi ihracat ve ithalat miktarlarını, DLNİmal_ihr, DLNİmal_ith ve DLNReelkur değişkenleri sırası ile logaritmik dönüşümlü birinci farkları alınmış imalat sanayi ihracatı ve ithalatı ile logaritmik dönüşümlü birinci farkları alınmış reel döviz kuru serisini temsil etmektedir. * ve ** sırasıyla %1 ve %5 anlam düzeylerinde serinin birim köke sahip olduğu sıfır hipotezinin reddedildiğini temsil etmektedir. Parantez içerisindeki rakamlar ise p değerlerini göstermektedir. ġekil 2: Logaritmik DönüĢümlü Birinci Dereceden Farkları AlınmıĢ Serilerin Grafiği DLNIMAL_IHR DLNIMAL_ITH DLNREELKUR Reel Döviz Kuru Oynaklık Modellemesi Döviz kuru oynaklığının modellenmesinde farklı yöntemler kullanılmaktadır. Bu çalışmada oynaklık modellemesinde Bollerslev (1986) tarafından geliştirilen genelleştirilmiş otoregresif koşullu değişen varyans modeli (generalized autoregressive conditional heteroscedasticity GARCH) kullanılmıştır. GARCH (p,q) modeli aşağıdaki gibi tanımlanmıştır. q p 2 i ti i i1 i1 h t h (1) ti 7

8 1 nolu eşitlikte h t, koşullu varyans matrisini, ikinci terim hata teriminin gecikmeli değerleri yani ARCH terimini, üçüncü terim ise koşullu varyansın gecikmeli değerlerini yani GARCH terimini göstermektedir. GARCH modeli ile oynaklık analizinde ilk olarak seri için uygun ARIMA model tipi belirlenir ve bunun için tahmin edilen tüm katsayılar ve cimrilik kuralı dikkate alınarak seçim yapılmalıdır. Öncelikle tahmin edilen parametrelerin anlamlı olmasına dikkat edilmeli, Akaike ve Schwartz bilgi kriterlerinin küçük olmasına, olabilirlik oranının (log likelihood) yüksek olmasına, hata kareler toplamının küçük olmasına, belirleme katsayısının (veya düzeltilmiş belirleme katsayısının) büyük olmasına ve F istatistiğinin anlamlı olmasına dikkat edilerek uygun model tipi belirlenmelidir (Sevüktekin ve Nargeleçekenler, 21). Bu paralelde çalışmada logaritmik dönüşümlü birinci farkı alınmış reel döviz kuru serisi için uygun ARIMA model tipi MA(1) olarak tespit edilmiştir. DLNReelkur MA(1) modeli sonuçları Tablo 2 de sunulmuştur. Tablo 2: DLNReelkur ARIMA Modeli Katsayılar Standart t istatistikleri sapmalar C,444,636, MA(1),238641, , DLNReelkur MA(1) modeli hata terimleri, serinin koşulu varyans modellemesinde kullanılmıştır. Serinin ortalama modeli ve GARCH modeli (varyans modeli) sonuçları Tablo 3 te yer almaktadır. Tablo 3: DLNReelkur MA(1) GARCH(1,1) Modeli Ortalama modeli Katsayılar Standart sapmalar t istatistikleri C,549,664, MA(1),243968,1385 1,767825** Varyans modeli C 7,74E-6 6,35E6 1, ARCH,89769, ,89668 GARCH,65523, ,577699* * %1 düzeyinde anlamlılığı, **%1 düzeyinde anlamlılığı temsil etmektedir. DLNReelkur MA(1) GARCH(1,1) modelinden elde edilen koşullu varyanslar reel döviz kuru oynaklığının göstergesi olarak kullanılacaktır. Reel döviz kurunun oynaklığının (koşullu 8

9 varyansın karekökü olan koşullu standart sapma) grafiği Şekil 3 te verilmiştir. Şekilde de görüldüğü üzere reel döviz kuru 23 yılı son çeyreği ile 24 yılının ilk üç çeyreğinde, 26 yılı ortalarında ve 28 yılında global kriz yaşanan dönemlerde yüksek oynaklık sergilemiştir. ġekil 3: Reel Döviz Kuru Oynaklık Serisi Conditional standard deviation 3.3. Döviz Kuru ile Ġmalat Sanayi Ġhracat ve Ġthalatı Arasındaki ĠliĢkilerin Belirlenmesi ADF birim kök test sonuçları, logaritmik dönüşümlü birinci farkları alınmış serilerin birinci dereceden bütünleşik olduğunu göstermektedir. Logaritmik dönüşümlü serilerin uzun dönemde ilişki içerisinde olup olmadıklarının tespiti için logaritmik dönüşümlü serilere Johansen eş bütünleşme analizi uygulanmıştır. Johansen eş bütünleşme analizinde kullanılacak uygun gecikme sayısı kısıtsız VAR analizi ile belirlenmiştir. Tablo 4: VAR Modeli Uygun Gecikme Seçim Kriterleri Lag LogL LR FPE AIC SC HQ NA 2.97e e e * e * e e-8* * e e * 5.85e AIC Akaike, SC Schwarz, HQ Hannan-Quinn bilgi kriterlerini, LogL log likelihood, FPE son tahmin hatasını ve LR ardışık modifiye edilmiş LR test istatistiğini göstermektedir. * ilgili sütundaki kriter tarafından seçilen gecikme sayısını göstermektedir. Tablo 4 te görüldüğü üzere VAR modeli için uygun gecikme sayısı 5 olarak belirlenmiştir. Johansen eş bütünleşme test sonuçları ise Tablo 5 te yer almaktadır. 9

10 Tablo 5: Johansen EĢ BütünleĢme Test Sonuçları Ġz Testi Hipotezler Öz değerler Ġz istatistiği %5 kritik değer H : r, H : r 1 H : r 1, H : r 2 H : r 2, H : r * Maksimum Öz Değer Testi Hipotezler Öz değerler Maksimum öz değer istatistiği %5 kritik değer H : r, H : r 1 1 H : r 1, H : r 2 1 H : r 2, H : r * %5 anlam düzeyinde sıfır hipotezinin reddedildiğini göstermektedir. Johansen eş bütünleşme test sonuçları iz istatistiğine göre 1 tane %5 düzeyinde anlamlı eş bütünleşme ilişkisi mevcuttur. Reel döviz kuru, imalat sanayi ihracatı ve imalat sanayi ithalatı arasında uzun dönemli ilişki tek bir eş bütünleşme vektörü ile sunulabilir. Eş bütünleşme ilişkisine göre normalleştirilmiş katsayılar uzun dönemli ilişkiyi ve uzun dönem esneklikleri yansıtmaktadır. Normalleştirilmiş katsayılar Tablo 6 da yer almaktadır. Tablo 6: Normalize EdilmiĢ EĢ BütünleĢme Vektörü Katsayıları Reel Kur Ġmal_ihr Ġmal_ith Sabit Terim 1 3,754495* (,96174) -4,6569* (,93195) -1,18416 (2,9214), (,47947) 1-1,81521* (,7767) -, (1,89726) -, (,43898) -,924623* (,7339) 1,2586 (1,74386) Parantez içindeki rakamlar standart hataları göstermektedir. * %1 düzeyinde anlamlılığı temsil etmektedir. Normalize edilmiş eş bütünleşme vektörü katsayılarına göre imalat sanayi ihracatında %1 lik artış reel kurda %3,7 oranında düşüşe, imalat sanayi ithalatında %1 lik artış ise reel kurda %4 oranında yükselişe neden olmaktadır. İmalat sanayi ithalatında %1 lik artış imalat sanayi ihracatında %1,81 oranında artışa neden olurken, imalat sanayi ihracatında %1 lik artış imalat sanayi ithalatında %,92 oranında artışa neden olmaktadır. Reel kur ile imalat 1

11 sanayi ihracatı ve ithalatı arasındaki ilişkileri veren normalize edilmiş eş bütünleşme vektörü katsayıları ise anlamsız çıkmıştır. Normalize edilmiş eş bütünleşme vektörü katsayıları aynı zamanda uzun dönem esneklikleri de yansıttığından, imalat sanayi ihracat ve ithalatı ile reel kur, imalat sanayi ithalatı ile imalat sanayi ihracatı değişkenleri arasında esnek bir ilişki mevcuttur. İmalat sanayi ihracatı ile imalat sanayi ithalat değişkenleri arasında ise esneklik düşük çıkmıştır. Değişkenler arasında uzun dönemli ilişki söz konusu olduğunda, vektör hata düzeltme modelinde uzun dönem dengesinde oluşabilecek bir sapmanın düzeltilebileceği ortaya konulmaktadır (Sevüktekin ve Nargeleçekenler, 21). Tahmin edilen vektör hata düzeltme modeli sonuçları tablo 7 de yer almaktadır. Tablo 7: Vektör Hata Düzeltme Modeli Denge Hatası Katsayıları,8558 (,726) [1,178] -,174494** (,167) [-1,6454] -, (,1393) [-1,32661] Parantez içindeki rakamlar standart hataları, köşeli parantez içindeki rakamlar t istatistiklerini göstermektedir. ** %1 düzeyinde anlamlılığı temsil etmektedir. Reel kur, imalat sanayi ihracatı, imalat sanayi ithalatı arasındaki kısa dönemli ilişkileri gösteren vektör hata düzeltme modeli sonuçları, imalat sanayi ihracatında meydana gelen dengesizliğin %17,44 ü bir sonraki dönemde düzeltilerek uzun dönem dengesine yaklaşılacağına işaret etmektedir. Reel kur denklemi için tahmin edilen hata düzeltme katsayısı hem pozitif hem de anlamsızdır, uzun dönem denge değerinden sapma olduğunda tekrar dengeye gelinemeyeceğini ifade etmektedir. İmalat sanayi ithalat denklemi için tahmin edilen hata düzeltme katsayısı da anlamsız çıkmıştır Döviz Kuru Oynaklığı ile Ġmalat Sanayi Ġhracat ve Ġthalatı Arasındaki ĠliĢkilerin Belirlenmesi DLNReelkur MA(1) GARCH(1,1) modelinden elde edilen koşullu varyanslar reel döviz kuru oynaklığının göstergesi olarak kullanılarak döviz kuru oynaklığı ile imalat sanayi ticaret akımları arasındaki ilişki analiz edilmiştir. Söz konusu değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin analizinde Johansen eş bütünleşme analizi için uygun gecikme sayısı VAR modeli ile tespit edilmiştir. VAR modeli uygun gecikme seçim kriterleri tablo 8 de sunulmuştur. 11

12 Tablo 8: VAR Modeli Uygun Gecikme Seçim Kriterleri Lag LogL LR FPE AIC SC HQ NA 5.45e e * e e * e e-15* e e * 1.88e * e e AIC Akaike, SC Schwarz, HQ Hannan-Quinn bilgi kriterlerini, LogL log likelihood, FPE son tahmin hatasını ve LR ardışık modifiye edilmiş LR test istatistiğini göstermektedir. * ilgili sütundaki kriter tarafından seçilen gecikme sayısını göstermektedir. Tablo 8 de görüldüğü üzere VAR modeli için uygun gecikme sayısı 8 olarak belirlenmiştir. Johansen eş bütünleşme test sonuçları tablo 9 da yer almaktadır. Tablo 9: Johansen EĢ BütünleĢme Test Sonuçları Ġz testi Hipotezler Öz değerler Ġz istatistiği %5 kritik değer H : r, H : r 1 H : r 1, H : r 2 H : r 2, H : r * Maksimum öz değer testi Hipotezler Öz değerler Maksimum öz değer istatistiği %5 kritik değer H : r, H : r 1 1 H : r 1, H : r 2 1 H : r 2, H : r * * %5 anlam düzeyinde sıfır hipotezinin reddedildiğini göstermektedir. Johansen eş bütünleşme test sonuçları, hem iz hem de maksimum öz değer istatistiğine göre 1 tane %5 düzeyinde anlamlı eş bütünleşme ilişkisi olduğunu göstermektedir. Reel kurun oynaklığı, imalat sanayi ihracatı ve imalat sanayi ithalatı arasında uzun dönemli ilişki tek bir eş bütünleşme vektörü ile sunulabilmekte ve eş bütünleşme ilişkisine göre normalleştirilmiş katsayılar tablo 1 da yer almaktadır. 12

13 Tablo 1: Normalize EdilmiĢ EĢ BütünleĢme Vektörü Katsayıları Oynaklık Ġmal_ihr Ġmal_ith Sabit Terim 1-3,72E-5* (1,3E-5) 4,38E-5* (1,3E-5) -,12* (2,4E-5) ,2* (5152,35) 1-1,1778* (,7496) 2,73533* (,75781) 22852,48* (4266,8) -,84956* (,6433) 1-2,319751* (,62161) Parantez içindeki rakamlar standart hataları göstermektedir. * %1 düzeyinde anlamlılığı temsil etmektedir. Normalize edilmiş eş bütünleşme vektörü katsayılarına göre imalat sanayi ihracat ve ithalatında meydana gelen değişiklikler reel döviz kuru oynaklığını etkilemekte ancak etkiler çok düşük düzeyde kalmaktadır. İmalat sanayi ithalatında %1 lik artış, imalat sanayi ihracatını %1,17, imalat sanayi ihracatında %1 lik artış imalat sanayi ithalatını %,85 arttırmaktadır. Reel döviz kuru oynaklığının imalat sanayi ihracat ve ithalatı üzerindeki etkisini gösteren katsayılar da anlamlı çıkmıştır. Reel döviz kuru oynaklığındaki artış, imalat sanayi ihracatını arttırıcı yönde etkilerken, imalat sanayi ithalatını azaltıcı yönde etkilemektedir. Reel kurun oynaklığı, imalat sanayi ihracatı, imalat sanayi ithalatı arasındaki kısa dönemli ilişkileri gösteren vektör hata düzeltme modelinde (tablo 11) oynaklıkta meydana gelen dengesizliğin %33 ü, imalat sanayi ithalatında meydana gelen dengesizliğin %34,8 i bir sonraki dönemde düzeltilerek uzun dönem dengesine yaklaşılacaktır. İmalat sanayi ihracat denklemi için tahmin edilen hata düzeltme katsayısı pozitif ve anlamsız bulunmuştur. Tablo 11: Vektör Hata Düzeltme Modeli Denge Hatası Katsayıları * * (.12738) (.872) (.135) [ ] [ ] [ ] Parantez içindeki rakamlar standart hataları, köşeli parantez içindeki rakamlar t istatistiklerini göstermektedir. * %1 düzeyinde anlamlılığı temsil etmektedir. 4. Sonuç Bu çalışmada, reel döviz kuru düzeyi ve oynaklığı ile Türkiye imalat sanayi ihracat ve ithalat miktarları arasındaki ilişki, Johansen eşbütünleşme ve vektör hata düzeltme modelleriyle 23:1-212:8 dönemi için analiz edilmiştir. Reel döviz kuru oynaklık hesaplamasında GARCH (1,1) modeli uygulanmış ve modelden elde edilen koşullu varyanslar reel döviz kuru oynaklığının göstergesi olarak kullanılmıştır. Johansen eşbütünleşme test sonuçlarına göre reel döviz kuru, imalat sanayi ihracatı ve ithalatı arasında uzun dönemde ilişki mevcuttur. Reel kur ile imalat sanayi ihracatı ve ithalatı arasındaki ilişkiyi gösteren normalize edilmiş eşbütünleşme vektörü katsayıları anlamsız 13

14 çıkmıştır. Bu modelde reel döviz kurunda meydana gelen bir değişme, imalat sanayi ve ihracat ve ithalatını etkilememektedir. İmalat sanayi ihracat ve ithalatındaki değişiklikler ise reel döviz kurunu etkilemekte, ihracat artışı reel döviz kurunu düşürürken, ithalattaki artış reel döviz kurunu arttırmaktadır. İmalat sanayi ihracat ve ithalatı arasında ise pozitif ilişki bulunmuş olup, birinde meydana gelen artış ya da azalış diğerini de aynı yönde etkilemektedir. Reel döviz kuru oynaklığı, imalat sanayi ihracatı ve ithalatı arasında da Johansen eşbütünleşme test sonuçlarına göre uzun dönemde ilişki tespit edilmiştir. Reel döviz kuru oynaklığındaki artış imalat sanayi ihracatını arttırırken, ithalatını azaltmaktadır. İmalat sanayi ihracat ve ithalatında meydana gelen değişiklikler ise reel döviz kuru oynaklığında çok küçük etkiler yaratmaktadır. Bu modelde de imalat sanayi ihracat ve ithalatı arasında pozitif ilişki tespit edilmiştir. KAYNAKÇA Akbostancı, E., (22), Dynamics of the Trade Balance: The Turkish J Curve, ERC/METU 6. International Conference in Economics, September 22, Ankara. Aktaş, C., (21), Türkiye de Reel Döviz Kuru İle İhracat ve İthalat Arasındaki İlişkinin VAR Tekniğiyle Analizi Z.K.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 6(11), 21, Arize, A.C., Thomas, O., Slottje, D.J., (2), Exchange Rate Volatility and Foreign Trade: Evidence from Thirteen LDC s, Journal of Business and Economic Statistics 18 (1), Arize, A.C., (1998), The Effects of Exchange Rate Volatility on U.S. Imports: An Empirical Investigation, International Economics Journal, 12(3), Asseery, A. and Peel, D.A., (1991), The Effects of Change Rate Volatility on Exports: An Empirical Investigation, Sourhern Economic Journal, 62, Aydın, M.F., Çıplak,U., Yücel, M.E., (24), Export Supply and Import Demand Models for Turkısh Economy, The Central Bank of the Republic of Turkey Research Department Working Paper, No.4/9. Backus, D., (1998), The Japanese Trade Balance: Recent History and Future Perspects, Japan and The World Economy, 1,

15 Bollerslev, T., (1986), Generalized Autoregressive Conditional Heteroscedasticity, Journal of Econometrics, Vol. 31, Choudhry, T., (25), Exchange Rate Volatility and the United States Exports: Evidence from Canada and Japan, Journal of Japanese and International Economies, 19(1), Clark, P.B., (1973), Uncertainty, Exchange Risk, and the Level of International Trade, Western Economic Journal, 11, Dellas, H., Zilberfarb, Z., (1993), Reel Exchange Rate Volatility and International Trade: A Re-examination of the Theory, Southern Economic Journal, 59, Doğanlar, M., (22), Estimating the Impact of Exchange Rate Volatility on Export: Evidence from Aisan Countries, Applied Economics Letter, 9, Gotur, P., (1985), Effects of Exchange Rate Volatility on Trade, IMF Staff Papers, 32, Gül, E., Ekinci, A., (26), Türkiye de Reel Döviz Kuru ile İhracat ve İthalat Arasındaki Nedensellik İlişkisi: , Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16, Hau, H. (22), Real Exchange Rate Volatility and Economic Openess: Theory and Evidence, Journal of Money, Credit and Banking, 34-3, Hondroyiannis, G., Swamy, P.A., Tavlas, G. and Ulan, M., (25), Some Further Evidence on Exchange Rate Volatility and Exports, Bank of Greece, Working Paper, Hooper, P., Kohlhagen, S.W., (1978), The Effect of Exchange Rate Uncertanity on Prices and Volume of International Trade, Journal of International Economics, 8, Kasman, A. ve Kasman, S., (25), Reel Efektif Döviz Kurunun İhracat Arzı Üzerine Etkisi, Öneri, 6 (23), Kenen, P., and Rodrik, D. (1986), Measuring and Analyzing the Effect of Short-Term Volatility on Real Exchange Rate, Review of Economics and Statistics, Klein, M.W., (199), Sectoral Effects of Exchange Rate Volatility on United States Exports, Journal of International Money and Finance, 9(3),

16 Köse, N., Ay, A., Topallı, N., (28), Döviz Kuru Oynaklığının İhracata Etkisi, Türkiye Örneği ( ), Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(2), McKenzei, M.D., and Brooks, R.D., (1997), The Impact of Exchange Rate Volatility on German-US Trade Flows, Journal of International Financial Markets, Institutions and Money, 7(1), Rose, A.K., Yellen, J.L., (1989), Is there a J-Curve?, Journal of Monetary Economics, 24, Saatçioğlu, C., Karaca, O., (24), Döviz Kuru Belirsizliğinin İhracata Etkisi, Türkiye Örneği, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 5(2), Sarı, A., (21), Döviz Kuru Oynaklığının İthalata Etkileri: Türkiye Örneği, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Ekonometri ve İstatistik Dergisi, 11, Sevüktekin, M., Nargeleçekenler, M., (21), Ekonometrik Zaman Serileri Analizi Eviews Uygulamalı, Nobel Yayın, Ankara. Sivri, U., Usta, C., (21), Reel Döviz Kuru, İhracat ve İthalat Arasındaki İlişki, Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 19(4), 1-9 Sukar, A., (1998), Real Effective Exchange Rates and Export Adjustment in the U.S.", Quarterly Journal of Business and Economics, Lincoln, Vol.37. Türkyılmaz, S., Özer, M., Kutlu, E., (27), Döviz Kuru Oynaklığı ile İthalat ve ihracat Arasındaki İlişkilerin Zaman Serisi Analizi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2), Özbay, P., (1999), The Effect of Exchange Rate Uncertainty on Export: A Case Study for Turkey, The Central Bank of The Republic of Turkey Research Paper. Öztürk, İ., Acaravcı, A., (26), The Effect of Exchange Rate Uncertainty on Turkish Export: An Ampirical Investigation, Review of Social, Economic, and Business Studies, Vol. 2, Wilson, P. and Tat, K.C., (21), Exchange Rates and The Trade Balance : The Case of Singapur 197 to 1996, Journal of Asian Economics, 12,

17 Zengin, H., Terzi, H., (1995), Türkiye de Kur Politikası, İthalat, İhracat ve Dış Ticaret Dengesi İlişkisinin Ekonometrik Analizi, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(2),