I. ESKİŞEHİR BÖLGESİ TARİHÖNCESİ DÖNEM ARAŞTIRMALARI VE ÖNASYA ARKEOLOJİSİ İÇİNDEKİ YERİ. Prof. Dr. Turan EFE

Transkript

1 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 1 I. ESKİŞEHİR BÖLGESİ TARİHÖNCESİ DÖNEM ARAŞTIRMALARI VE ÖNASYA ARKEOLOJİSİ İÇİNDEKİ YERİ Prof. Dr. Turan EFE Bilecik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü IA. Eskişehir Bölgesi ve Yakın Çevresine Ait Araştırma Tarihçesi Bölgede yapılan araştırmalar 19. Yüzyıl'ın başlarında başlamıştır. W.M.Leake, 1800 yılında gezdiği Seyitgazi'nin güneyindeki anıtlarla ilgili notlarını, 1824 yılında yayımlamış ve pek çok kişinin dikkatini bu bölgeye, özellikle Frigya yaylası üzerine çekmiştir (Leake 1824:121). Bu tarihten itibaren bölgede gerçekleştirilen arkeolojik araştırmalar, daha çok Frig kaya anıtları ile klasik dönem eserleri ve yazıtlarına yöneliktir; prehistorik yerleşme yerlerini saptamak amacıyla yapılmış çalışmalar değildir. Ancak 1881,1884,1887 ve 1907 yıllarında bölgede incelemeler yapan W. M. Ramsey, saptadığı höyüklerden yayınlarında söz etmiştir (Ramsey 1890 ve 1895). Böylece 19.yy'da yapılan araştırmalarla bölgedeki kaya anıtları, Roma, Bizans eserleri ve bunların yanında az da olsa bazı höyükler saptanmış ve kaydedilmiştir. Bugünkü Bozüyük kasabasında yer alan ve kasabaya adını veren höyüğün toprağı, yıllarında, İstanbul-Ankara demiryolunun yapımı sırasında yakındaki bataklık alanı doldurmak üzere taşınmış ve höyük ortadan kaldırılmıştır. Bu çalışmalar esnasında Koerte tarafından söz konusu höyükten ele geçirilen ve bir kısmı yurt dışına çıkarılan buluntular, 1899 yılında yayımlanmıştır (A.Koerte 1909:1 v.d.d). Koerte, höyükte yapılan çalışmaları ve ele geçirilen prehistorik buluntuları bu şekilde bilim dünyasına tanıtmıştır. 19.yy'da yapılan araştırmaların benzerleri 20.y.y. başlarında da devam etmiştir. W.M.Calder, 1925 yılında Frig ve klasik dönem eserlerinin saptanmasına yönelik olarak bölgede yaptığı araştırmalar sırasında ziyaret ettiği prehistorik yerleşmeleri bir harita üzerine işaretlemiştir (Calder 1928:harita XXIX, XXXI).

2 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 2 Bölgede bilimsel anlamda ilk kazı, eski Bursa-Eskişehir karayolunun yapımı sırasında güney eteği tahrip edilen Demircihüyük'te 1937 yılında K.Bittel ve H.Otto tarafından üç hafta süreyle gerçekleştirilmiştir. Bu kazıdan iki yıl sonra, kazı sonuçları bilim dünyasına bir kitapçıkla tanıtılmıştır (Bittel ve Otto 1939). Bittel, kazıda ele geçirilen çanak çömleğin, Eskişehir bölgesi ve çevresine özgü bir kültür grubunun temsilcisi olduğuna işaret etmiş ve bu grubun yayılım alanının batıda İznik/İnegöl ovalarından, doğuda Çifteler'e ve Porsuk vadisinin doğu ucuna kadar uzandığını ileri sürmüştür. Anadolu'yu kültür bölgelerine ayırarak inceleyen Bittel, ayrıca İznik-İnegöl ovalarından Eskişehir'e kadar olan bölgede yer alan höyüklerden malzeme toplamıştır. Bu malzemenin bir kısmı, daha sonra J. Mellaart tarafından yayımlanmıştır (Bittel in yayınladığı araştırma sonuçları için bkz. ay.es,186; Bittel 1942:160 ve Mellaart ın yayını için bkz. Mellaart 1955:55-88). Bu arada Frigya yaylasında, Fransız Arkeoloji Enstitüsü adına 1936 yılında A.Gabriel tarafından Midas Şehri'nde kazı çalışmalarına başlanmıştır. Burada saptanmış olan İlk Tunç Çağı mezarlığı H. Çambel tarafından, yıllarında kazılmıştır (Çambel 1952: ; Haspels 1971:3,285 v.d). Kendisi, bölgede yapmış olduğu yüzey araştırmalarında da prehistorik yerleşme yerleri saptamış ve üzerlerinden malzeme toplamıştır (Mezarlık kazısı buluntularının bir kısmı, Afyon Arkeoloji Müzesinde sergilenmektedir). Midas'ın Şehri'nde yapılan kazı sonuçlarını ve bölgede yapılan çalışmaları yayımlayan C. W. M. Cox ve A. Cameron, Eskişehir ve civarındaki höyüklerden topladıkları prehistorik çanak çömleğe de kısaca değinmişler ve yerleşme yerlerini bir harita üzerine işaretlemişlerdir (Cox ve Cameron 1937:XLV,XLVII). Frigya Yaylası nda, C.H.E. Haspels de yıllarında aralıklarla yaptığı araştırmalarda, Frig eserlerini saptamıştır. Bu çalışmalarında kendisine 1946'da H.Çambel, 1950'de A.Akarca, 1953 ve 1958'de J.M.Hemelrijk eşlik etmiştir. Haspels, gezisi sırasında prehistorik yerleşme yerlerini de incelemiş ve bölgenin Kalkolitik Çağ'dan 2.binyıla kadar iskan edilmiş olduğunu vurgulamıştır (Haspels 1971:285). Frigya yaylasında, R.O. Arık da 1941 yılında araştırmalar yapmıştır. Arık, Yazılıkaya yaylasını, Seyit suyu kenarında ve Eskişehir-Ankara arasında yer alan bazı höyükleri gezmiştir. Bu gezi sırasında tuttuğu notlar, kendisinin vefatından sonra meslektaşları tarafından yayımlanmıştır. Yerleşme yerleri hakkında kısa bilgiler içeren bu yayında, çanak çömlek hakkında ayrıntılı bilgi yoktur (Arık et al 1956). Bu arada E. Chaput Yukarı Porsuk Vadisi'nde ele geçirdiği iki yüzlü bir el baltasını 1941

3 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 3 yılında yayınlamıştır (Chaput 1941, lev. V). Daha sonra ise Kılıç Kökten, 1944 yılında prehistorik yerleşme yerlerinin saptanmasını amaçlayan gezisi sırasında, bölgenin kuzeyinde, Bilecik ve kısmen Eskişehir illerinin sınırları içinde incelemeler yapmıştır (Kökten 1948:198,202). Bölgedeki prehistorik yerleşme yerlerini saptamak amacıyla yapılan diğer bir yüzey araştırması da, 1954 yılında C.A. Burney tarafından gerçekleştirilmiştir (Burney 1956). Burney, Samsun'dan Bolu'ya kadar olan tüm batı karadeniz bölgesinde ve Eskişehir'de araştırmalar yapmıştır; Eskişehir ili sınırları içerisinde özellikle Eskişehir ve Alpu ovalarındaki yerleşme yerlerini gezmiş ve üzerlerinden malzeme toplamıştır. Burney, bu malzemenin Demircihöyük çanak çömlek grubuna dahil olduğunu belirtmiş ve Bittel'ın daha önce bu grup için çizdiği sınırları aynen kabul etmiştir (ay.es 187) yıllarında Altıntaş bölgesinde; yıllarında İznik, Eskişehir, Afyon ve Akşehir'de yüzey araştırmaları yapan D. French de bölgeyi gezmiş ve prehistorik yerleşme yerlerinden topladığı malzemenin bir kısmını makaleler halinde yayımlamıştır. Troya, Beycesultan, Demircihüyük ve İnegöl-Cuma tepe stratigrafilerinden yararlanarak Batı Anadolu Neolitik, Kalkolitik, İlk Tunç Çağı ve 2. binyıl çanak çömleğini ele aldığı bu makaleleriyle French, yukarıda sözkonusu edilen Batı Anadolu çanak çömlek gruplarının sınırlarını daha ayrıntılı bir şekilde çizmiştir (Neolitik malzeme için bkz. French 1965; Kalkolitik için bkz. French 1961; İTÇ ve 2. Binyıl için bkz. French 1967, 1969a ve 1969b). D. French, yayımlanmayan doktora tezinde ise, Batı Anadolu İlk Tunç Çağı çanak çömlek gruplarını ayrıntılı bir şekilde incelemiştir (French 1969b). M. Korfmann başkanlığında yılları arasında gerçekleştirilen ikinci dönem Demircihüyük kazıları, bölgede ilk defa İlk Tunç Çağı 1-2 ve Orta Tunç Çağı stratigrafilerini açık bir şekilde gözler önüne sermiştir. Neolitik ve Kalkolitik dönemlere ait malzeme, taban suyu sebebiyle stratigrafik olarak saptanamamış olmasına rağmen, bu kazı sayesinde bölgede ele geçirilen malzeme gruplarının kronolojideki yerlerinin belirlenmesi yönünde önemli bir adım atılmıştır (Korfmann 1983; Seeher 1987 ;Efe 1988). Bu arada, yıllarında Eskişehir Arkeoloji Müze Müdürü D. Tokgöz tarafından da Eskişehir ili sınırları içindeki yerleşme yerlerini saptamaya yönelik yüzey araştırmaları yapılmıştır. Bu çalışmalar sırasında saptanan yerleşme yerleri harita üzerine işaretlenmiş, toplanan çanak çömlek, müze deposuna kaldırılmıştır;

4 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 4 ancak üzeri yazılmamış olduğundan, malzeme bugün büyük oranda birbirine karışmıştır yılında, Bozüyük'te, Toprak Seramik'e ait fabrika sahasında, yeni binaların inşaatı sırasında tesadüfen arkeolojik malzemeye rastlanmıştır. Bu durum üzerine Eskişehir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü, burada iki sene süreyle kurtarma kazısı yapmıştır. Adını 400 metre batısındaki Küçükhüyük'ten alan bu mezarlıkta, küp ve sandık mezarlar ortaya çıkarılmıştır. Özellikle çanak çömleğin değerlendirilmesiyle bu mezarlığın, geç İlk Tunç Çağı 2 dönemine ait olduğu anlaşılmıştır ( Gürkan ve Seeher 1991:39-96). O zamanki Eskişehir Arkeoloji Müzesi Müdürü G. Gürkan tarafından yıllarında gerçekleştirilen bir diğer mezarlık kazısı da Eskişehir'in güneybatısında Porsuk nehrinin kenarında yer alan Uluçayır kazısıdır. Burada küçük çapta yapılan kazı çalışmasında, M.Ö. 2.binyıla ait mezarlar açılmış olup ele geçirilen buluntular Eskişehir Arkeoloji Müzesi'nde muhafaza edilmektedir. Bölgede yapılan en son prehistorik yüzey araştırmaları T. Efe tarafından yılları arasında gerçekleştirilmiştir. T. Efe, bir kısmı daha önceki araştırmalarda saptanmış bulunan, bir kısmı ise ilk defa saptanan 224 yerleşme yerini ziyaret etmiş ve üzerlerinden malzeme toplanmıştır. Paleolitik devirden 1. binyıla kadar uzanan dönemleri kapsayan bu yerleşme yerleri ile ilgili ön raporlar yayımlandığı gibi değişik dönemlere ait bazı kapsamlı yayınlar da yapılmıştır (Efe , 1990a, 1990b, 1990c, 1991, 1992, 1993a, 1993b, 1994a, 1994b, 1994c, 1995a, 1995b, 1996a, 1996b,1997,1998, Efe et al 1995). Bu araştırmalar sırasında Alt ve Orta Paleolitik e tarihlendirilebilecek yontmataş aletler, özellikle Tavşanlı yakınlarındaki Beyköy de ve Domaniç-Kocahüyük ün batısındaki tarlalarda ele geçirilmiştir (Efe 1990b, Res. 4). Son senelerde, Anadolu Üniversitesi, Arkeoloji bölümünden T. Sivas Eskişehir ve Afyon illerini içine alan bölgede daha çok Frig ve Klasik dönemler odaklı yüzey araştırmaları yapmaktadır (Sivas 2003; Sivas ve Sivas 2003, 2004a, 2004b, 2005a, 2005b, 2006). Demircihüyük/Sarıket mezarlığında, J.Seeher başkanlığında 1990 ve 1991 yıllarında çalışılmıştır. Burada, İlk Tunç Çağı'nın ikinci yarısı, 2. binyıl ve Hellenistik döneme tarihlenen basit, küp ve sandık mezarlar açılmıştır (Seeher 1991: ve 1992:5-19, Seeher 1992). Ele geçirilen malzeme Eskişehir Arkeoloji Müzesi'nde muhafaza edilmektedir. Böylece, Uluçayır, Sarıket ve Küçükhüyük mezarlık kazıları

5 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 5 sayesinde, bölgenin ölü gömme gelenekleri ve çanak çömleği hakkında önemli bilgiler elde edilmiştir. Bu arada T. Efe, yüzey araştırmaları sırasında Orman Fidanlığı yerleşme yerinde, Anadolu'da daha önceden bilinmeyen bir çanak çömlek grubu ele geçirmiş ve bunu bir makale ile bilim dünyasına tanıtmıştır (Efe 1990a:67-113). Daha sonra, yıllarında gerçekleştirilen Orman Fidanlığı kazılarında da bu malzeme, stratigrafik olarak ele geçirilmiştir (Efe 1996b:95-107). Hollanda Arkeoloji Enstitüsü adına J.J. Roodenberg tarafından gerçekleştirilen Ilıpınar kazılarında da aynı tip malzemenin saptanması ile Anadolu-Balkan ilişkileri yeni boyutlar kazanmaya başlamıştır (Roodenberg ve diğerleri, :61-144). Orman Fidanlığı ve Ilıpınar kazılarında ele geçirilen malzeme, bölgede Kalkolitik Çağ'a ait mevcut boşluğun bir kısmını doldurmuştur. Ilıpınar kazıları ayrıca Neolitik dönem ve yakınındaki Hacılartepe ise erken İlk Tunç Çağı 1 ile ilgili önemli bilgiler vermiştir (ay.es , Hacılartepe için bkz. Roodenberg 1994:171 ve Eimermann 2004). Önemli bilimsel sonuçların elde edildiği bir diğer kazı ise Eskişehir Arkeoloji Müzesi tarafından başlanan, daha sonra Afyon Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü tarafından yürütülen Seyitömer Höyük kazılarıdır (Topbaş 1992:11-34;1993:1-30,Topbaş 1994: , İlaslı 1996:1-20). Seyitömer yerleşme yerinde, İlk Tunç Çağı başlarından Roma dönemi içlerine kadar uzanan yerleşim katları saptanmıştır. Burada ele geçirilen İlk Tunç Çağı 2 sonuna ait buluntular, İlk Tunç Çağı 2'den İlk Tunç Çağı 3'e geçişi aydınlatmaya büyük ölçüde yardımcı olacak nitelikte görünmektedir. Bu höyükte uzun bir aradan sonra kazı çalışmalarına 2006 yılında N. Bilgen tarafından tekrar başlanmıştır. Eskişehir'in hemen kuzeydoğu kenarında yer alan Şarhüyük' te, 1989 yılında M. Darga tarafından başlanan ve son senelerde T. Sivas tarafından devam edilen kazı çalışmalarında, Bizans döneminden 3.binyıla kadar kesintisiz yerleşildiğini kanıtlayan veriler ele geçirilmiştir (Darga 1994: , Darga,M-T.Sivas 2000 Darga,M-T.Sivas ve H.Sivas 2002). Seyitgazi/Küllüoba Höyüğü'nde, 1996 yılında T. Efe tarafından başlatılan kazı çalışmaları ile de öncelikle bölge stratigrafisindeki mevcut boşlukların doldurulması amaçlanmaktadır. Diğer taraftan Alpu Ovasının batı kesiminde yer alan Çavlum da N. Bilgen tarafından yılları arasında Orta Tunç Çağı na tarihlenen bir mezarlık kazılmıştır (Bilgen 2005b).

6 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 6 Son olarak Eskişehir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü nün başkanlığında ve T. Efe nin bilimsel danışmanlığında Doğu Frigya Yaylası nda, Bardakçı yakınlarındaki Keçiçayırı nda 2006 yılında kurtarma kazılarına başlanmıştır. Kısaca değinildiği gibi bölgede 19 y.y.'da ve 20 y.y. başlarında çeşitli eserlerin ve yerleşme yerlerinin saptanması şeklinde başlayan araştırmalar, daha sonra gerçekleştirilen sistemli yüzey araştırmaları ve kazılarla devam etmiştir. Bu şekilde İç kuzeybatı Anadolu'da paleolitik dönemlerden M.Ö.1. bin yıla kadar yoğun ve kesintisiz yerleşildiğini kanıtlayan veriler ele geçirilebilmiştir. Bu veriler ışığında özellikle bölgenin Kalkolitik ve İlk Tunç Çağı stratigrafileri, çanak çömlek grupları ve bunların yayılım alanları hakkında önemli bilgiler elde edilmiştir. Bu şekilde son senelerde yapılan önemli araştırmalarla, iç kuzeybatı Anadolu bugün Batı ve Orta Anadolu da tarihöncesi dönem kronolojisi en iyi bilinen bölge konumuna gelmiştir. İç Kuzey Batı Anadolu da bilinen önemli prehistorik yerleşmeler

7 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 7 IB. Eskişehir Bölgesinin Tarihöncesi Dönemlerine Mezopotamya ile Karşılaştırmalı Olarak Genel bir Bakış IB.1. En Eski Dönemler (M.Ö ) Günümüzde gökdelenler inşa edebilen; otomobil, tren ve uçak gibi hızlı ulaşım araçları ile seyahat eden; dünyanın her bölgesi ile anında iletişim kurabilen, karmaşık teknolojilerden yararlanan ve hatta yerküreden ayağını keserek uzayda dolaşabilen insanoğlu, bu düzeye ancak bir milyon yıllık bir serüvenin ve çabanın sonunda ulaşabilmiştir. Bu uzun zaman diliminin hemen tamamına yakınını içine alan ve Paleolitik olarak adlandırılan dönemde avcı ve toplayıcı olarak yaşamını sürdüren, kışın mağaralarda yaşayan ve yazın da açık havada basit kulübelerden oluşan mevsimlik kamp yerleri kuran insan, yukarıda sözü edilen atılımı büyük oranda son bin yıl içinde gerçekleştirebilmiştir. Yakın Doğu da bu dönem hakkındaki bilgilerimiz özellikle Filistin, Zagroslar ve Anadolu nun Göller Bölgesi nden gelmektedir. Eskişehir Bölgesinde Pelolitik Dönem Eskişehir bölgesinde Paleolitik dönem henüz yeterince araştırılamamıştır. Bu döneme ait olabilecek çakmak taşından iki yüzlü bir el baltası E. Chaput tarafından Yukarı Porsuk Vadisi'nde ele geçirilmiştir (Chaput 1941). Eskişehir Bölgesi ve çevresinde sekiz yıl boyunca T. Efe başkanlığında yapılan yüzey araştırmalarında bazı paleolitik merkezler saptanmıştır. Ancak bu döneme ait bugüne kadar herhangi bir mağara veya kayasığınağı yerleşmesi ortaya çıkarılamamıştır. Söz konusu yüzey araştırmalarında, Tavşanlı-Beyköy yakınlarında Alt Paleolitik'e ve Domaniç yakınlarında yer alan Kocahüyük'ün batısındaki tarlalarda da Alt/Orta Paleolitik'e tarihlendirilebilecek yontmataş aletler ele geçirilmiştir (Efe 1990b, Res. 4). Kocahöyük-batı tarlaları Alt/Orta Paleolitik satırlar ve bir el baltası

8 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 8 IB.2. Mezolitik ve Neolitik Dönem (M.Ö ) Kabaca M.Ö yılları arasında, bugünküne çok yakın son önemli iklim değişiklikleri ile başlayan ve halen devam eden Holosen dediğimiz çağa girilmiştir. Bu iklim değişiklikleri doğal bitki örtüsü ve buna bağlı olarak hayvan türlerinin dağılımında etkili olmuştur. İşte, onbinlerce yıl avcı-toplayıcı ve göçebe olarak yaşayan insan, bu yeni doğal ortama uyum sağlamıştır. Şöyleki, bütün sene boyunca yeterli yağış almasının sonucu olarak dağ yamaçlarında, vadi ve ovalarda yabani hububat türlerinin yetişmesi, gümrah ormanlarında çeşitli yabani hayvan türlerini barındırması sebebiyle, ilk olarak batıda doğu Akdeniz kıyılarından başlayarak Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu üzerinden Orta Zagroslar'a kadar uzanan ve tarihci H.J. Breasted tarafından "Bereketli Hilal" olarak adlandırılan yay şeklideki bu geniş coğrafyada, insan toplulukları yabani tahılları önce bulundukları doğal ortamda biçerek bunlardan yararlanmaya, zamanla da ekip biçmeye başlamıştır; yabani hayvan türlerinden de önce köpek, keçi ve zamanla da koyun, domuz ve sığırı ehlileştirmiştir. İnsanlığın tarihi gelişim sürecinde ilk önemli kırılma noktasını oluşturan bu yeni yaşam şekli, bölgedeki toplayıcı ve avcı toplumları giderek üretici konumuna getirmiş, göçebeliği terk etmelerine ve dolayısıyla bütün sene boyunca yaşanan ilk sürekli yerleşmeler kurmalarına zemin hazırlamıştır. Son senelerde Anadolu'nun kabaca güney yarısı da -Konya Ovası ve yakın çevresindeki araştırmalara göre- Bereketli Hilal'in bir parçası olarak mütalaa edilmektedir. Eskiden ortaokul ve liselerde "Cilalı Taş Devri" olarak tanıtılan Neolitik Dönem, çanak çömlek öncesi (M.Ö ) ve çanak çömlekli dönem (M.Ö ) olmak üzere iki ana başlık altında incelenir. Neolitik yaşam şekli yukarıda söz konusu edilen çekirdek bölgeden komşu bölgelere ihraç edilmiş ve zamanla Anadolu üzerinden Güneydoğu Avrupa ya kadar yayılmıştır. İlk evler, sezonluk Paleolitik Dönem kulübelerinden esinlenerek yuvarlak planlı inşa edilmiştir; daha sonraki aşamada dörtgen planlı evler ortaya çıkmıştır. Bazı bölgelerde bu gelişim süreci sene kadar sürmüştür. İlk başlarda çamurla sıvanmış ahşap ve sazlardan inşa edilmiş evlerin yerini zamanla bugün hala Yakın Doğu da görülen düz damlı, kerpiç evler almıştır. Taşın bol bulunduğu bölgelerde, temellerde taş kullanıldığı gibi duvarlarının tamamen taştan inşa edildiği evlere de rastlanır.

9 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 9 Bereketli Hilal'in batı ucunda, kabaca doğu Akdeniz kıyıları boyunca Neolitikleşme Mezolitik Dönem'de Natufiyen ile başlar ve Çanak Çömleksiz Neolitik (PPN) kültürlerle devam eder. Bereketli Hilal'in orta kesimini oluşturan Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu'da ise Toros veya Çayönü gibi adlarla anılan diğer bir kültür bölgesi yer alır. Ergani yakınlarındaki Çayönü yanında, son senelerde Urfa'nın yakın çevresinde Nevali Çori ve Göbekli Tepe, kuzey Suriye'de de Jarf el-ahmar ve Jade gibi yerleşmelerde yapılan kazılarda, Olivier Ouranche tarafından son zamanlarda "Altın Üçgen" olarak isimlendirilmiş bu kültür bölgesi ile ilgili şaşırtıcı yeni bilgilere ulaşılmıştır. Özellikle Çayönü, Nevali Çori ve Göbekli Tepe'de, yerleşme içinde bu dönem için oldukça şaşırtıcı olan anıtsal nitelikli kült binaları ele geçirilmiştir. Bu binalarda yekpare taştan, boyları dört metreye kadar ulaşılabilen dikmeler ele geçirilmiştir. Bunların üzerinde insan ve çeşitli hayvan türlerine ait oldukça naturalistik üslupta yapılmış kabartmalar yer alır. Ayrıca taştan şekillendirilmiş insan ve hayvan heykelleri de söz konusudur. Diğer önemli bir husus da bu yerleşmelerde henüz tam anlamıyla tarıma geçilmemiş olmasıdır. Bu durum, Yakın Doğu'da üretimciliğe geçiş aşaması ile ilgili bazı bilgilerimizin kökten değişmesine yol açmıştır. En erken evreleri Mezolitik (M.Ö ) ve gelişen evreleri Neolitik döneme (M.Ö ) denk gelen ve insanlık tarihi açısından büyük önem taşıyan ve etkilerinin halen günümüzde de devam ettiği bu neolitikleşme süreci, Endüstri Devrimi nden esinlenilerek G. V. Childe tarafından Neolitik Devrim olarak tanımlanır. Bu dönemde değişen yaşam koşullarına paralel olarak insanoğlu yeni çeşit aletlere gereksinim duymuş ve bunları büyük oranda ahşap, taş ve kemikten şekillendirmiştir; Güneydoğu Anadolu da bakırdan ısıtma ve dövme suretiyle, Çanak Çömleksiz Neolitik dönemde (özellikle Çayönü yerleşmesinde) Yakın Doğu'nun en eski basit aletlerini şekillendirmeyi başarabilmiştir. Üretimcilikle ilişkili olduğu söylenen ve bereket sembolleri olarak tanımlanan kilden ve taştan küçük kadın heykelcikleri ortaya çıkar ve bunların bazıları sanat eseri özelliği taşır. Faaliyet alanlarının çeşitlenmesi, giderek iş bölümünün de ortaya çıkmasına yol açmıştır. Uygarlık tarihi açısından bu dönemin bir diğer önemi de günümüz toplumlarını ayakta tutan din, hukuk, aile, ekonomi ve mülkiyet ile ilgili kurumların ilk bu süreçte şekillenmeye başlamalarıdır. Dolayısıyla, bu kurumlara geleceğe yönelik olarak daha sağlıklı işlerlik kazandırabilmemiz için, bunların ortaya çıkışlarından günümüze kadar ulaşan süreçte gösterdikleri değişim ve gelişimleri iyi analiz etmemiz gerekmektedir (Çambel 1973). Paleolitik Çağ ın çok uzun bir zaman dilimini içerdiği göz önüne

10 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 10 alınırsa, yukarıda vurgulanan onbin yıl gibi kısa bir zaman diliminde insanoğlunun kültürel, sosyal, ekonomik ve teknolojik yönden ne kadar çok mesafe kaydetmiş olduğu kolayca anlaşılabilir. Eskişehir Bölgesinde Neolitikleşme süreci Can Hasan, Aşıklı Höyük ve Musular gibi yerleşmelerde yapılan kazılar, önceleri sadece Bereketli Hilal üzerinde saptanan üretimciliğe geçiş aşaması nın erken evrelerinin Konya Ovası ve doğusundaki dağlık bölgede de büyük oranda temsil edildiğini göstermiştir. Özellikle, U. Esin başkanlığında kazılan Aksaray yakınlarındaki Aşıklı Höyük te üst üste tabakalanmış olarak Akeramik Neolitik döneme ait birçok yerleşim evresi saptanmıştır. Bu neolitikleşme süreci, Çumra yakınlarında yer alan Çatal Höyük te, yine üst üste birçok yerleşmeyle temsil edilen İlk Neolitik dönemle gelişerek devam eder. Konya Ovası nın batısında ise İlk Neolitik öncesi üretimciliğe geçiş aşamasının, diğer bir deyişle Akeramik Neolitik veya Çanak Çömleksiz Neolitik in (PPN) gerçek anlamda temsil edilip edilmediği henüz tam açıklık kazanmamıştır. Antalya nın kuzeyinde yer alan ve R. Duru başkanlığında kazılmakta olan Bademağacı yerleşmesinde ana toprak üzerinde en erken İlk Neolitik yerleşmeler saptanabilmiştir. R. Duru, J. Mellart tarafından Hacılar da Akeramik olarak tanımlanan katların aslında Keramikli Neolitik döneme tarihlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. İç kuzeybatı Anadolu da ise J. J. Roodenberg başkanlığında özellikle Ilıpınar (İznik) ve Menteşe de (Yenişehir) yapılan kazılar, Son Neolitik te bölgede üretimciliğe tamamen geçilmiş olduğunu göstermiştir. Dolayısıyla bu durum, Neolitikleşme nin bölgeye daha önceki bir dönemde girmiş olabileceğini göstermektedir. Bölgede bir önceki İlk Neolitik dönemin varlığı, Demircihüyük ve Keçiçayırı kazılarında az miktarda ele geçirilmiş olan çanak çömlek parçalarından anlaşılmaktadır. İlk olarak 2006 yılında Eskişehir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü ve T. Efe başkanlığında Seyitgazi-Bardakçı köyü yakınlarında yer alan Keçiçayırı nda yapılan kurtarma kazıları, burada İlk Neolitik haricinde, Çanak Çömleksiz Neolitik in de (PPN) temsil edilmiş olabileceğini göstermiştir. İ. Gatsov ve P. Nadelceva höyük olarak tanımladığımız doğal yükselti üzerinden gelen parçaların önemli bir kısmının Yakın Doğu Çanak Çömleksiz Neolitik inin özelliklerini taşıdığını belirtmişlerdir. Dolayısıyla, Keçiçayırı, kuzeybatı Anadolu nun neolitikleşme sürecinin aydınlatılmasına önemli

11 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 11 katkılarda bulunabilecek bir yerleşmedir. Burada yılında da kazılara devam edilecektir. Havuzlupınar Mevkii Höyük Cıbırada Tepesi Keçiçayırı, güneybatıdan Keçiçayırı kazı çalışmaları Keçiçayırı nın yüzeyinde bulunmuş olan çakmak taşı kazıyıcılar ve uçlar. Sürekli yerleşmelerin kurulmaya başlanması ile birlikte, Eskişehir bölgesinde yavaş yavaş bu dönemden itibaren höyükleşme de başlar. Daha iyi araştırılmış olan Çanak çömlekli Neolitik dönemde ise doğuda Sivrihisar Dağları ndan batıda Marmara Denizi ne kadar olan bölgede, adını İstanbul-Fikirtepe deki bu dönem yerleşmesinden alan Fikirtepe Neolitik Kültürü ortaya çıkar. Bu kültüre ait yerleşmeler Eskişehir civarında özellikle Frigya Yaylası ve Yukarı Porsuk Vadisi nden bilinir. Çukurhisar beldesinin batısında, Söğüt yol ayrımında yer alan ve M. Korfmann başkanlığında yılları arasında kazılan Demircihüyük te, Neolitik yerleşmeler taban suyu seviyesi altında kaldığından yeterince araştırılamamıştır. Ancak bu dönem yerleşmesine ait kültür dolgusundan daha sonra İlk Tunç Çağı nda toprak alınması

12 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 12 sonucu bir miktar malzeme özellikle çanak çömlek- üstteki söz konusu döneme ait yerleşim katlarında ele geçirilebilmiş ve değerlendirilmiştir. Fikirtepe kültürünün tabakalanması, özellikleri ve zaman içindeki gelişimi en iyi, İznik Gölü nün batı kıyısında yer alan ve J. J. Roodenberg başkanlığında son senelerde kazılan Ilıpınar höyüğünden bilinir. Burada üst üste küçük köyler kurulmuş olup genellikle beşik çatılı tek odalı evler, ahşap direk ve dallardan inşa edilmiş, aralarda kalan boşluklar ve duvarın iki yüzü çamurla sıvanmıştır. Evlerde ocak, fırın ve depo yerleri yer alır. İznik Gölü kıyısındaki Ilıpınar da bir Neolitik dönemevinin tümleme çalışması (M. Özdoğan-N. Başgelen, Neolithic in Turkey yayınından) Eskişehir bölgesinde de aynı durum söz konusu olmalıdır. Fikirtepe Kültürü M. Özdoğan tarafından üç ana evre altında incelenir: Arkaik Fikirtepe (Geç Neolitik), Klasik Fikirtepe (Geç Neolitik) ve Gelişkin Fikirtepe (Erken Kalkolitik).

13 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 13 Fikirtepe karakteristik çanak çömlek formları (Özdoğan 1983: Abb. 3)

14 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 14 Pendik ve Fikirtepe den kemik kaşıklar (Özdoğan 1999 Fig. 20) Pendik ten bir figürin (Özdoğan 1999: Fig. 27 ) Fikirtepe çanak çömleği (Özdoğan 1999 Fig. 28, 29)

15 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 15 Demircihüyük te ele geçirilmiş olan Klasik Fikirtepe Çanak Çömleğinden örnekler (Seeher 1987: Levha 17)

16 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 16 IB.3. Kalkolitik Dönem (M.Ö ) Mezopotamya uygarlığının temelleri gerçek anlamda Bakır-Taş Devri anlamına gelen Kalkolitik dönemde atılır. Önce Halaf ve Obeyd kültürleri ile başlayan ve Uruk la devam eden süreçte Mezopotamya da önce gelişkin köyler ve sonra da ilk şehirler ortaya çıkar. Taş aletler eski önemini giderek kaybeder; bunun yerine şimdi, madencilik ve özellikle buna bağlı olarak bölgeler arası ticaret giderek daha da önem kazanır; bakırın yanında altın ve gümüş gibi değerli madenler de ilk defa işlenmeye başlanır. Şehirciliğe doğru giden bu gelişimin gerisinde yatan en önemli nedenin, o zamanki köylerde birikmeye başlayan artı ürün olduğu, artık tüm bilim adamlarınca kabul edilmektedir. Artı ürün, tarımla uğraşması gerekmeyen tüccarlık, zanaatkarlık, askerlik gibi çeşitli iş kollarının doğmasına, bu şekilde toplumlarda iş bölümünün giderek daha da yaygınlaşmasına ve daha da önemlisi, bunların tümünü denetleyecek bir yönetici sınıfının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Tabi ki tüm bu gelişmeler aniden olmamış, yavaş yavaş ihtiyaçlar doğrultusunda şekillenmiş ve zamanla karmaşık toplum düzeninin, diğer bir deyişle, şehirlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Dönemin sonlarında (Son Uruk Dönemi) halen okunamamış olan ilk resim yazısı ve ticaretin önemini vurgulayan ve siyasal gücü simgeleyen silindir mühürler ortaya çıkar. Bu dönemde, Nil Deltası boyunca ise Mezopotamya nınkine koşut Mısır Uygarlığı yeşermeye başlar. Bu gelişmeler, Anadolu Yarımadası nın (Küçük Asya) batısında ise daha uzun bir süre söz konusu olmayacaktır. Doğudan yüksek dağ sıraları ve üç taraftan denizlerle çevrili Orta ve Batı Anadolu nun bu konumu, dışarıdan bölgeye insan topluluklarının ve kültürel etkilerin girmesini zorlaştırmıştır ve giderek bu bölgede Anadolu Uygarlığı tanımına uygun bir kültürel birliğin doğmasına zemin hazırlamıştır. Ancak bu kültürel birlik, önceki dönemlerin itici gücüyle varlıklarını sürdüren birtakım yerel kültür gruplarının oluşturduğu bir bütündür. Bu dönemde nüfusta büyük bir patlama yaşandığı, yerleşme yerlerinin sayısındaki ani artıştan anlaşılmaktadır; şimdi artık yerleşmeler büyük oranda verimli toprakların yer aldığı ovalarda kümelenmektedir; ancak, Yarımada da gerçek anlamda şehirciliğin başladığına dair herhangi bir somut ipucu ele geçirilememiştir. Erken Kalkolitik te Neolitik gelenek kesintisiz, gelişerek devam eder. Orta Kalkolitik ise Neolitik ten Son Kalkolitik döneme geçişi simgeler. Bu geçiş özellikle çanak çömlekte kendini hissettirir. Şöyleki, bej astarlı ve kırmızı boyalı çanak çömlek

17 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 17 yapımından koyu veya siyah astarlı açkılı, yivli veya beyaz boyalı çanak çömleğe geçilir. Eskişehir Bölgesinde Erken Kalkolitik'te, bir önceki Fikirtepe Kültürü nden dış etkilerle gelişen Porsuk Kültürü ortaya çıkar. Bu kültürün özellikleri ve gelişimi Turan Efe ve Eskişehir Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü nün ortak başkanlığında yılları arasında kazısı yapılan Orman Fidanlığı yerleşmesinde saptanmıştır. İsmini aldığı Eskişehir Orman Fidanlığı nın karşısında, Karabayırlar olarak adlandırılan tepelerin güney yamacında yer olan bu yerleşme çanak çömleğinin az bir kısmı boya bezemelidir; koyu yüzlü çanak çömlek ise çizi, yiv ve baskı bezeklidir. Boyalı grup üst katlara doğru giderek azalır ve yerini koyu yüzlü açkılılara bırakır. Orman Fidanlığı, güneyden Orman Fidanlığı baskı bezekli ve incrusteli çanak çömlek parçaları Orman Fidanlığı ondule ve baskı bezekli çanak çömlek parçaları

18 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 18 Bu dönemede 'Gelişkin Fikirtepe Evresi'nin devamı olarak, kültürde benzeri değişikliler Ilıpınar kazılarından anlaşıldığı üzere, doğu Maramara bölgesinde de ortaya çıkar (Ilıpınar VI. ve V. Evreler). Sözkonusu bu Porsuk Kültürü çanak çömleğinin bazı özellikleri, Balkanlar'da geniş bir alana yayılmış olarak uzun bir süre varlığını sürdüren Vinça Kültürü çanak çömleğinin öncüsü olabilir. Benzeri çanak çömleğin Bursa'nın batısında yer alan ve N. Karul tarafından kazılmakta olan Aktopraklık Mevkii'nde de ortaya çıkarılması, bu kültür özelliklerinin Eskişehir bölgesi'nden Balkanlar'a doğru yayıldığı görüşünü desteklemektedir. Bundan sonra, Vinça bağlantısını daha da somutlaştırmak için, bu malzemenin ve Orta Kalkolitik içlerine doğru olan gelişiminin Çanakkale ve Gelibolu yarımadası'na doğru olan Marmara'nın güney ve kuzey sahilleri boyunca ve Batı Trakya'da da ortaya çıkarılması büyük önem taşımaktadır. Ilıpınar da bu kültürün devamı niteliğinde olan ve Orta KalkolitikE tarihlenen 5 A ve 5B evrelerinin çanak çömleği, Viça nınkiyle daha fazla benzerlikler göstermektedir. Her iki bölge figürinleri arasında da bu dönemde bazı çarpıcı benzerlikler vardır. Orta Kalkolitik dönem Neolitik gelenekli kültür özelliklerinin giderek ortadan kalktığı ve Geç Kalkolitik kültür ögelerinin şekillenmeye başladığı bir geçiş evresi niteliğindedir. Orman Fidanlığı nın 15 km güneyinde, Göçekısık yakınlarında yer alan Kes Kaya,da tahribat sonucu ortaya çıkan çöp çukurundan toplanan malzeme de bu dönem özelliklerini yansıtır. Burada önceki dönem boyalıları giderek dejenere olur; ayrıca Konya Orta Kalkolitik boyalıları ve sokma bezekli çanak çömleği ortaya çıkar. Orman Fidanlığı nın en üst katında ise Geç Kalkolitik i karakterize eden siyah açkılı ve beyaz boyalı çanak çömlek ele geçirilmiştir. Benzeri malzeme Kes Kaya nın yüzeyinde de ele geçirilmiştir. Geç Kalkolitik e ait yerleşmeler özellikle Yukarı Porsuk Vadisi nde, Mihalıççık ve Sivrihisar bölgelerinde saptanmıştır. Ancak höyüklerin altında kilitlenmiş olduğundan, bu dönem malzemesi çoğunlukla ele geçirilememektedir. Demircihüyük te de Geç Kalkolitik dönem, çok küçük bir alanda kazılabilmiştir. Aynı şekilde Küllüoba da da Geç Kalkolitik döneme ait yerleşim katları henüz sınırlı bir alanda kazılabilmiştir. Burada da çanak çömleğin esasını siyah açkılı grup oluşturur. Geç Kalkolitik Dönem Anadolu Yarımadası nın tümünde maalesef henüz çok az araştırılabilmiştir.

19 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 19 Kes Kaya, kuzeybatıdan Kes Kaya çöp çukuru Kes Kaya yiv-sokma bezemeli çanak çömlek parçaları

20 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 20 Kes Kaya Orta Kalkolitik Konya ovası boyalıları Kes Kaya Geç Kalkolitik beyaz boyalı çanak çömlek parçaları

21 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 21 İlk Tunç Çağı'na Geçiş Dönemi Geç Kalkolitik dönem sonunda Anadolu Yarımadası nda İlk Tunç Çağı na Geçiş Evresi olarak adlandırabileceğimiz; Mezopotamya da Uruk Dönemi nin sonlarına denk gelen ve İlk Tunç Çağı kültür özelliklerinin şekillenmesinde belirleyici olan bir kültürel değişim süreci başlar. M. Korfmann tarafından Anadolu yerleşim planı olarak adlandırılan Batı Anadolu ya özgü yerleşim planı, karakteristik özelliklerini ilk bu evrede kazanmaya başlar. Küllüoba nın batı yamacında küçük bir kısmı kazılabilmiş olan bu dönem yerleşmesi, bu planın öncü özelliklerini taşır. Koyu yüzlü veya siyah açkılı çanak çömlek giderek yerini kırmızı astarlı ve açkılı çanak çömleğe bırakır; beyaz boyamanın yerini, büyük oranda yiv ve kabartma bezekler alır. İlk Tunç Çağı nı en fazla karakterize eden gaga ağızlı testilerin basit örnekleri ilk bu evrede ortaya çıkar. Küllüoba İlk Tunç Çağına Geçiş Dönemine ait mimari plan

22 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 22 IB.4. İlk Tunç Çağı (M.Ö ) ve Küllüoba Kazıları İlk maden alaşımı bu dönemde gerçekleştirilir ve bu döneme adını verir: Bakırı sertleştirmek için, içine önceleri arsenik, daha sonraları ise kalay ilave edilmek suretiyle tunç (bronz) elde edilmiştir. Mezopotamya da, İlk Tunç Çağı I ve II ye denk gelen Er-Hanedanlar döneminde, güneyde Sumer, orta kesimde Akkad etnik/politik bölgeleri oluşur. Bu dönemde şehir devletlerinden oluşan siyasal bir yapılanma ve hayatın her alanında çok önemli gelişmeler söz konusudur. Anıtsal saraylar ve tapınaklar inşa edilir; kabartma ve heykeltıraşlık sanatı giderek önem kazanır. Özellikle dönemin sonlarına ait yazılı belgeler bize bu konuda önemli bilgiler vermektedir. Çok daha önceleri, Obeyd döneminde kültürel birliğe kavuşan Mezopotamya da, İlk Tunç Çağı III başında ortaya çıkan Akkad Krallığı ile ilk defa siyasal birlik de sağlanmış olur. Büyük bir siyasal gücü elinde tutan Akkad Krallığı nın, yazılı kaynaklarda, Anadolu içlerine kadar askeri seferler düzenlediğinden söz edilmektedir. Bu krallığın ortadan kalkmasından sonra, Mezopotamya da M.Ö. 2.binyıl başlarına kadar idareyi III. Ur- Hanedanlığı alır. Bu Hanedanlık zamanında Mezopotamya da ilk Ziguratlar inşa edilir. Yukarı Mezopotamya olarak da adlandırılan bugünkü Güneydoğu Anadolu bölgesi, coğrafi olduğu kadar kültürel/siyasal olarak da, çok eski dönemlerden itibaren her zaman Mezopotamya nın ayrılmaz bir parçası olmuştur. Ancak, İlk Tunç Çağı nda, Mezopotamya da bu gelişmeler olurken, Doğu Anadolu ya, güney Kafkaslar dan yayıldığı tahmin edilen Karaz Kültürü egemen olur. Güneydoğu Toroslar güneyde Mezopotamya kültür bölgesi ile bu kültür arasındaki sınırı oluşturur; batıda ise kabaca Kahramanmaraş ve Sivas arasındaki dağlık bölge bu kültürü batıdan sınırlandırır. Ancak Karaz kültürü doğuda Zagroslar boyunca İran'ın Luristan bölgesine, batıda da Filistin e kadar nüfuz edebilmiştir. Tarihte Küçük Asya olarak da adlandırılmış olan Anadolu Yarımadası nda ise geleneksel kültür varlığını sürdürür. Bu dönemde Batı Anadolu da bir nüfus patlamasının yaşandığından söz edilebilir. Örneğin: Kütahya, Bilecik ve Eskişehir illerini içine alan yüzey araştırmalarımızda saptanan toplam 220 höyüğün hemen hemen tamamında bu dönem yerleşmeleri söz konusudur ve bu höyüklerden bazılarının çapları 400 m yi aşmaktadır.

23 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 23 Porsuk Höyük (Çap: 650 m.) Karapazar (Çap: 200 m.) İlk Tunç Çağı Anadolu'da üç alt evrede incelenir: İlk Tunç Çağı I (M.Ö ) İlk Tunç Çağı II (M.Ö ) İlk Tunç Çağı III(M.Ö ) İlk Tunç Çağı I İTÇ I dönemi de Anadolu Yarımadası'nda en az araştırılmış dönemlerden biridir. Özellikle Orta Anadolu'nun bu dönemle ilgili kültür grupları ve kronolojisi ise hemen hemen hiç bilinmemektedir. Batı Anadolu'da bir önceki dönemde şekillenmeye başlayan kültür bölgelerinin sınırları daha belirgin bir hale gelir. Bunlardan Beycesultan İTÇ I Kültür Bölgesi, kabaca Denizli, Uşak, Afyon Kütahya ve Akşehir bölgelerini içine alan geniş bir alanda, kendine özgü çanak çömlek

24 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 24 özellikleri ile ortaya çıkar. Bu arada Kuzeybatı Anadolu'da da Troya I-Yortan Kültür Bölgesi şekillenir. İç kuzeybatı Anadolu'da ise doğu Marmara'da İznik; Eskişehir bölgesinde de Frigya Kültür Bölgesi ortaya çıkar. Frigya Kültür Bölgesi içinde başından itibaren Demircihüyük ve Yukarı Sakarya çanak çömlek grupları söz konusudur. 'Demircihüyük yerleşim planı' Demircihüyük'ten çok iyi bildiğimiz gibi klasik özelliklerini bu dönemin başında kazanır. Burada dışta zikzaklar yapan bir sur ve bu sura arkadan birleşen radyal açılımlı, birbirlerine bitişik, yan yana megaronumsu veya magaron planlı, çoğunlukla iki odalı trapez şeklindeki uzun evler yer alır. Evlerde odaların köşelerinde fırınlar, ortalarında ise ocaklar vardır. Yerleşmenin ortasında ise bu evlerin açıldığı bir avlu bulunmaktadır. Avluda yere oyulmuş dörtgen planlı silolar vardır. Küllüoba'da da benzeri plan anlayışı hakimdir; ancak burada plan başından itibaren radyal değil, daha ziyade linear özellikler gösterir. Demircihöyük, doğudan Demircihüyük yerleşim planı (M. Korfmann, Demircihüyük I,Yayınından

25 kulluobakazisi.bilecik.edu.tr 25 Demircihüyük yerleşim planı tümleme denemesi (M. Korfmann, Demircihüyük I, Yayınından) Demircihüyük karakteristik İTÇ I çanak çömlek formları (ölçeksiz) (Seher 1987: Levha 43: 23, 36: 4, 40: 3, 37: 11, 39: 5) İznik Kültür Bölgesi daha ziyade kültürel olarak Troya I-Yortan Kültür Bölgesi ile daha yakın ilişki içindedir. Bu kültür bölgesinin özellikleri İznik Gölü'nün batısında yer alan ve R. Roodenberg başkanlığında kazılan Hacılartepe'den bilinmektedir. Ancak, kazı sonuçları bugüne kadar yeterince yayınlanmamıştır.