EBÜ L-FAZL EL-HUZÂÎ VE İHTİYÂRÂTÜ MİN KIRAÂTİ EBÎ HANÎFE RİSALESİ

Transkript

1 ARAŞTIRMA Cilt:3 Sayı:5 Haziran 2016 s EBÜ L-FAZL EL-HUZÂÎ VE İHTİYÂRÂTÜ MİN KIRAÂTİ EBÎ HANÎFE RİSALESİ Necattin HANAY * Öz Bu çalışma, hicrî 4. asırda yaşamış kıraat âlimi Ebü l-fazl el-huzâî ye (ö.408/1017) ait İhtiyârâtü min kıraâti Ebî Hanîfe başlıklı risalesini ve bu esere dair bir takım değerlendirmeler sunmaktadır. Biyografi türü ve kıraat ilmine dair eserlerin büyük bir çoğunluğunda değinilen risale, Elmalı ve Diyarbakır kütüphanelerindeki yazma nüshaları esas alınarak ortaya konulmakta ve bunun öncesinde müellif el- Huzâî nin hayatı ve eserlerine dair bilgiler aktarılmaktadır. Yazıldığı dönem ve sonrasında bir takım spekülasyonlara sebep olduğu anlaşılan Ebû Hanîfe nin kıraat antolojisi, İmam-ı Azam ın kıraat tercihlerine dair belli bir veriyi önümüze koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Ebü l-fazl el-huzâî, Ebû Hanîfe, Kıraat, Hemedânî, Hüzelî. أبو الفضل الخزاعي ورسالته: إختيارات من قراءات أبي حنيفة رحمه هللا الملخص هذه الدراسة تحتوي رسالة "إختيارات من قراءات أبي حنيفة رحمة هللا عليه" ألبي الفضل الخذاعي وهو إمام المقرئ عاش في العصر الرابع للهجري وتقدم بعض التعليقات في هذا الموضوع. وهذه الرسالة التي أشيرت إليها فی معظم کتب التراجم و کتب علم القراءات تم تحقيقها على أساس نسختيها المخطوطتين: أحدهما موجودة ومسجلة في مكتبة ألمالي واألخري في مكتبة ديار بكر وفي بداية هذا البحث توجد بعض المعلومات حول حياة المؤلف أبي الفضل الخذاعي ومؤلفاته. وهذه الرسالة التي تبدو أنها أدت إ یل بعض المناقشات في فترة تأليفها وبعدها تقدم لنا بعض المعلومات حول ترجيحات أبي حنيفة في القراءات.. الكلمات المفتاحية: أبو الفضل الخزاعي أبو حنيفة القراءة الهمداني الهذلي * Yrd. Doç. Dr., Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, necattinhanay@outlook.com.tr. Makale gönderim tarihi: :17 Makale kabul tarihi: :14

2 102 Necattin HANAY GİRİŞ Ebû Hanîfe (ö. 150/767) İslam düşüncesinin teşekkül etme sürecinde etkin bir rol üstlenmiş âlimlerden biridir. Gerek görüşlerinin gerek bu görüşlerini çağlara taşıyan talebelerinin sesi asırlara ve kıtalara uzanmıştır. Kendinden sonraki ilmi mirasa katkı ve yön vermesini göstermesi bakımından İmam-ı Şâfiî nin (ö. 204/820) İnsanlar fıkıhta Ebû Hanîfe nin iyâlidir. 1 sözü de bunun veciz bir ifadesidir. Kıraat ilmi bakımından mümbit bir coğrafya olan Kûfe de yetişmesi, onun pek çok kıraat farklılığını bir arada görmesine vesile olsa da Ebû Hanîfe nin bir kıraat imamı olmadığı ve kıraat ilmini İmam Âsım dan (ö. 127/745) aldığı kaydedilmektedir. 2 Ancak buna rağmen Ebû Hanîfe den Âsım kıraati dışında farklı kıraatlerin nakledildiği; Hüzelî (ö. 465/1073), Muvaffak el-mekkî (ö. 568/1172) ve Bezzâzî (ö. 827/1424) gibi âlimlerin Ebû Hanîfe ye ait kıraat tercihlerini eserlerinde zikrettikleri görülmektedir. Örneğin Hüzelî, Ebû Hanîfe nin Âsım dâhil Abdurrahman b. Ebî Leylâ (ö. 83/702) ve Aʻmeş (ö. 148/765) gibi âlimlerden de kıraat aldığını kaydetmekte ve ona ait rivayetlere eserinde yer vermektedir. 3 Ebû Hanîfe nin kıraat farklılıklarını zikreden kaynaklardan biri de Ebü l-fazl el- Huzâî ye (ö. 408/1017) ait elimizdeki antolojisidir. Fakat Huzâî nin mezkûr seçkisinde ve diğer bazı eserlerde kayıtlara geçen kıraat farklılıklarının Ebû Hanîfe yle ilişkisi noktasına bakıldığında farklı yaklaşımların olduğu görülecektir. Bunların şu şekilde ifade edilmesi mümkündür: 1. Ebû Hanîfe ye ait olduğu söylenen kıraatler mevzudur ve onun adına uydurulmuştur. Özellikle Huzâî nin tasnif ettiği Ebû Hanîfe kıraatleri kendi dönemi ve sonrasında büyük tepkilere neden olmuş; Dârekutnî (ö. 385/995) ve dönemin bazı âlimleri bu kitabın aslının olmadığını ve uydurma olduğunu belirtmeleri neticesinde Huzâî nin Bağdat ve civarını terk etmek zorunda kaldığı kaynaklarda belirtilmiştir. 4 Mezkûr kıraat farklılıklarının senedinin ve musannifinin Dârekutnî gibi bir âlimin cerhine maruz kalması, yine Ebû Hanîfe nin kıraatinin Âsım kıraati olduğu kabulü ve aynı zamanda rivayetlerde yer alan bazı kıraatlerin Ebû Hanîfe nin düşünce sis- 1 Zehebî, Şemsuddin, Siyeru aʻlâmi n-nübelâ, thk. Hüseyin el-esed, Müessesetü r-risâle, 11. bs. Beyrut 1996, VI, Kevserî, Muhammed Zâhid, Te nîbü l-hatîb alâ mâ sâkahû fî tercümeti Ebî Hanîfete mine l-ekâzîb, el- Mektebetü l-ezheriye, Kahire 1990, s Hüzelî, Ebü l-kâsım Yûsuf b. Ali el-biskrî, el-kâmil fi l-kırâât ve l-erbe îne z-zâidete aleyhâ, thk. Cemal b. es-seyyid b. Rifâʻî eş-şâyib, Müessesetü Semâ, 1. bs. 2007, s Ebû Hanîfe nin hicrî 80 yılında doğduğu dikkate alındığında İbn Ebî Leylâ dan (ö. 83/702) arz yoluyla kıraat alması zor gözükmektedir. Muhtemelen kıraatte mahir olan İbn Ebî Leylâ nın oğlu İsâ ya da kardeşi Muhammed vasıtasıyla mezkûr âlimin kıraatine vasıl olmuştur. 4 Bağdâdî, Hatîb, Tarîhu medîneti s-selâm, thk. Beşâr Avvâd, Dâru l-ğarbi l-islâmî, 1. bs. Beyrut 2001, II, 542.

3 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 103 temiyle bağdaştırılamaması bunların mevzu olduğu yargısının en önemli gerekçeleridir. Bu sebepledir ki kıraat ilmine dair eserlerde mevzu kıraatler hiçbir aslı olmadığı halde uydurma bir senedle birilerine nispet edilerek nakledilen kıraatler diye tanımlanmakta ve bunların en meşhur örneklerini Ebü l-fazl el-huzâî nin Ebû Hanîfe ye nisbet ederek bir araya getirdiği belirtilen kıraatlerin oluşturduğu ifade edilmektedir. 5 En bariz örnek olarak da Fâtır suresinin 28. ayetinin, Allah ın âlimlerden korktuğu anlamını yansıtan innemâ yahşallahü min ʻibâdihi l-ʻulemâe şeklindeki okuyuşu verilmektedir. İbnü l-cezerî (ö. 833/1429) de böyle bir kıraatten Ebû Hanîfe yi tebrie etmekte ve mevzu kıraati bu rivayetle örneklendirmektedir. 6 Kaynaklardaki tenkitler de çoğunlukla bu örnek üzerinden sürdürülmektedir. 7 Yine bu çerçevede Ebû Hanîfe ye farklı bir kıraat isnat etmenin doğru olmadığını belirten Zâhid el-kevserî (ö. 1371/1952) de onun kıraatinin Ebû Abdirrahman es-sülemî (ö. 73/692) ve Zir b. Hubeyş (ö. 82/701) vasıtasıyla Hz. Ali ve Abdullah b. Mesud dan gelen Âsım kıraati olduğunu belirtmekte ve bu kıraati tevatürün zirvesi olarak nitelemektedir. Ebû Hanîfe ye nispet edilen Âsım rivayeti dışındaki kıraatlerin bazı tefsir ve menâkib kaynaklarında tevcihinin yapılma çabalarını ise esefle karşılamaktadır Ebû Hanîfe ye ait olduğu ifade edilen kıraatler aslında ona ait olmayıp kendisine nispet edilmiş diğer bazı kurrânın kıraatleridir. Konuyla ilgili ifadelere bakıldığında böyle bir düşüncenin varlığı da kendini göstermektedir. Zira Ebû Hanîfe ye ait olduğu belirtilen rivayetlerin büyük bir çoğunluğunu diğer bazı kurrâ da okumaktadır. 9 Dolayısıyla okumadığı halde Ebû Hanîfe nin adının mezkûr kıraatleri okuyanlar arasına kaydedildiği düşüncesi diğer bir yaklaşım biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır Ebû Hanîfe ye ait kıraatler kendi dönemi itibariyle sahih rivayetler olup hicrî dördüncü asrın başlarından itibaren yaygınlaşmaya ve yerleşmeye 5 Birışık, Abdülhamit, Kıraat, DİA, XXV, İbnü l-cezerî, Muhammed, en-neşr fi l-kırââti l- aşr, thk. Ali Muhammed ed-debbâ, Daru l-kütübü l- İlmiyye, Beyrut ty. I, Suyûtî, Celâlüddîn, el-itkân fî ulûmi l-kur ân, thk. Merkezü d-dirâsâti l-kur âniyye, Mücemmaü l-melik Fehd li-tıbâati l-mushafi ş-şerif, Medîne ty. II, 500; Rifâʻî, Mustafa Sadık, İʻcâzü l-kur ân ve belâğatü nnebeviyye, Dâru l-kütübi l-arabî, 9. bs. Beyrut 1973, s Kevserî, Muhammed Zâhid, el-imtâʻ bi sîreti l-imâmeyn el-hasen b. Ziyâd ve sâhibuhu Muhammed b. Şucâʻ, nşr. el-mektebetü l-ezheriyye, Dâru s-saʻâde, Kahire ty. s Damra, Tevfîk İbrahim, en-nüketü l-latîfe fî kırâeti l-imâm Ebî Hanîfe min rivâyeti l-hasan b. Zeyyâd el- Lü lüî min tariki kitâbi l-kâmil, el-mektebetü l-vataniyye, Ammân 2014, s Bunun için ayrıca çalışmamızda yer alan risale metnine bakılabilir. 10 Bk. Tok, Fatih, İmâm-ı A zâm Ebû Hanîfe nin Kur an Anlayışı, Basılmamış Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2015, s. 122.

4 104 Necattin HANAY başlayan yedi ya da on mütevatir kıraat algısı çerçevesinde tasnife tabi tutulduğunda farklı başlıklar altına girebilmektedir. Bu çerçevede mütevatir kıraatlerle uygunluk arz edenler mütevatir; bunlara muhalefet edenler şâz ya da haber-i vâhid hüviyetini kazanabilmektedir. 11 Bu yaklaşım tarzı, risalede de görüleceği üzere anlama etki eden okuyuş şekillerini uygun bir şekilde yoruma tabi tutmaya ve bunları gerekçelendirmeye çalışmaktadır. Örneğin Hanefî mezhebinin önde gelenlerinden Ebü l-yüsr el-pezdevî (ö. 493/1100) ve izibtelâ ibrâhîme rabbühû 12 ayetinin Ebû Hanife den nakledildiği şekliyle ve izibtelâ ibrâhîmü rabbehû olarak namazda okunması halinde -buna katılmasa da- namazı bozmayabileceği görüşünden söz ederek gerekli görülen tevil ve tevcihi ortaya koymaktadır. 13 Yukarıdaki tüm bu yaklaşımlar Ebû Hanîfe den nakledildiği ifade edilen kıraatlerin kendisine nispeti konusunda kesin bir hüküm vermeyi zorlaştırmaktaysa da bu rivayetlerin kaynaklardaki varlığı bir vakıadır. İşte bu çalışma hicrî dördüncü asrın sonlarında Huzâî tarafından derlenen Ebû Hanîfe kıraatlerinin yer aldığı böyle bir kaynağı ortaya çıkarmaktadır. Bununla birlikte çalışmada, Ebû Hanîfe adına kayıtlı kıraatlerin neredeyse tamamı tablo halinde bir araya getirilerek konuyla ilgilenenlerin istifadesine sunulmaktadır. Bu sebeple Ebû Hanîfe ye ait olduğu belirtilen okuyuş şekillerinin kanonikliği tartışılmamakta ve bunların tevcihi ya da tevili cihetine gidilmemektedir. (أبو الفضل الخزاعي).1 EBÜ L-FAZL EL-HUZÂÎ a. Hayatı: Hicrî 4. asırda yaşamış kıraat âlimlerinden biridir. Asıl adı Muhammed b. Caʻfer b. Abdi l-kerîm b. Büdeyl el-cürcânî dir. Hicrî 332 yılında Esterâbâd (Cürcân) da doğdu. Talebesi Ebü l-alâ el-vasitî nin (ö. 431/1039) naklettiğine göre Ebül-Fazl el- Huzâî bir zaman sonra Kümeyl olan adını Muhammed olarak değiştirmiştir. 14 Huzâî Irak, Şam, Mısır, Bağdat, Isfahan, Horasan, Âmul vb. bölgelere seyahatler gerçekleştirmiş ve dönemin büyük âlimlerine mülaki olarak onlardan hadis ve kıraat ilimlerini almıştır Tok, Ebû Hanîfe nin Kur an Anlayışı, s Bakara 2/ Hanay, Necattin, Kitâbü Zelleti l-kârî li l-imâm Ebi l-yusr el-bezdevî: Dirâse ve Tahkîk, AÜİFD, Ankara, 57:1 (2016), s Bağdâdî, Tarîh, II, 542; İbnü l-cevzî, Ebü l-ferec, el-müntazam fî târîhi l-mülûk ve l-ümem, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Mustafa Abdülkâdir Atâ, 2. bs. Beyrut 1995, XIV, Sehmî, Hamza b. Yûsuf b. İbrahim, Târîhu Cürcân, Dâiretü l-ma ârifi l-usmâniyye, Haydarabâd 1950, s. 416; Zehebî, Maʻrifetü l-kurrâi l-kibâr ala t-tabakâti ve l-aʻsâr, thk. Tayyar Altıkulaç, İSAM Yay., İstanbul 1995, II, 719.

5 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 105 Kendisine kıraat ansiklopedisti de diyebileceğimiz bir birikime sahip olmuş müstesna âlimlerden biridir. Bu sebeple Zehebî (ö. 748/1348) kendisini kıraat âlimlerinin onuncu tabakası arasında zikretmekte, 16 İbnü l-cezerî (ö. 833/1429) de meşhur ve uzman bir kıraat imamı olarak nitelediği Huzâî yi tabakatında kaydetmektedir. 17 Gezgin bir âlim olması sebebiyle kaynaklarda elliye yakın hoca adı zikredilmektedir. Bu durum Huzâî nin kıraat alanındaki yetkinliğini göstermesi bakımından ayrıca önem arz etmektedir. Hasan b. Saʻîd el-muttavviʻî, Ahmed b. Nasr eş-şezzâî, Ebû Bekr el-katîʻî, Yusuf b. Yaʻkûb en-necîremî el-basrî, Ahmed b. Ubeydullah en-nehredeyrî, Muhammed b. Ahmed el-ehvâzî, Hasan b. Abdillah b. Saʻîd el-askerî, Ebû Bekr Ahmed b. İbrahim el-ismaîlî bunlardan sadece birkaçıdır. 18 Yine Ebû l-kâsım et-tenûhî, Ebü l-alâ el-vâsitî, Ahmed b. Ömer ibn Bakkâl, Ahmed b. el- Fazl el-bâtrikânî, Abdullah b. Şebîb el-esbehânî gibi pek çok kişi de kendisine talebelik yapmıştır. 19 Rivayetlerinde güvenilir olmadığına ve hata yaptığına dair bir takım değerlendirmeler 20 söz konusu olsa da bunun sebebinin Ebû Hanife ye ait kıraatleri içeren risaleyi yazması olduğunu anlamak zor değildir. Örneğin Huzâî nin talebesi Ebü l- Alâ el-vasitî şöyle demektedir: Huzâî, Ebû Hanife ye nispet ettiği kıraatlerin içinde yer aldığı bir kitap yazmıştır. Darekutnî nin (ö. 385/1092) notlarından ve dönemin bazı âlimlerinden edindiğim bilgilere göre bu kitap uydurmadır ve aslı yoktur. 21 Mamafih gelen eleştirilere dikkat çeken İbnü l-cezeri, Huzâî nin kendisine güvenilen sika bir kıraat imamı olduğunu, yazdığı kitabın esas itibariyle onun uhdesinde olmadığını, onun sadece gelen rivayetleri bir araya getirdiğini ve kendisine zarar vermeyeceğini ifade etmektedir. 22 Huzâî hicrî 408, milâdî 1017 yılında Taberistan ın Âmul şehrinde vefat etmiş ve oraya defnedilmiştir. 23 Ebü l-ferec İbnü l-cevzî (ö. 597/1201) hicrî 387 senesinde vefat edenler arasında Huzâî yi zikretse de bu, diğer kaynakların ittifakla naklettikleri veriye uymamaktadır Zehebî, Tabakât, II, İbnü l-cezerî, Ğâyetetü n-nihâye fî tabakâti l-kurrâ, edtr. G. Bergstraesser, Daru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut 2006, II, Hocalarının tamamı için bk. İbnü l-cezerî, Ğâye, II, 98-99; Muhaysin, Muhammed Sâlim, Muʻcemü huffâzi l-kur ân abre t-târîh, Dâru l-cîl, Beyrut 1992, II, Bağdâdî, Târîh, II, 541; Zehebî, Tabakât, II, 719; Muhaysin, Muʻcem, II, Zehebî, el-iber fî haberi men ğaber, thk. Ebû Hâcer Muhammed Zağlûl, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut 1975, II, 216; Safedî, Salahuddîn Halîl b. Aybek, el-vâfî bi l-vefeyât, thk. Ahmed Arnavut, Türkî Mustafa, Dâru İhyâi t-turâsi l-arabî, Beyrut 2000, II, 227; Burhaneddin el-halebî, el-keşfü l-hasîs, thk. Subhî es-sâmirrâî, İhyâu t-turâsi l-arabî, Bağdat 1984, s ; İbn Hacer el-askalânî, Lisânü l-mîzân, thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde, Dâru l-beşâiri l-islâmiye, Beyrut 2002, VII, Bağdâdî, Târîh, II, 542; Zehebî, Tabakât, II, İbnü l-cezerî, Ğâye, II, Sehmî, Târîhu Cürcân, s İbnü l-cevzî, el-muntazam, XIV, 342.

6 106 Necattin HANAY b. Eserleri: Kaynaklarda tamamı kıraat ilmi ve rivayetleriyle alakalı olan şu eserleri zikredilmektedir: el-vâzıh fi l-kırâât: Genellikle biyografi eserlerinde Ebü l-fazl el-huzâî bu eserine nispetle el-vâzıh fi l-kırâât kitabının müellifi şeklinde tanıtılmaktadır. 25 el-müntehâ fi l-hamsete aşera: Kıraatlerle ilgili iki yüz elli rivayeti içermektedir. 26 Eser Muhammed Şefaat er-rabbânî tarafından doktora tezi kapsamında tahkik edilmiştir. 27 Kâtip Çelebî eseri el-müntehâ fi l-kırââti l- aşr olarak zikretmektedir. 28 el-ibâne fi l-vakf ve l-ibtidâ: 29 Fas Karaviyyûn Üniversitesi yazmaları arasında nr. 80/179 da kayıtlı bir nüshası vardır. Yazma 107 varaktır ve İbnü l-bâziş el-ğırnatî tarafından hicrî 520 senesinde istinsah edilmiştir. Tehzîbü l-edâ fi s-sebʻ30 İhtiyârâtü min kıraâti Ebî Hanîfe: 31 Elinizdeki çalışma 2. İHTİYÂRÂTÜ MİN KIRAÂTİ EBÎ HANÎFE ADLI RİSALESİ a. Eserin Müellife Aidiyeti Ebü l-fazl el-huzâî nin biyografisine yer veren Tabakat kitaplarının neredeyse tamamı böyle bir eserinin varlığına işaret etmekte ve yukarıda değindiğimiz üzere Huzâî, bu risale sebebiyle eleştirilmektedir. 32 İbnü l-cezerî de Huzâî ye ait olan mezkûr eseri rivayet ettiğini açıkça ifade etmektedir. 33 Hatta Bağdâdî (ö. 463/1071) gibi bazı müellifler eserlerinde risalenin giriş kısmındaki senede ve risalede yer alan Ebû Hanîfe kıraatlerinden bazılarına yer vermektedir. 34 Bu bilgiler 25 Zehebî, Tabakât, II, 719; Zehebî, İber, II, 216; İbnü l-imâd, Şezerâtü z-zeheb fî ahbâri men zeheb, thk. Abdülkâdir Arnavut, Mahmud Arnavut, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1989, V, 51; Safedî, el-vâfî, II, 227; İbn Hacer, Lisânü l-mîzân, VII, 37; Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn, Mir âtü l-cinân ve ibretü l-yakazân, thk. Halîl el-mansûr, Dâru l-kütübi l-ilmiyye, Beyrut 1997, III, İbnü l-cezerî, Ğâye, II, 98; Muhaysin, Muʻcem, II, Muhammed b. Ca fer b. Abdi l-kerîm el-huzâî, el-müntehâ fi l-kırââti l-hamsete aşera, thk. Muhammed Şefaat Rabbânî, el-câmi atü l-islâmiyye, Medine Hacı Halîfe, Keşfü z-zunûn an esâmi l-kütüb ve l-fünûn, thk. Şerafettin Yaltkaya, Dâru İhyâi t-turâsi l- Arabî, Beyrut 1941, II, Kehhâle, Ömer Rıza Muʻcemü l-müellifin, Müessesetü r-risâle, Beyrut 1993, II, İbnü l-cezerî, Ğâye, II, 98; Muhaysin, Muʻcem, II, Eserin başlığı yazmalarda Ebî Hanife değil de Ebû Hanîfe şeklinde iraptan bağımsız olarak verilmektedir. 32 Bağdâdî, Târîh, II, 542; Zehebî, Târîhu l-islâm ve vefeyâtü l-meşâhîri ve l-a lâm, thk. Ömer Abdüsselam Tedmûrî, Dâru l-kitâb el-arabi, Beyrut 1993, XXVIII, İbnü l-cezerî, en-neşr, I, Bağdâdî, Târîh, II, 542; Zehebî, Tabâkât, II, 720.

7 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 107 eserin yazma nüshalarındaki ifadelerle örtüşmektedir. Aynı şekilde mezkûr veriler de eserin müellife aidiyetini kesin bir dille kanıtlamaktadır. Bazı kaynaklarda mezkûr eser Ebü l-alâ el-hemedânî ye (ö. 569/1173) nispet edilse de 35 bu hatalıdır. Bu hata risalenin Antalya Elmalı Halk Kütüphanesi numara 2548 de kayıtlı bulunan yazmanın son sayfasındaki ifadelerin yanlış anlaşılmasından ve katalog kayıtlarına hatalı işlenmesinden kaynaklı olduğu anlaşılmaktadır. Muhtemelen risalenin son sayfasındaki müstensihin ecâzenî ifadesi mevcut risaleyle ilişkilendirilerek Ebü l-ala el-hemedânî den icazet kaydıyla alındığı şeklinde yorumlanmıştır. Oysa buradaki icazet kaydı İmâm el-hüzelî el-biskrî ye (ö. 465/1073) ait el-kâmil fi l-kırâât 36 adlı eseriyle ilişkilidir. Buna göre Hemedânî, el- Kâmil adlı eseri hocası Ebü l-iz el-vâsitî den (ö. 521/1127), o da müellifin bizzat kendisi olan el-biskrî den Bağdat ta bulunduğu bir esnada okumuşlardır. Risalenin son sayfasına bakıldığında bu net olarak anlaşılmaktadır. Müstensih, Ebû Hanîfe ye ait kıraat rivayetlerini zikretmeyi bitirdikten sonra eseri şöyle nihayete erdirmektedir: Ben [Müstensih] derim ki: Ebû Hanîfe ve Şâfiî nin kıraatlerini İmam Ebü l- Kâsım Yûsuf b. Ali b. Cübâre el-hüzelî el-biskrî, el-kâmil fi l-kırâât diye bilinen eserinde de zikretmektedir. Bu eser iki bin iki yüz yetmiş yolla (tarik) gelen elli kıraati içermektedir. [İmam Biskrî] şöyle demektedir: Bu kitabımı dünyanın iki büyük imamı olan Ebû Hanîfe ve Şâfiî nin (Allah onlardan razı olsun) kıraatleriyle süsledim. Ve yine [İmam Biskrî] rahimehullah şöyle demektedir: Mağrib in iç kesimlerinde yer alan Biskra kentinden Orta Asya nın iç kesimlerinde yer alan Oş a varıncaya kadar seyahat ettim. Sağlı sollu, dağ ova demeden her beldeye uğradım, onlardan küçük büyük, kadın erkek ayırmaksızın çekinmeden kıraat aldım. Bu durum açlık ve fakirlikle beraber gece gündüz süren kırk üç senelik yolculuğum boyunca devam etti. Öyle ki bir beldede beş-altı, hatta yirminin üzerinde kişiden kıraat aldığım olmuştur... Böylece bu kitabı bir araya getirdim. [İmam Biskrî] âmâ idi ve kitabını da ezberinden imla ettirdi. Bu kitabı [el- Kâmil i] Ebü l-alâ el-hemedânî den icazetle aldım. [Hemedânî bana] şöyle dedi: Bu kitabı başından sonuna kadar [hocam] Ebü l- İz el-vâsitî ye okudum. O da bana kitabı, eserin müellifi el-biskrî ye Bağdat ta bulunduğu bir sırada okuduğunu söylemişti. 35 Altıkulaç, Tayyar, Ebü l-alâ el-hemedânî, DİA, X, Hüzelî, Ebü l-kâsım Yûsuf b. Ali el-biskrî, el-kâmil fi l-kırâât ve l-erbe îne z-zâidete aleyhâ, thk. Cemal b. es-seyyid b. Rifâʻî eş-şâyib, Müessesetü Semâ, 1. bs. yy Müellifin hayatı, eserin metodu ve içeriği ile ilgili bk. Abdülhafîz b. Muhammed Nûr b. Ömer el-hindî, el-imâmü l-hüzelî ve menhecühû fî kitâbihi l-kâmil fi l-kırââti l-hamsîn, Ümmü l-kurâ Üniversitesi, Mekke 1429; Altıkulaç, Tayyar, Hüzeli, DİA, XIX,

8 108 Necattin HANAY [Müstensih:] Aynı şekilde bu kitapta yer alan Ebû Hanîfe kıraatlerini de [bir diğer tarikle] nakletmek isterdim, fakat konuyu fazla uzatmamak için vazgeçtim ve bu rivayetlerle yetindim. 37 Görüldüğü üzere buradaki icazet kaydı İmam el-biskrî nin el-kâmil adlı eseriyle alakalıdır. Haliyle Ebü l-fazl el-huzâî ye ait mevcut risalenin Ebü l-alâ el-hemedânî ile bir ilişkisi yoktur. Aynı şekilde eserin Elmalı nüshasının baş kısmı olmadığı için bu durumun ıskalanmış olması da mümkündür. Zira eserin başka bir nüshasının giriş kısmında Ebü l-kâsım et-tenûhî (ö. 447/1055) hocası Ebü l-fazl el-huzâî den risaleyi icazetle nakletmektedir. Yine Hemedânî ye ait böyle bir eserin kaynaklarda yer almaması ve risalenin ikinci bir nüshasının onun adına kayıtlı olmaması da böyle bir nispetin hatalı olduğuna işaret eder niteliktedir. Ancak eserin Hemedânî ye ait olduğu hatalı bilgisinden hareketle bir çalışma yapılmış olsa bile bu durum yine de gözden kaçırılmıştır. 38 Oysa aşağıda görüleceği üzere eserin Ebü l-fazl el-huzâî ye ait farklı nüshaları da söz konusudur. b. Yazma Nüshaları Eserin bildiğimiz kadarıyla üç nüshası mevcuttur. İkisi Türkiye de biri de Mısır dadır. Elmalı Nüshası: Antalya Elmalı Halk Kütüphanesi koleksiyonunda numara 2548 de kayıtlı çaharkuşe kahverengi meşin, mıklebli bir cilt içinde 41a-46a sayfaları arasında yer almaktadır. Sayfalardaki satır sayısı 19 dur. Eser, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesinde muhafaza edilmektedir. Kataloglarda Kıraâtü Ebî Hanîfeti n-numan başlığıyla Ebûl-Alâ el-hasan b. Ahmed b. el-hasan el-attâr el- Hemedânî adına kayıtlıdır. Yukarıda değindiğimiz üzere risalenin Hemedânî ye nispeti hatalıdır. İlk sayfası kesilerek alındığı için başlangıç bilgileri eksiktir. Sonunda mukabele kaydı vardır. İcazet kaydı Hüzelî nin el-kâmil adlı eseriyle alakalıdır. Eserin istinsah tarihi ve müstensihi bilinmemektedir. Ancak müstensihin Osmanlı Türkçesini bildiğini ve Türk asıllı olduğunu tahmin etmemiz mümkündür. Zira yazmanın 41a sayfasında geçen yeteraffelü kelimesinin anlamı aynı yazı karakteri, mürekkep ve aynı stil ile Vankulu (ö. 1000/1592) lügatinden iktibasla libas giyip salınmak şeklinde derkenarda izah edilmektedir. 37 Arapça metni için risaleye bakınız. 38 Bk. Öge, Ali, Ebu l-alâ el-hemedânî ve Kıra âtu Ebî Hanîfeti n-nûman İsimli Risâlesi, NEÜİFD, Konya, 36 (2013), ss

9 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 109 Resim 1: Elmalı Nüshası, ilk sayfası koparılmış Diyarbakır Nüshası: Diyarbakır Ziya Gökalp Yazma Eser Kütüphanesi numara 487 de kayıtlı şirazesi dağınık, kapakları kopuk vişne rengi sahtiyan bir cilt içinde 54b-56b sayfaları arasında yer almaktadır. Sayfalarda 15 satır mevcut olup söz başları kırmızı mürekkeple ve ahenk içermeyen nesih bir yazıyla kaleme alınmıştır. İstinsah tarihi ve müstensihi belli değildir. Fakat aynı cilt içinde yer alan sekiz farklı risaleden ikisinin istinsah tarihlerinin hicrî 1006 ile 1029 olduğu dikkate alındığında, risalenin yaklaşık olarak on birinci hicrî asırda yazıldığı ifade edilebilir.

10 110 Necattin HANAY Resim 2: Diyarbakır Nüshasının ilk sayfası Mısır Nüshası: Mısırlı araştırmacı Dr. Muhammed Tevfîk Hadîd (Ebû Yûsuf el- Kefrâvî) 39 vesilesiyle haberdar olduğumuz bir nüsha daha mevcuttur. Mezkûr araş- مركز اإلمام أبي الفضل الخ ازعي للد ارسات ( yayınevi tırmacı Ebü l-fazl el-huzâî adına bir kurma çabası göstererek, müellifin bütün eserlerini ve diğer bazı ulemanın (القرآنية yazma eserlerini tahkik projesi hazırlamıştır. Elinde Ebü l-fazl el-huzâî nin bu risalesinin farklı bir nüshası bulunmaktadır. Bu yazma, Diyarbakır nüshasıyla benzerlik arz etmektedir. Fakat ısrarlı yazışmalarımıza rağmen sadece ilk sayfasını tarafımıza göndermiştir. Ayrıca Elmalı nüshasının sadece giriş kısmının yer aldığı bir sayfayı da bizimle paylaşmıştır. Bu sayfa bize Elmalı nüshasının kesik/eksik sayfasını tamamlama fırsatını vermiş ve ayrıca böyle bir çalışmanın tarihte mevcut olduğu ve bilindiği bilgisini sunmuştur. 39 Ezher Üniversitesinde Kütübü l-vakf ve l-ibtidâ hattâ nihâyeti l-karni r-râbiʻi l-hicrî, dirâse lüğaviyye tahlîliyye başlıklı çalışmasıyla 2014 te doktor oldu.

11 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 111 Resim 3: Elmalı nüshasıyla örtüşen metin Resim 4: Mısır Nüshası c. Eserin Telif Sebebi ve İçeriği Bu antoloji, Ebü l-kâsım et-tenûhî nin, üstadı Huzâî den Ebû Hanîfe ye ait rivayete konu olmuş bütün kıraatlerini tasnif etmesini istemesi üzerine yazılmıştır. Ri-

12 112 Necattin HANAY salenin girişinde özetle şu bilgi yer almaktadır: Kadı Ebü l-kâsım et-tenûhî nin icazetle haber verdiğine göre: Ebü l-fazl Muhammed b. Ca fer el-huzâî ye hicrî 384 senesinde Şevvâl ayının yirmi beşi Pazar günü ( ) [yazdıklarını] okudum. O [eserinde] şöyle diyordu: Bir olan Allah a hamdolsun, efendimiz Hz. Muhammed e ve âline salat ve selam olsun. İmdi, sen benden kendin için Ebû Hanîfe nin (r.a) kıraatlerini bir araya getirmemi ve ondan kıraat namına ne varsa nakledilenleri şerhiyle detaylandırmamı ve ulemanın ondaki ihtilaflarını zikretmemi istedin. Ben de rıza-i Bârî yi umarak bu isteğini yerine getirdim. Huzâî, bu talebe icabet ederek Ebû Hanîfe nin öğrencisi İmam Muhammed eş- Şeybânî (ö. 189/805) kanalıyla gelen kıraat rivayetlerini hicrî 384 senesinde bir araya getirmiştir. Bu seçkide yer alan kıraat sayısı Diyarbakır nüshasında elli bir olarak ifade edilmektedir. Fakat nüshalardaki kıraat sayısı dikkate alındığında, muhtemelen istinsah esnasında, bazılarının gözden kaçırıldığı anlaşılmaktadır. Haddizatında bir nüshanın eksikleri diğerinden tamamlandığında sayının elli bir olduğu görülecektir. Bunu aşağıda verilen tablodan hareketle tespit etmemiz de mümkündür. Elmalı nüshasında Ebû Hanîfe kıraatlerinin illetlerine ilaveten, aynı kıraati okuyan diğer bazı ulema da zikredilmektedir. Ebû Hanîfe den nakledilen farlılıkları genel olarak iki kategoride değerlendirmek mümkündür. Bunlardan büyük bir çoğunluğu lehçe ve/ya bölgeye taalluk eden fonetikle (ses bilimle) alakalı farklılıklardır. Haliyle bunlar rivayet sahibinin diksiyonuna özgü farklılıklardır ve bunların anlam üzerinde herhangi bir tesiri yoktur. Diğer bir kısım farklılıklar ise Arap dilinin cümle ve kelime yapısıyla ilgili sarfî ve/ya nahvî özelliktedir. Anlamı etkileme düzeyi farklılık arz etse de Ebû Hanîfe rivayetlerinde bu kategoriye girecek okumalar da mevcuttur. 40 d. Metodumuz Ebü l-fazl el-huzâî nin risalesini istifadeye sunarken, yazma bir metnin mevcut nüshalarına dayanarak müellifin kaleminden çıkmış haline ulaşmaya çalışma ya da nüshaların birbirleriyle mukayese edilerek ortak bir metin oluşturma şeklinde bir tahkik metodu benimsemedik. Her iki nüshanın sayfa sayılarının az olması ve özellikle Diyarbakır nüshasının gayet muhtasar bir mahiyet arz etmesi sebebiyle iki nüshayı da art arda aynen yazdık ki böylece okuyucu iki farklı nüshayı münferit bir şekilde görme imkânı bulsun. Elmalı nüshasında yer alan her bir rivayetin geçtiği sure ve ayeti dipnotta mus- 40 Bu tür farklılıklarla ilgili değerlendirmeler için bk. Tok, Ebû Hanîfe nin Kur an Anlayışı, s ; Öge, Kıra âtu Ebî Hanîfeti n-nûman, s

13 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 113 haflarda yer alan formunu da yazdığımız için Diyarbakır nüshasında aynen yer alan rivayetlerde bunları tekrar etme gereği duymadık. Elmalı nüshasının giriş kısmı eksik olduğu için Mısır dan gönderilen metinle tamamladığımızı da ayrıca belirtelim. Nüshalardaki her bir rivayet numaralandırılmış, yine köşeli [ ] parantezlerin içindeki ifadelerin tamamı tarafımızca metne ilave edilmiştir. Kıraat farklılıkları ile ilgili bir metin olması hasebiyle gerekli görülen yerlerde hareke kullanılmıştır. Net bir mukayese sunması bakımından risaledeki kıraat rivayetleri ayrıca bir tablo haline getirilmiştir. 3. EBÛ HANÎFE YE AİT KIRAATLERİN TABLOSU Ebû Hanîfe den kıraat nakleden sadece İmam Muhammed eş-şeybânî değildir. Aynı şekilde Hasan b. Ziyâd el-lü lüî (ö. 204/819) ve İmam Ebû Yûsuf (ö. 182/798) gibi bazı talebeleri de nakilde bulunmaktadır. 41 Çalışmamızda yer verdiğimiz risâlede kıraatlerin tamamına yakını İmam Muhammed eş-şeybânî tarafından nakledilen farklılıklar iken, el-biskrî nin el-kâmil adlı eserinde Ebû Hanîfe nin bir diğer öğrencisi olan Hasan b. Ziyâd el-lü lüî kanalıyla gelen rivayetlerine yer verilmektedir. 42 Bu başlık altında Ebû Hanîfe den nakledilen kıraat birikimini üç sütundan oluşan bir tablo şeklinde sunmaktayız. İlk sütunda Elmalı nüshasında yer alan rivayetler, ikinci sütunda Diyarbakır nüshasındaki rivayetler, üçüncü sütunda ise el- Hüzelî nin el-kâmil adlı eserinde yer alan ve Hasan b. Ziyâd el-lü lüî kanalıyla gelen rivayetler yer almaktadır. Bu sütundaki parantez içi sayılar el-kâmil fi l-kırâât 43 adlı eserdeki sayfa numaralarını göstermektedir. Böylece kaynaklarda yer alan Ebû Hanîfe ye ait kıraat rivayetlerinin eksik ve fazla olan yönleri görülecek ve bu tablo bizlere bir mukayese imkânı sunacaktır. Tabloda aynı satırda boş olan alan, ilgili nüshada kıraatin zikredilmediği anlamına gelmektedir. Ayrıca rivayetin sure ve ayet numarası da her satıra ilave edilmiştir. أبو الفضل الخزاعي Elmalı Nüshası أبو الفضل الخزاعي Diyarbakır Nüshası الهذلي البسكري el-kâmil Sure ve Ayet No م ل ك ي و م الد ين )478 ) م ل ك ي و م الد ي ن. 1 الفاتحة 4/1 م ل ك ي و م الد ين 41 Huzâî, İhtiyârâtü min kırââti Ebî Hanîfe, Diyarbakır Ziya Gökalp Yazma Eser Kütüphanesi, nu: 487, vr. 54/b; Hüzeli, el-kâmil, s. 292; İbnü l-cezerî, Ğâye, I, 194; II, Hüzelî nin eserindeki ifade aynen şöyledir: اختيار أبي حنيفة رواية الحسن بن زياد اللؤلؤي أخبرنا أبو ال م ظ ف ر عبد ا لل ب ن ش ب يب عن ال خ ز اع ي عن ال م ط و ع ي عن عبد ا لل بن سليمان عن عمر بن شبة النميري عن محمد بن الحسن بن زياد عن أبيه قال: سمعت أبا حنيفة يقرأ بهذه األحرف وقرأت عليه فقلت له: على من قرأت قال: على األ ع م ش بإسناده وعلى ع اص م بإسناده وعلى ابن أبي ليلة عبد الرحمن بإسناده إلى رسول ا لل - صلى هللا عليه وسلم Hüzelî, el-kâmil, s Hüzelî nin mezkûr eserindeki Ebû Hanîfe kıraatlerinin bir araya getirildiği bir antoloji çalışması için bk. Damra, Tevfîk İbrahim, en-nüketü l-latîfe fî kırâeti l-imâm Ebî Hanîfe min rivâyeti l-hasan b. Zeyyâd el-lü lüî min tariki kitâbi l-kâmil, el-mektebetü l-vataniyye, Ammân Kullandığımız baskı için kaynakçaya bakılabilir.

14 114 Necattin HANAY Sure ve Ayet No أبو الفضل الخزاعي Elmalı Nüshası أبو الفضل الخزاعي Diyarbakır Nüshası. 2 البقرة 11/2 إ ذ ا ق يل ل ه م باإلشمام ق يل وبابه باإلشمام ا ذ ا ل ق و ا ال ذ ي ن و ا ذ ا ل ق و ا ال ذ ين. 3 البقرة 14/2 و الهذلي البسكري el-kâmil ق يل و جيئ و غ يض و ح يل و س يق س ىء س يئ ت باإلشمام )480( ل ق و ا ال ذ ين بزيادة ألف وفتح القاف )481( اق ر ت ش اب ه ع ل ي ن ا إ ن ال ب و اق ر ت ش اب ه ع ل ي ن ا إ ن ال ب و. 4 البقرة 70/2 و ا ذ اب ت ل ى إ ب ر اه يم ر ب ه )491 ) و ا ذ اب ت ل ى إ ب ر اه يم ر ب ه. 5 البقرة 124/2 الن س ل 502( ) و ي ه ل ك ال ح ر ث و. 6 البقرة 205/2 ن ق ات ل ف ي س ب يل للا ي ق ات ل ف ي س ب يل للا. 7 البقرة 246/2. 8 البقرة 283/2 ال ذي اوت م ن بشم الهمزة الض م ال ذي اوت م ن بإشمام الهمزة ق ي م ا 514( ). 9 آل عم ارن 18/3 ق ي م ا ق ي م ا 10. آل عم ارن 91/3 م ل ء ل ر ض بترك الهمزة من م ل ء بالهمزة ل ر ض بغير همز م ل ء ل ر ض بالنقل )378 ) األرض ل ق و ك م ق ال وا )481 ) عم ارن آل /3 م ت م بكسر الميم )521 ). 12 آل عم ارن 158/3 إ ن م ا ن م ل ى بهمزة مكسورة )379 ). 13 آل عم ارن 178/3 م ير اث باإلمالة 338( ). 14 آل عم ارن م ير اث بكسر ال ارء م ير اث باإلمالة 180/3 15. آل عم ارن 187/3 ل ي ك ت م ون ه بالياء ل ي ب ي ن ن ه ل لن اس و فيهما. 16 النساء 73/4 ك ا ن ل م ت ك ن ك ا ن ل م ت ك ن بالتاء. 17 النساء 117/4 أ ن ث ا أ ن ث ا بضم الهمز والنون أ ن ث ا )379 ). 18 األنعام 90/6 ف ب ه د يه م اق ت د ه بكسر الهاء ف ب ه د يه م اق ت د ه ى أ ع م ي 381( ) و م ن أ ع م ي ف ع ل ي ه ا و م ن أ ع م ي ف ع ل ي ه ا. 19 األنعام 104/6 ل ت ن ف ع ن ف س ا إيم ان ها )550 ) ل ت ن ف ع ن ف س إ يم ان ه ا ل ت ن ف ع ن ف س ا أو ن ف س. 20 األنعام 158/6 ع ش ر أ م ث ال ه ا )550 ). 21 األنعام 160/6 ف ل ه ع ش ر أ م ث ال ه ا ف ل ه ع ش ر أ م ث ال ه ا م ع ائ ش بالهمز )382 ). 22 األع ارف 10/7 م ع ائ ش م ع ائ ش ن ش ر ا بنون مفتوحة )553 ). 23 األع ارف 57/7. 24 األع ارف 188/7 م س ن ى الس وء بسكون الياء م س ن ى الس وء ل ق ي ت م ال ذ ين )481 ). 25 األنفال 15/8. 26 التوبة 123/9 غ ل ظ ة أو غ ل ظ ة غ ل ظ ة بفتح الغين أ ن ال ح م د )566 ) أ ن ال ح م د ل. 27 يونس 10/10 أ ن ال ح م د ل ي ه د ى بفتح الهاء )568 ). 28 يونس 35/ يونس 92/10 ف ال ي و م ن ن ج يك /ن ن ح يك ل ت ك ون ل م ن خ ل ق ك ا ي ة ب ا ب د ان ك. 30 يوسف 11/12 م ا ل ك ل ت أ م ن ا باإلد غام من ل ت أ م ن ا باإلشمام ف ال ي و م ن ن ح يك ب ا ب د ان ك ل ت ك ون ل م ن ن ن ح يك ب ا ب د ان ك بالحاء والجمع )569 ) خ ل ق ك ا ي ة

15 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 115 Sure ve Ayet No غير إشمام أبو الفضل الخزاعي Elmalı Nüshası. 31 يوسف 30/12 ق د ش ع ف ه ا بالعين ق د ش ع ف ه ا أبو الفضل الخزاعي Diyarbakır Nüshası الهذلي البسكري el-kâmil ق د ش ع ف ه ا بالعين واإلدغام )576 )340 ت ر ز ق ان ه ل ي أ ت يك م ا ط ع ام ت ر ز ق ان ه. 32 يوسف 37/12 اغ ال م ل ك بالغين )576 ) صو اغ ال م ل ك بالغين صو. 33 يوسف 72/12 الر يح 494( ). 34 الحجر 22/15 ل م ن ج وه م 542( ). 35 الحجر 59/ اإلس ارء 41/17 و ل ق د ص ر ف ن ا بإدغام دال في )340( ي و م ي د ع وا بالياء )588 ) ي و م ي د ع وا بالياء ي و م ي د ع وا ك ل أ ن اس ب إ م ام ه م. 37 اإلس ارء 71/17 ك ب ر ت ك ل م ة بالرفع. 38 الكهف 5/18 ات على الجمع أ ض اع وا الص ل و. 39 مريم 59/19 ط ه ط ه. 40 طه 1/20 ن خ يل بالنون وفتحها وكسر الخاء ن خ يل. 41 طه 66/20 ح ي ه 600( ) أ ن ى ن ق ض إ ل ي ك و ل ت ع ج ل ب ال ق ر ا ن م ن ال م ال ك ال ح ق و ل ت ع ج ل ب ال ق ر ا ن ال م ال ك ال ح ق و 42. طه 114/20 ح ي ه ق ب ل أ ن ى ن ق ض إ ل ي ك و ح ي ه م ن ق ب ل أ ن ى ن ق ض إ ل ي ك و ز ه ر ة ز ه ر ة ال ح ي وة الد ن ي ا. 43 طه و ي ق ر بالياء ونصب ال ارء )603 ) و ن ق ر بنصب ال ارء و ن ق ر. 44 الحج 5/22 ر ج ك م ث م ن خ. 45 الحج 5/22 للا ن و ر الس مو ات واألر ض. 46 النور 35/24 و ي خل د و ي خل د ف يه م ه ان ا. 47 الفرقان 69/25 ل ن ن ج ي ن ه 542( ) العنكبوت /29 م ن ج وك 542( ). 49 العنكبوت 33/29 ال ع ل مؤ ا ب م ا أ ت ي ت ه ن بحذف األلف )398 ) ب م ا أ ت ي ت ه ن ك ل ه ن. 50 األح ازب 51/33 ب م ا أ ت ي ت ه ن ك ل ه ن الصاد و ي ت وب للا بضم الباء )621 ) و ي ت وب للا و ي ت وب للا. 51 األح ازب 73/33 إ ن م ا ي خ ش ى للا م ن ع ب اد ه ال ع ل مؤ ا إ ن م ا ي خ ش ى للا م ن ع ب اد ه ال ع ل مؤ ا إ ن م ا ي خ ش ى للا م ن ع ب اد ه 52. الفاطر 28/35 )624( ف ا ع ش ي ن اه م بالعين )624 ) ف ا ع ش ي ن اه م ف ا ع ش ي ن اه م. 53 يس 9/36 ي د خ ل ون أ ول ئ ك ي د خ ل ون ال ج ن ة. 54 المؤمن 40/40 ل ت م ل ك ال ذ ين بالتاء )635 ) و ل ت م ل ك ال ذ ين و ل ت م ل ك ال ذ ين و. 55 الزخرف 86/43 ة 636( ) غ ش و. 56 الجاثية 23/45 ل ق ي ت م ال ذ ين )481 ). 57 محمد 4/47 و ف ي الس م اء أ ر ز اق ك م على الجمع. 58 الذاريات 22/51 و ق ي ن ا و ق ي ن ا أو و و. 59 الطور 27/52 م ير اث باإلمالة ال ارء واأللف )338 ). 60 الحديد 10/57

16 116 Necattin HANAY Sure ve Ayet No أبو الفضل الخزاعي Elmalı Nüshası أبو الفضل الخزاعي Diyarbakır Nüshası ع ر ف أو ع ر ف. 61 التحريم 3/66 غ د ق ا بكسر الدال )652 ) م اء غ د ق ا م اء غ د ق ا. 62 الجن 16/72 ي ر م يه م بالياء )663 ). 63 الفيل 4/105 ي ر م يه م ي ر م يه م م ن ش ر م ا خ ل ق )663 ). 64 الفلق 2/113 م ن ش ر م ا خ ل ق م ن ش ر م ا خ ل ق الهذلي البسكري el-kâmil م ال ك الن اس بزيادة األلف )478 ). 65 الناس 2/114 م ال ك الن اس 4. RİSALE a. Elmalı Nüshası ]بسم هللا الرحمن الرحيم[ ]قال[ القاسم الصيرفي في كتابه: انا[أن ب أ نا] القاضي أبو القاسم علي بن المحسن التنوخي إجازة: ق أرت على أبي الفضل محمد بن جعفر بن محمد الخ ازعي يوم األحد ألربع خلون من شوال سنة أربع وثمانين 44 وثالثمائة قال: الحمد هلل ] 41 /أ[ وحده وصل ي للا على سي دنا محمد الن بي وا له وسل م وبعد فإ ن ك سألت نى أسعدك للا أن أ صن ف لك ق ارءة أبي حنيفة النعمان بن ثابت اإلمام رحمه للا تعالى وأذكر لك جميع ما ر و ي عنه من الحروف بشرح أصل كل حرف وتلخيص فروعه واختالف العلماء فيه فأجبتك إلى ذ لك إيثار ا ل ل حتساب ورغبة في التو اب. ولقد بلغني عن بعض من ينسب نفسه إلى 45 العلم ثم ي ت ر ف ل في جهله و ل يتحاشى و ل يدع ذكر السلف ومن أطبقت األم ة على مدحه وتفريطه وذكر أ ن أبا حنيفة لم يحفظ كتاب للا تعالى وكذب في روايته وأثم في حكايته. ولقد سمعت خالي أبا العباس أحمد بن محم د يقول: سمعت أبي يحكي عن محم د بن الحسن الشيباني الفقيه قال: كان أبو حنيفة رحمه للا تعالى يختم في شهر رمضان ست ين ختمة ختمة بالل يل وختمة بالنهار وه كذا روى يونس عن الشافعي رحمه للا تعالى ولم يبق على جديد األرض فقيه مقدم وامام معظم إ ل وهو معتر ف بفضلهما مط ن ب في صفتهما رضي للا تعالى عنهما. أخبرنا أبو بكر أحمد بن إسم عيل بجرجان أنبأ أحمد بن محمد األصم أنبأ أبو إب ارهيم الترجماني عن سعيد بن سعد الجرجاني عن عبد للا بن عب اس ] 42 /ب[ رضي للا عنهما قال: قال رسول للا صل ى للا و أ ص ح اب عليه وسل م "أ ش ر اف أ م ت ي ح م ل ة ال ق ر آن إب ارهيم اإلسم عيلي الحافظ صاحب الصحيح. 46 الل ي ل " وه ذا الشيخ ال ذي يروى عنه وهو أحمد بن محم د هذه الفقرة مقطوعة من النسخة ألمالي في هامش: ترف ل لباس كيوب صالنمق وانقولي في هامش: عن نهشل أبي عبد هللا القرشي عن الضحاك عن عبد هللا بن عباس رضي هللا عنهما قال: قال رسول هللا صلي هللا عليه وسلم أشراف أمتي... الخ

17 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 117 وقد روى عن أبي حنيفة الق ارءة جماعة منهم محم د بن الحسن وأبو يوسف وغيرهما وأنا ذاكر كل حرف بإسناده معل ال إلى ا خر القرآن إن شاء للا تعالى. 47 قال أ ب و الف ض ل م ح م د ب ن ج ع ف ر الخزاع ي ق أرت على أبي الحسين أحمد بن محمد بن الحسن بن 48 "ص ل ى ب ن ا أ ب و ح ن يف ة محمد بن ه رون بن جعفر بن عبد للا بن فاخر أنبأ محمد بن الحسن الشيباني قال: رحمه للا تعالى ف ي ش ه ر ر م ض ان و ق ر أ ح ر وف ا إ خ ت ار ه ا ل ن ف س ه م ن ال ح ر وف ال ت ى ق ر أ ت ه ا الص ح اب ة و الت اب ع و ن رضي للا تعالى عنهم أجمعين" فاتحة الكتاب 49 ١- ق أر أبو حنيفة رحمه للا تعالى في رواية محم د بن الحسن "م ل ك ي و م الد ين " على مثال "ف ع ل " "ال ي و م " وجعله مفعو ل وبه ق أر أبو حيوة شريح بن يزيد وغيره. وقال أبو بكر بن مجاهد رحمه للا ونصب تعالى وبه ق أر الحسن البصري ويحيى بن يعمر رحمهم للا تعالى. سورة البقرة -٢-٣ 50 ق أر أبو حنيفة رحمه للا تعالى في رواية محمد "إ ذ ا ق يل ل ه م " باإلشمام وبه ق أر الكسائي ] 42 /أ[ "ال ق و ل " عين الفعل منه ويعقوب الحضرمي في رواية يونس عنه واألصل فيه "ق و ل " بواو مكسورة ألن ه من واو فاستثقلوا فيها الكسرة فنقلت إلى القاف فانقلبت الواو ياء لنكسار القاف. 51 وق أر في رواية محمد "و ا ذ ا ل ق و ا ال ذ ين " باأللف على "ف اع ل وا" وهي ق ارءة زيد بن علي رضي للا تعالى عنهما ويعقوب الحضرمي واليماني وغيرهم. -٤ التاء في الشين. -٥ بن القعقاع. 52 وق أر "إ ن ال ب و اق ر ت ش اب ه ع ل ي ن ا" بالجمع والتثقيل وبه ق أر زيد بن علي واألصل "ت ت ش اب ه " ثم أدغمت 53 وق أر "ف ل ي ؤ د ال ذي اوت م ن " بشم الهمزة الضم وهو مذهب أبي عم ر و في اإلد ارج واختيار أبي جعفر سورة آل عم ارن -٦ 54 ق أر أبو حنيفة رحمه للا تعالى في رواية محمد "م ل ء ا ل ر ض " بترك الهمزة من "األ ر ض " وهي ق ارءة نافع في رواية و ر ش وق ن ب ل عن بن كثير. تبدأ الرسالة في نسخة دياربكر من هذا القول. 47 قال أبو الفضل محم د بن جعفر الخزاعي حد ثني أبو الحسين أحمد بن محمد بن الحسن بن محمد بن هارون قال حد ثني أبو جعفر محمد بن 48 جماذ بن ماهان كدباغ عن أبي جعفر عبد هللا بن فاخر قال حدثني محمد بن الحسن الفقيه قال ص ل ي بنا...الخ الد ين )سورة الفاتحة 4/1( 49 م ال ك ي و م 50 و إ ذ ا ق يل ل ه م ل ت ف س د وا ف ي األ ر ض ق ال وا إ ن م ا ن ح ن م ص ل ح ون )سورة البقرة 11/2( 51 و إ ذ ا ل ق وا ال ذ ين آم ن وا ق ال وا آم ن ا )سورة البقرة 14/2( ت ش اب ه ع ل ي ن ا )سورة البقرة 70/2( 52 إ ن ال ب ق ر ف ل ي ؤ د ال ذ ي اؤ ت م ن أ م ان ت ه )سورة البقرة 283/2( ف ل ن ي ق ب ل م ن أ ح د ه م م ل ء األ ر ض ذ ه ب ا و ل و اف ت د ى ب ه )سورة آل عمران 91/3(

18 118 Necattin HANAY مع ب د الد و س ي سمعت أبا حنيفة رحمه للا تعالى يقول ويق أر ٧- وقال أبو ز ه ي ر عن عبد الر ح م ن ابن ب ال ق س ط " بتشديد الياء بغير األلف وهي ق ارءة علقمة نحو قوله "د ي ن ا ق ي م ا" وقال أحمد بن "و أ ول وا ال ع ل م ق ي م ا يحيى النحوي "ا ل ق ي م " مثل "ال ج ي د " ويقال هي في ق ارءة عبد للا بن مسعود رضي للا عنه. 57 ٨- وق أر في رواية محمد بن الحسن "و ل م ير اث الس م و ات ] 43 /ب[ و ا ل ر ض " بكسر الر اء وق ر ء ت على بعضهم لو ر ش عن ن اف ع نحو ذ لك ور و ي عنه الر اء بين الل فظ ي ن يريد بين اإل مالة وعدمها كما يقال ب ي ن ب ي ن. سورة الن ساء ٩- ق أر أبو حنيفة رحمه للا تعالى في رواية محمد ] نب [ 58 الحسن "ك ا ن ل م ت ك ن " بالت اء بتأنيث "الم ود ة" وبه ق أر ابن كثير ويعقوب الحضرمي في رواية و ر ش عنه وح ف ص عن ع اص م وبه ق أر ت في طريق عبد الوارث عن أبي ع م رو. ١٠- وق أر 60 سورة األنعام -١١ 59 "إ ن ي د ع ون م ن د ون ه وهي ا ل أ ن ث ا" ق ارءة عبد للا بن عب اس رضي للا تعالى عنهما. 61 ق أر أبو حنيفة رحم للا تعالى في رواية محمد بن الحسن "ف ب ه د يه م اق ت د ه " بكسر الهاء وهي ق ارءة بن عامر في رواية ابن ذكوان وقد احتج أبو علي الفارسي به ذه الق ارءة بأن ها كناية عن مصدر كأن ه قال "إ ق ت د ه إ ق ت د اء" ثم كنى عن اإلقتداء بكسر الهاء وه ذه حج ة جي دة له أل ن ه إذا أ ازلها عن هاء السكت صارت بمنزلة الكنانات وجاز كسرها. 62 ١٢- ف ع ل ي ه ا" وقال أبو نهير الد وسي سمعت أبا حنيفة ق أر "م ن ا ب ص ر ف ل ن ف س ه و م ن أ ع م ي -١٣ ضعيف.] 43 /أ[ 63 وق أر في رواية محمد " ل ت ن ف ع ن ف س ا" بالت اء وروي عنه "ن ف س " بالرفع قال أبو الفضل: وهو ١٤- وق أر في رواية محمد وبه ق ر أت من طريق يعقوب الحضرمي وغيره. سورة األع ارف 64 بن الحسن "ف ل ه ع ش ر " م نو ن "أ م ث ال ه ا" رفع جعل الالم من صفة العشر 55 و أ و ل وا ال ع ل م ق ائ م ا ب ال ق س ط )سورة آل عمران 18/3( 56 د ين ا ق ي م ا م ل ة إ ب ر اه يم ح ن يف ا )سورة األنعام 161/6( 57 و لل م ير اث الس م او ات و األ ر ض )سورة آل عمران 180/3( 58 سورة النساء 73/4 59 إ ن ي د ع ون م ن د ون ه إ ل إ ن اث ا )سورة النساء 117/4( في هامش: سورة المائدة واألنعام ف ب ه د اه م اق ت د ه )سورة األنعام 90/6( 62 ف م ن أ ب ص ر ف ل ن ف س ه و م ن ع م ي ف ع ل ي ه ا )سورة األنعام 104/6( 63 ل ي نف ع ن ف س ا إ يم ان ه ا )سورة األنعام 158/6( 64 م ن ج اء ب ال ح س ن ة ف ل ه ع ش ر أ م ث ال ه ا )سورة األنعام 160/6(

19 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 119-١٥ 65 وق أر في رواية محمد "م ع ائ ش" بالهمزة والمد وهي ق ارءة األعرج ونافع في رواية خارجة عنه وقال المازني: الهمز خطأ ألن -١٦ األصل من "ال ع ي ش " ومن همز "م ع اي ش " فعلى اللفظ مثل "ر س ائ ل ". 66 وق أر "م س ن ى الس وء" بسكون الياء وقد رو ي عن سليم. سورة األنفال والتوبة -١٧ 67 وق أر في رواية محمد بن الحسن "و ل ي ج د وا ف يك م غ ل ظ ة " بضم الغين وهي ق ارءة المفضل عن عاصم روي عن أبي عم ر و بن العالء قال: يقال غ ل ظ ة و غ ل ظ ة و غ ل ظ ة. سورة يونس -١٨ 68 وق أر في رواية محمد "و آخ ر د ع و اه م أ ن ال ح م د ل ر ب ال ع ال م ين " بفتح النون وتشديدها ونصب الد ال وي ر و ى عن يعقوب الحضرمي في رواية المنهال ابن شاذ ان. 69 "ف ال ي و م ن ن ج يك ب أ ب د ان ك ل ت ك ون ل م ن خ ل ق ك ا ي ة " بالخاء والقاف وفتح الالم وق ر ئت ١٩- وق أر أيضا "ن ن ح يك " وهي ق ارءة اليزيدي وغيره. سورة يوسف -٢٠ 70 وق أر أبو حنيفة في رواية محمد "م ا ل ك ل ت أ م ن ا" باإلدغام ] 44 /ب[ من غير إشمام وه كذا ق ر أ ت عو ن الواسطي عن الح ل واني عن قالون عن نافع وهي ق ارءة أبي جعفر يزيد بن القعقاع وأبي من طريق أبي ع ب ي د الق سيم بن سالم قال أبو الفضل: اإلدغام وتر ك اإلشمام هو القياس ألن س ؤ ل ما يدغ م أن يكون ساكنا. وقال أبو ع ب ي د: لبد من اإلشمام وه ذ ا مردود عند النحوي ين. -٢١ 71 وقال أبو يوسف: قال لي أبو حنيفة كيف يق أر " ل ي أ ت يك م ا ط ع ام ت ر ز ق ان ه " قلت "ت ر ز ق ان ه " بكسر النون قال ل إنما هو "ت ر ز ق ان ه " بضم النون قال أبو الفضل: وما علمت له من ق ارءته متابعا. -٢٢ 72 وق أر بإسناد محمد "ق د ش ع ف ه ا" بالعين وهي ق ارءة أبي رجاء وابن محيصن والشعبي وقتادة وه ذا كما يقال ف الن مشعوف بذ لك أي قد و ل ع به. 73 ٢٣- وق أر "ن ف ق د ص و اغ ال م ل ك " بالغين وبه ق أر أبو رجاء وقد روي أيضا عن أبي األشهب "ص و اغ و ص و اغ" بالكسر والفتح والى 65 و ج ع ل ن ا ل ك م ف يه ا م ع اي ش )سورة األعراف 10/7( 66 و م ا م س ن ي الس وء )سورة األعراف 188/7( 67 و ل ي ج د وا ف يك م غ ل ظ ة )سورة التوبة 123/9( 68 و آخ ر د ع و اه م أ ن ال ح م د لل ر ب ال ع ال م ين )سورة يونس 10/10( ن ن ج يك ب ب د ن ك ل ت ك ون ل م ن خ ل ف ك آي ة )سورة يونس 92/10( 69 ف ال ي و م 70 سورة يوسف 11/12 71 ق ال ل ي أ ت يك م ا ط ع ام ت ر ز ق ان ه )سورة يوسف 37/12( 72 ق د ش غ ف ه ا ح ب ا )سورة يوسف 30/12( 73 ق ال وا ن ف ق د ص و اع ال م ل ك )سورة يوسف 72/12(

20 120 Necattin HANAY سورة بني إس ارئيل 74 "ي و م ي د ع وا ك ل ا ن اس ب إ م ام ه م " بالياء وهي ق ارءة مجاهد والحسن البصري ٢٤- ق أر في رواية محمد "ي و م ي د ع ى" بضم الياء وفتح العين "ك ل " رفع على تأويل الجمع في حكاية ابن مجاهد عنه إلى سورة ط ه 75 ٢٥- ق أر ] 44 /أ[ أبو حنيفة في رواية محمد "ط ه م ا أ ن ز ل ن ا ع ل ي ك " بفتح الطاء وسكون الهاء وهي ق ارءة عكرمة وقال عبد للا بن خالوي ه وق أر الحسن بسكون الهاء وفس ره يا رجل وقال أبو إسح ق الز ج اج من ق ارءة "ط ه " فاألصل عنده طاء فأبدلت من الهمزة هاء كما يقال "إ ي اك " و "ه ي اك " و "ه ر ق ت ال م اء و أ ر ق ته ". -٢٦ ع ل م ت ل ه م ت اب ع ا. -٢٧ 76 وقال أبو زهي ر: صل يت خلف أبي حنيفة رحمه للا تعالى فق أر "ن خ يل ا ل ي ه م ن س ح ر ه م " و م ا 77 وق أر "ز ه ر ة ال ح ي وة الد ن ي ا" بفتح الهاء وبه قال أبو الحاتم السجستاني ق أر طلحة وعيسى بن عمر وهي ق ارءة يعقوب الحضرمي. ٢٨- وقال أبو زهير: سمعت أبا حنيفة يق أر "ف ت ع ال ى للا ال م ال ك ال ح ق و ل ت ع ج ل ب ال ق ر ا ن م ن ق ب ل أ ن 78 ى ن ق ض إ ل ي ك و ح ي ه " بالنون وفتح الياء على التعظيم "و ح ي ه " بفتح الياء وبه ق أر يعقوب وبكر بن حبيب وعاصم الجحدري. عاصم والى سورة الحج -٢٩-٣٠ 79 ق أر أبو حنيفة في رواية محمد "ل ن ب ي ن ل ك م و ن ق ر " بفتح الر اء وبه ق أرت من طريق المفضل عن 80 و ازد "ث م ن خ ر ج ك م " نصبا فمن نصب فعلى إضمار "أ ن " قال أبو حاتم: الن صب على العطف سورة الفرقان -٣١ 81 ق أر ] 45 /ب[ أبو حنيفة رحم للا تعالى في رواية محمد "و ي خل د ف يه م ه ان ا" بضم الياء وفتح الالم وضم الدال قطعه من األول 82 م وبه ق أر ت وجعله إبتداء وه كذا روى هارون على الكسائي عن أبي بكر عن عاصم والى 74 ي و م ن د ع و ك ل أ ن اس ب إ م ام ه م )سورة اإلسراء 71/17( 75 طه )سورة طه )2-1/20 76 ي خ ي ل إ ل ي ه م ن س ح ر ه م أ ن ه ا ت س ع ى )سورة طه 66/20( 77 ز ه ر ة ال ح ي اة الد ني ا )سورة طه 131/20( 78 ف ت ع ال ى ا لل ال م ل ك ال ح ق و ل ت ع ج ل ب ال ق ر آن م ن ق ب ل أ ن ي ق ض ى إ ل ي ك و ح ي ه )سورة طه 114/20( )سورة الحج 5/22( 79 ل ن ب ي ن ل ك م و ن ق ر ف ي األ ر ح ام 80 ث م ن خ ر ج ك م ط ف ل )سورة الحج 5/22( 81 و ي خ ل د ف يه م ه ان ا )سورة الفرقان 69/25( في هامش: وهكذا روي عن أبي عمرو 82 - اروى عاصم- عن أبي عمرو وعن عاص

21 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 121 سورة األحزاب -٣٢ 83 ق أر أبو حنيفة رحم للا تعالى بإسناد محمد "و ي ت وب للا ع ل ي ال م ؤ م ن ين و ال م ؤ م ن ات " برفع الباء وهي ق ارءة الحسن ابن علي وأنس بن مالك رضي للا تعالى عنهم فيما ذكر ابن مجاهد في جامعه وبه ق أر الحسن قطعه من األول وجعله إبتداء أي ي ت وب للا ت ع ال ى عليهم بكل حال. -٣٣ سورة ي س -٣٤ 84 وق أر "ب م ا أ ت ي ت ه ن ك ل ه ن " مقصورة الهمزة قال أبو الفضل: فما علمت له في ق ارءته متابعا والى 85 ق أر أبو حنيفة رحم للا تعالى في رواية محمد "ف ا ع ش ي ن اه م " بالعين غير معجمة وهي ق ارءة عبد للا بن عباس رضي للا تعالى عنهما فيما رواه شهر بن حوشب عنه وكذ لك ق أرها يزيد بن المهلب والى سورة المؤمن ٣٥- ق 86 أر أبو حنيفة رحمه للا تعالى برواية محمد "أ ول ئ ك ي د خ ل ون ال ج ن ة " بضم الياء وفتح الخاء وهي ق ارءة ] 45 /أ[ ابن كثير وأبي ع م رو وأبي بكر وه كذا رواه أبو زهير عن أبي حنيفة مثل ما رواه محمد والى سورة الز خرف ٣٦- ق أر أبو حنيفة رحم للا تعالى بإسناد إب ارهيم بن اليزيدي عن أبيه عن أبي عم رو والى سورة الجن 87 محمد "و ل ي م ل ك ال ذ ين ت د ع ون م ن د ون ه " بالتاء وه كذا روى 88 "ف أ س ق ي ن اه م م اء غ د ق ا" بكسر الدال وقد رواها عمرو بن خالد عن ٣٧- ق أر أبو حنيفة بإسناد محمد عاصم كمثل. سورة الفيل -٣٨ 89 ق أر أبو حنيفة بإسناد محمد "ط ي ر ا أ ب اب يل ي ر م يه م " بالياء وروى عمرو بن شيبة قال ذكر لنا أن أبا حنيفة ق أر "ي ر م يه م " بالياء وتأويله إن للا تعالى يرميهم جعل العمل إلى للا تعالى وعن أبي زهير قال: صل يت خلف أبي حنيفة رحم للا تعالى فق أر "ط ي ر ا ا ب اب يل ي ر م يه م " بالياء. قال أبو الفضل وهي ق ارءة يحيى بن يعمر رواه عبد المؤمن عنه وقال يرميهم ال ذي أرسل إليهم والى سورة الفلق 83 و ي ت وب ا لل ع ل ى ال م ؤ م ن ين و ال م ؤ م ن ات )سورة األحزاب 73/33( 84 و ي ر ض و ن ب م ا آت ي ت ه ن ك ل ه ن )سورة األحزاب 51/33( 85 ف أ غ ش ي ن اه م ف ه م ل ي ب ص ر ون )سورة يس 9/36( 86 ف أ و ل ئ ك ي د خ ل ون ال ج ن ة )سورة المؤمن 40/40( 87 و ل ي م ل ك ال ذ ين ي د ع ون م ن د ون ه الش ف اع ة )سورة الزخرف 86/43( 88 أل س ق ي ن اه م م اء غ د ق ا )سورة الجن 16/72( 89 و أ ر س ل ع ل ي ه م ط ي ر ا أ ب اب يل ت ر م يه م ب ح ج ار ة م ن س ج يل )سورة الفيل 4-3/105(

22 122 Necattin HANAY 90 ق أر أبو حنيفة رحم للا بإسناد محمد "م ن ش ر م ا خ ل ق " وهي ق ارءة عمرو بن فائد وموسى -٣٩ األسواري. -٤٠-٤١ 91 في غير ه ذه النسخة "و ا ذ اب ت ل ى إ ب ر اه يم " ] 46 /أ[ بالرفع "ر ب ه " بالنصب على معنى سأل ودعى 92 وروى ابن فاخر عن محمد "ا ب ع ث ل ن ا م ل ك ا ي ق ات ل ف ي س ب يل للا " بالياء وضم الالم وهي ق ارءة ابن عباس رضي للا عنه. -٤٢ يعنى ف ع ل م ن ا. -٤٣ والزهيري ]تمت[ "إ ن م ا ي خ ش ى للا م ن ع ب اد ه ال ع ل م اء " بالن صب على معنى يعلم للا تعالى "ف خ ش ين ا أ ن ي ر ه ق ه م ا" 95 "م ال ك الن اس " باأللف وهي ق ارءة عمر بن الخط اب رضي للا عنه وأبي الب ر ه س م والحسن قلت : وأورد أيضا ق ارءة أبي حنيفة والش افعي اإلمام البارع المقرى أبو القاسم يوسف بن علي بن ج بارة الب س ك ر ى في كتابه المعروف ب"الكامل في الق ارءات" وقد ضمن ه ذا الكتاب خمسين ق ارءة بألفين اله ذ لي ومائتين وسبعين طريقا وقال: "زي نت الكتاب بق ارءة إمامي الد نيا أبي حنيفة والشافعي رضي للا تعالى ب س ك ر ة وهي وسط المغرب حتى وصلت إلى أ وش وهي وسط المشرق عنهما" وقال رحمه للا: "خرجت من مع ما زرت ودخلت من البلدان يمينا وشما ل وسهال وجبال ولم أستنكف أن أق أر على أحد صغير أو كبير ذكر أو أنثى أقتبس منهم ثالثا وأربعين سنة في السفر مع الجوع والفقر ليال ونهار ا فأقل ما ق أرت في بلد على خمسة أو على ستة ] 46 /أ[ بل على عشرين أو أكثر مع جمعهم لي في كل ختم روايات وطرقا حتى جمعت ه ذا الكتاب." 96 اإلمام الحافظ ال ب س ك ر ي [ ضري ار رحم أمأل ه ذا الكتاب عن حفظه وقد أجازني ه ذا الكتاب وكان ] صدر الحفاظ أبو العالء الحسن بن أحمد بن الحسن العط ار اله م داني بها قال ]الهمداني[: ق أرت ه ذا الب س ك ر ي ه ذا الكتاب من أوله إلى ا خره على المقرى أبي الع ز الواسطي قال ]الواسطي[: ق أرت ه على مصن فه حين دخل بغداد رحم للا تعالى. ولقد هم م ت أن أروي أيضا ق ارءة أبي حنيفة من ه ذه الرواية إ ل أني تركت ها خشية التطويل واقتنع ت به ذه الرواية رحم نا للا تعال ى معهم. قال كاتب ه: كتبت ه ذه الن سخة من نسخة أول ورقة منها وقابلتها بتلك النسخة بنفسى م ا خ ل ق )سورة الفلق 2/113( 90 م ن ش ر 91 و إ ذ اب ت ل ى إ ب ر اه يم ر ب ه ب ك ل م ات )سورة البقرة 124/2( 92 إ ذ ق ال وا ل ن ب ي ل ه م اب ع ث ل ن ا م ل ك ا ن ق ات ل ف ي س ب يل ا لل )سورة البقرة 246/2( 93 إ ن م ا ي خ ش ى ا لل م ن ع ب اد ه ال ع ل م اء )سورة الفاطر 28/35( 94 سورة الكهف 80/18 95 م ل ك الن اس )سورة الناس 2/114( في هامش: أ ج از ل ي 96

23 Ebü l-fazl el-huzâî ve İhtiyârâtü Min Kıraâti Ebî Hanîfe Risalesi 123 Diyarbakır Nüshası.b ] 54 /ب[إختيا ارت من ق ارءات أبو حنيفة رحمة هللا عليه ق ال أ ب و ال ف ض ل الخ ازعي ح د ث ن ي أ ب و ال ح س ي ن أحمد بن محمد بن الحسن بن محمد بن هارون قال حد ثني أبو جعفر محمد بن جماذ بن ماهان كدباغ عن أبي جعفر عبد للا بن فاخر قال حدثني محمد بن ص ل ى بنا أبو حنيفة رحمة للا عليه في شهر رمضان فق أر حروفا إختيارها الحسن الفقيه رحمة للا عليه قال: لنفسه عن الحروف الذي ق أر بهن الصحابة والتابعون رحمة للا عليهم أجمعين. وروى عن أبي حنيفة الق ارءة محمد بن الحسن الفقيه وأبو يوسف القاضي وعبد الرحمن بن معن الدوسي وأبو عبد الرحمن المدني المكي وغيرهم. فاتحة الكتاب -1 "ي و م الد ين " بالنصب طريق محمد بن الحسن الفقيه. "م ل ك " بفتح الالم والكاف فعال ماضيا سورة البقرة 2- "قيل" وبابه باإلشمام. 3- "واذا لقوا الذين" باأللف على فاعلوا وهي ق ارءة محمد بن السميفع. 4- "إ ن ال ب و اق ر " بوزن فواعل "ت ش اب ه ع ل ي ن ا" بالتاء وتشديد الشين وضم الهاء. 5- "ونقاتل في سبيل للا" يرفع الالم. 6- "الذي اوتمن" بإشمام الهمزة. سورة آل عم ارن 7- ] 54 /أ["قي م ا" بغير ألف وتشديد الياء وهي ق ارءة علقمة. 8- "ملء" بالهمزة "ل ر ض " بغير همز كق ارءة و ر ش. 9- "وهلل م ارث السموات" بكسر ال ارء يعنى كسرة اإلمالة. 10- بالياء فيهما. سورة النساء 11- "كأن لم تكن" بالتاء. 12- "إ ل أ ن ثا" بضم الهمزة والنون. سورة األنعام -13 "ف ب ه ديه م اق ت د ه ى" كق ارءة ابن عامر "ل ي ب ي ن ن ه ل لن اس و ل ي ك ت م ون ه " "ومن أ ع م ي فعليها" بإثبات الهمزة وضمه في الحرفين وكسر الميم فيهما وفتح الياء. 15- " ل ت ن ف ع " بالتاء "نفس " بالرفع "إيمان ها" بنصب النون وهي ق ارءة ابن سيرين وابن عمر. 16- "ع ش ر " منون "أ م ث ال ها" رفع كق ارءة يعقوب جعل األمثال من صفة العشرة. ]سورة[ األع ارف 17- "ومعائش" بالمد والهمزة كق ارءة خارجة واألعرج. 18- "و م ا م س ن ى الس وء" ]بسكون[ الياء. 97 ل ت ب ي ن ن ه ل لن ا س و ل ت ك ت م ون ه )آل عمران 187/3(