DİYARBAKIR KOŞULLARINDA ÇÖRDÜK OTU (Hyssopus officinalis L.) NDA FARKLI GELİŞME DÖNEMLERİNDE VERİM VE MORFOGENETİK VARYABİLİTENİN SAPTANMASI*

Transkript

1 DİYARBAKIR KOŞULLARINDA ÇÖRDÜK OTU (Hyssopus officinalis L.) NDA FARKLI GELİŞME DÖNEMLERİNDE VERİM VE MORFOGENETİK VARYABİLİTENİN SAPTANMASI* Determination Of Yield And Morphogenetic Variabilty Of Hyssop (Hyssopus Officinalis L.) At Different Growing Stages In Diyarbakır Conditions Vedat GÜLER Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Saliha KIRICI Tarla Bitkileri Anabilim Dalı ÖZET Bu çalışma, Diyarbakır koşullarında çördük otunda farklı gelişme dönemlerinde verim ve morfogenetik varyabilitenin belirlenmesi amacıyla Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Deneme Alanında yetiştirme sezonunda yürütülmüştür. Çalışmada çiçeklenme öncesi, tam çiçeklenme ve çiçeklenme sonrası dönemlerde yapılan biçimlerde, bitki boyu, yaş herba verimi, kuru herba verimi, kuru yaprak verimi ve uçucu yağ oranı belirlenmiştir. Araştırma sonucunda; bitki boyu değerleri cm, kuru herba verimi kg/da, kuru yaprak verimi kg/da, uçucu yağ oranı % arasında değişmiştir. Anahtar Kelimeler: Hyssopus officinalis L., morfogenetik varyabilite, uçucu yağ ABSTRACT This study conducted to determine the effect of different growing stages on the yield and morphogenetic variability of hyssop (Hyssopus officinalis L). The study was carried out at the experiment area of Field Crops Department, Agriculture Faculty, Dicle University during 2005 and 2006 years under Diyarbakır condition. In the study, plant height (cm), fresh herb yield (kg da -1 ), dry herb yield (kg da -1 ), dry leaf yield (kg da -1 ), essential oil content and essential oil yield were investigated at the pre flowering, full flowering and post flowering periods. In the research, the values of plant height, dry herbage and dry leaf yields were varied between and cm, and kg/da and and kg/da, respectively. The highest essential oil content was obtained from full flowering stage at the top part of plant and essential oil content varied between 0.70 % and 1.22 %. Keywords: Hyssopus officinalis L, morfogenetic variation, yield, essential oil, Giriş Farklı iklim tiplerine ve çok zengin bir floraya sahip olan ülkemiz, gerek coğrafi yapısı, gerekse değişik ekolojik koşulları nedeni ile dünyanın çok önemli gen merkezlerinden biridir. Florasında bulunan adet bitki türü ve bu 1

2 bitkilerin % 34.8 in endemik olması nedeni ile Avrupa nın en gözde ülkesidir (Şehirali, 2005). Türkiye florasında 1000 kadar tıbbi bitki bulunmakta olup, ülkemiz ekolojisi bu bitkilerin yetiştirilmesine çok uygundur (Baytop, 1984). Türkiye özellikle uçucu yağ içeren bitkiler bakımından çok zengin bir floraya sahiptir. Ancak gül dışında hemen hemen hiçbir uçucu yağ bitkisinin büyük bir üretim alanı bulunmamaktadır. Sadece uçucu yağ bitkileri bakımından zengin bir floraya sahip olmamız nedeni ile floradan toplanan bitkilerin bir kısmından uçucu yağ elde edilmekte ve bunların bir kısmının yurt dışına ihracatı yapılmaktadır (Ceylan, 1997). Uçucu yağ bitkilerinden biri olan çördük otu bitkisinin ekstraktı alkollü ve alkolsüz içeceklerde, uçucu yağı likör, şekerleme ve fırın ürünlerinde kullanılmakta, nadiren de bitkisel çay olarak da tüketilmekte ve Ortadoğu da şerbet adı verilen alkollü içecek yapımında kullanılmaktadır (Akgül, 1993). Ekstraktının içerdiği tanenden dolayı antiviral etkiye, rosmarinic asitten dolayı antioksidan özelliğe de sahiptir. Boğaz iltihapları, öksürük, akciğer, sindirim ve göğüs rahatsızlıkları, bağırsak hastalıkları ve adet düzensizliklerinde çay veya gargara şeklinde tüketilmektedir. Harici olarak terletici, deri tahrişlerinde, ezilmelerde, donma tehlikesinde ve ayrıca tümörlerin tedavisinde kullanılmaktadır (Leung ve Foster, 1996). Tüm bunların yanı sıra Hyssopus officinalis L. bitkisi gaz söktürücü, uyarıcı ve mide hastalıklarında, kozmetik ve parfümeri sanayinde kullanılmaktadır (URL, 1). Gümüşhane ve Erzurum yöresinde nane gibi çorba ve yemeklerde tat vermek amacıyla eklenmektedir (Baytop, 1991). Bitki ekstraktının içerdiği bir polisakarit olan MAR-10, çok şiddetli anti-hiv-i etkisi ile bu virüsü inhibe etmiş (Kreis ve ark., 1990) ve AIDS hastalarının tedavisinde kullanılması önerilmiştir (Gollapudi ve ark., 1995). H. officinalis bitkisinin içermiş olduğu uçucu yağın bileşiminde bulunan L-bornyl acetate isopinocampheol ve pinocamphone maddeleri antifungal aktivite göstermiştir (Letessier ve ark., 2001). Tıbbi bitkiler ilaç hammaddesi olarak kullanılmaları yanında baharat olarak gıda sanayiinde, bazı aromatik bitkiler parfümeri ve kozmetik sanayiinde kullanılmaları nedeniyle tüketimleri artmaktadır. Gerek ülke içinde ve gerekse dünyada tıbbi ve kokulu bitkilere karşı talebin artması; buna karşılık yıllardır doğadan toplanarak bu talebin karşılanmaya çalışılması bazı türlerin kaybolma sınırına gelmesine neden olmuş ve kültüre alınmaları zorunlu hale gelmiştir. Bu nedenle Türkiye de doğal olarak yetişen tıbbi ve aromatik bitkilerin belirlenmesine, doğada bulunan ve kaybolma sınırına gelen türlerin korunmasına, ekonomik önemi olanların da kültüre alınmasına ihtiyaç duyulmaktadır (Kızıl ve Ertekin, 2003). Bu çalışma ile Diyarbakır ekolojik koşullarında çördük otu (Hyssopus officinalis L) nda farklı gelişme dönemlerinin ve farklı bitki aksamlarının verim ve etken madde miktarı varyasyonu üzerine etkisini belirlemek amaçlanmıştır. * Yüksek Lisans Tezi- MSc. Thesis 2

3 Materyal ve Metot Bu çalışma Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme alanlarında, yılları arasında yürütülmüştür. Denemenin kurulduğu topraklar hafif alkali (ph=7.45), az tuzlu (% 0.16), killi tınlı, fosfor ve organik maddece zayıf (% 1.16) tır (Anonim, 2004). Denemenin yürütüldüğü yıllarına ait iklim verileri Çizelge 1 de verilmiştir. Çalışmada materyal olarak Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü nün Tıbbi ve Aromatik Bitkiler koleksiyon bahçesinde bulunan çördük otundan alınan çelikler, Şubatın ilk haftası (2005) tarihinde sera ortamında hazırlanan kum havuzuna dikilmiştir. Çizelge 1. Diyarbakır iiline ait Uzun yıllar, 2005 ve 2006 Yıllarına ait Sıcaklık, nispi nem ve yağış miktarı verileri Aylar Uzun Yıllar Sıcaklık Nem ( o C) (%) Yağış (mm) Sıcaklı k ( o C) Nem (%) Yağış (mm) Sıcaklık ( o C) Nem (%) Yağış (mm) Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ort Kaynak: Diyarbakır Meteoroloji Müdürlüğü (2006) Elde edilen fideler 24 Nisan 2005 tarihinde tarlaya şaşırtılmıştır. Tarla denemesi tesadüf blokları deneme desenine göre üç tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Denemede her bir parsel 6 sıradan oluşmuştur. Sıra arası mesafe 60 cm, sıra üzeri 25 cm parseller ve bloklar arası mesafe ise 120 cm olacak şekilde düzenlenmiştir. Şaşırtma esnasında bitkilere can suyu verilmiştir. Dikimle birlikte 4 kg/da taban gübresi verilmiştir. Deneme alanında görülen yabancı otlar çeşitli şekillerde temizlenmiştir. Denemenin tesis yılında fidelerin yaz kuraklıklarından zarar görmemesi için 3 defa karık usulü sulama, daha sonraki dönemlerde ise 3 defa yağmurlama sulama yapılmıştır. 3

4 Hasat zamanı olarak çiçeklenme öncesi, tam çiçeklenme ve çiçeklenme sonrası olmak üzere üç farklı gelişme dönemi seçilmiştir. 15 Kasım 2005 tarihinde 15 cm yükseklikte kış öncesi biçim yapılmıştır. Birinci yıl tesis yılı olarak kabul edildiğinden elde edilen veriler değerlendirilmemiştir. İkinci yıl çiçeklenme öncesi 16 Mayıs 2006, çiçeklenme dönemi 02 Haziran 2006 ve çiçeklenme sonrası 23 Haziran 2006 de hasat yapılmıştır. Hasatta her parselde kenar sıralar biçilmeyerek, ortadaki dört sırada, 2.7 m 2 lik alanda hasat yapılmıştır. Morfogenetik varyabiliteyi belirlemek için her bir gelişme döneminde yapılan biçimlerde bitkiler alt (1/3), orta (1/3) ve üst (1/3) olarak üç eşit parçaya ayrılmıştır. Araştırmada, bitki boyu, yeşil herba verimi, kuru herba verimi, kuru yaprak verimi, uçucu yağ oranı ve uçucu yağ bileşenleri incelenmiştir. Denemeden elde edilen veriler MSTAT-C paket programında, ontogenetik varyabiliteye göre incelenen karakterler tesadüf blokları deneme desenine göre, morfogenitik varyabiliteye göre incelenen karakterler ise bölünmüş parseller deneme desenine (hasat zamanları ana, bitki kısımları alt parsel) göre varyans analizine tabii tutulmuş, ortalamalar arasındaki farklar EGF (% 5) testine göre belirlenmiştir. Araştırma Bulguları Ve Tartışma Tıbbi bitkilerde etken maddelerin bitkinin gelişme dönemlerine göre değişmesi ontgenetik, aynı dönemde bitki kısımlarına göre değişmesi ise morfogenetik varyabilite olarak adlandırılmaktadır. Çördük otu bitkisinin farklı gelişme dönemlerinde elde edilen varyasyonların incelendiği çalışmadan elde edilen bitki boyu, yaş herba verimi, kuru herba verimi, kuru yaprak verimi ve uçucu yağ oranına ilişkin değerler Çizelge 2 de verilmiştir. Gelişme dönemlerinin bitki boyu üzerine etkisi istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur. Oluşan farklılıklar önemli olmamakla birlikte, yüksek ortalama değeri çiçeklenme sonrası dönemde cm olarak belirlenmiştir. Bitki boyu değerleri araştırıcıların cm olarak belirtiği alt sınıra yakın olmuştur (Svoboda ve ark., 1993; Ceylan, 1997; Tansı, 1999; Kızıl ve ark., 2007). Bitki boyu değerleri bakımından oluşan farklılıklar bitkinin genotipi, uygulanan yetiştirme teknikleri ve ekolojik koşulların farklı olmasından kaynaklanmaktadır. Toplam yaş ve kuru herba verimlerinin farklı gelişme dönemlerinden istatistiksel olarak etkilenmediği görülmektedir. En yüksek toplam yaş herba verimi kg/da ile çiçeklenme döneminden alınmıştır. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar Ekren ve ark. (2003), ortalama yeşil herba verimini 1022 kg/da, Svoboda ve ark.(1993), kg/da olarak belirlemişlerdir. Diyarbakır koşullarında kg/da ile kg arasında değişen bulgularımız araştırıcıların sonuçları ile uyum içindedir. En düşük toplam kuru herba verimi kg/da olarak çiçeklenme öncesi dönemden elde edilirken, en yüksek toplam kuru herba verimi çiçeklenme döneminde kg/da olarak elde edilmiştir. Kuru herba verimi bakımından çiçeklenme öncesinde düşük değerlerin elde edilmesi ve çiçeklenme dönemine doğru giderek artması bitkinin büyümesinin çiçeklenme dönemine kadar devam ettiğini göstermektedir. Kuru herba verimi bakımından elde edilen değerler ( kg/da) ile literatür 4

5 sonuçları karşılaştırıldığında; bu çalışmadan elde edilen sonuçlar Ceylan (1997) ın bildirdiği kg/da, Tansı (1999) nın bildirdiği kg/da ve Ekren ve ark (2003), bildirdikleri kg/da sonuçlarından yüksek, Kızıl ve ark (2007), bildirdikleri kg/da değerleri arasındadır. Elde edilen sonuçların Kızıl ve ark. (2007) nın sonuçları ile paralellik göstermesi araştırmaların aynı ekolojik koşullarda yapılmasından kaynaklanmaktadır. Farklı gelişme dönemlerinin uçucu yağ oranları üzerine etkisi önemli bulunmuş, en düşük ortalama uçucu yağ oranı % 0.70 olarak çiçeklenme öncesi dönemde, en yüksek ortalama uçucu yağ oranı ise çiçeklenme döneminde % 1.22 olarak belirlemiştir. Çizelge 2. Çördük otunda farklı gelişme devrelerinden elde edilen bitki boyu, yaş & kuru herba, kuru yaprak verimleri ve uçucu yağ oranı değerleri* Hasat Dönemi Bitki Boyu (cm) Yaş Herba (kg/da) Kuru Herba (kg/da) Kuru Yaprak (kg/da) Uçucu Yağ Oranı (%) Çiçek. Öncesi 43, ,33 416, b 0,70 c Çiçek. Dönemi 47, ,74 534, ab 1,22 a Çiçek. Sonrası 48, ,10 527,41 273,53 a 0,98 b Ortalama 46, ,05 492,85 238,43 0,97 EGF( % 5) ö. d. ö.d ö.d 52,16 0,14 * Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki faklılıklar LSD (P<0.05) testine göre önemli değildir Farklı gelişme dönemlerinde yapılan hasatlarda alt, orta ve üst olarak ayrılan bitki aksamlarından elde edilen yaş herba kuru herba verimleri Çizelge 3 te verilmiştir. Çördük otunda hasat x bitki kısmı interaksyonunun yaş herba verimi üzerine etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Buna göre en düşük yaş herba verimi kg/da ile çiçeklenme öncesi dönemde bitkinin üst aksamından, en yüksek verim ise çiçeklenme döneminde kg/da ile alt bitki aksamından elde edilmiştir. Çizelge 3 incelendiğinde hasat zamanı x bitki kısmı interaksyonunun kuru herba verimi üzerine etkisi istatistiksel olarak önemli olduğu görülmektedir. Buna göre en düşük kuru herba verimi kg/da olarak çiçeklenme öncesi dönemde üst aksamda, en yüksek kuru herba verimi ise çiçeklenme döneminde kg/da olarak alt aksamdan elde edilmiştir. Çördük otunda bitkinin farklı aksamlarına göre kuru yaprak veriminde oluşan farklılıklar istatistiksel olarak önemli düzeyde etkilenmektedir (Çizelge 4). En düşük ortalama kuru yaprak verimi kg/da olarak çiçeklenme sonrası dönemde alt aksamda belirlenmiştir. En yüksek ortalama kuru yaprak verimi çiçeklenme sonrası dönemde kg/da olarak üst aksamda saptanmıştır (Çizelge 4). 5

6 Çizelge 3. Çördük otunda farklı gelişme devrelerinde farklı bitki aksamlarından elde edilen yaş ve kuru herba verimi ortalama değerleri Gelişme Dönemleri Yaş herba verimi(kg/da) Kuru herba verimi(kg/da) Alt Orta Üst Alt Orta Üst Çiç. Öncesi a 483.1bc d a b c Çiç. Dönemi a b d b b b Çiç. Sonrası c bc c b c Ortalama EGF (%5) (int.) (int.) Farklı gelişme dönemlerinin kuru yaprak verimi üzerine etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (Çizelge 2). En düşük ortalama kuru yaprak verimi kg/da olarak çiçeklenme öncesi dönemde, en yüksek ortalama kuru yaprak verimi ise çiçeklenme sonrası dönemde kg/da olarak belirlenmiştir. Tansı (1999), kuru yaprak verimini kg/da olarak belirlemiştir. Bu değer ortalama kuru yaprak verimi olarak belirlediğimiz kg/da dan daha düşüktür. Söz konusu çalışmada iki yıllık ortalama sonuçlar değerlendirilmiştir. Bu nedenle, birinci yıl kuru yaprak veriminin düşük olması ortalama değerleri etkilemiş olabilir. Uçucu yağ oranlarının morfogenetik varyabiliteden istatistiksel olarak önemli düzeyde etkilendiği belirlenmiştir(çizelge 4). En düşük uçucu yağ oranı % 0.19 olarak çiçeklenme öncesi dönemde alt aksamda, en yüksek uçucu yağ oranı ise çiçeklenme döneminde % 2.59 olarak üst aksamda tespit edilmiştir. Çizelge 4. Çördük otunda farklı gelişme devrelerinde farklı bitki aksamlarından elde edilen kuru yaprak verimleri ve uçucu yağ oranı ortalama değerleri Gelişme Dönemleri Kuru yaprak verimi (kg/da) Uçucu yağ oranı (%) Alt Orta Alt Orta Alt Orta Çiç. Öncesi Çiç. Dönemi Çiç. Sonrası Ortalama b 79.33ab a 0.31 c 1.04 b 2.04 a EGF (%5) (bitki kısmı) 0.46 (bitki kısmı) Maksimovic ve Ark. (1993), uçucu yağ oranını % , Svoboda ve ark.(1993), % ve Kızıl ve ark. (2007), % ) ve Tansı (1999), % arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Elde ettiğimiz sonuçlar bu 6

7 araştırıcıların bildirdiği değerler ile örtüşmektedir. Ancak; Maksimovic ve ark. (1993), bildirdiği değerlerden yüksek bulunması araştırmaların farklı ekolojik koşullarda yapılmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca, Erken ve ark (2003), en yüksek uçucu yağ oranının çiçeklenme döneminde ( % 0.65) olarak bildirmişlerdir. Elde ettiğimiz en yüksek uçucu yağ oranı (% 1.22) ile çiçeklenme dönemimde olmuştur. Sonuç olarak hasat ettiğimiz çördük otu bitkisinden elde edilen uçucu yağ oranları diğer araştırmacıların bildirdiği sonuçlardan yüksek olmuştur. Sonuç ve Öneriler Farklı gelişme dönemleri bakımından, en düşük ortalama kuru herba verimi çiçeklenme öncesi dönemden elde edilirken, en yüksek değer çiçeklenme döneminde elde edilmiştir. Kuru herba verimi bakımından çiçeklenme öncesinde düşük değerlerin elde edilmesi ve çiçeklenme dönemine doğru giderek artması bitkinin büyümesinin çiçeklenme dönemine kadar devam ettiği ve daha fazla toprak üstü aksam oluşturduğunu göstermektedir. Morfogenetik varyabilite açısından ise, en düşük kuru herba verimi yine çiçeklenme öncesi dönemde bitkinin üst aksamından, en yüksek kuru herba verimi ise çiçeklenme döneminde bitkinin alt aksamından elde edilmiştir. Ontogenetik varyabilite bakımından, en düşük kuru yaprak verimi çiçeklenme öncesi dönemden, en yüksek kuru yaprak verimi çiçeklenme döneminde saptanmıştır. Morfogenetik varyabilite bakımından, en düşük kuru yaprak verimi çiçeklenme sonrası dönemde alt bitki kısmından, en yüksek kuru yaprak verimi ise çiçeklenme sonrası dönemde bitkinin üst aksamından elde edilmiştir. Uçucu yağ oranları bakımından elde edilen değerler literatürde belirtilen sonuçlar ile uyumlu ve yüksek olmuştur. Bu çalışmada en düşük uçucu yağ oranı çiçeklenme öncesi gelişme döneminden, en yüksek uçucu yağ oranı ise çiçeklenme döneminden elde edilmiştir. Uçucu yağ oranının çiçeklenme başlangıcından tam çiçeklenmeye doğru artış göstermesi vejetasyon döneminde sıcaklığın giderek artmasına ve olumlu etkisinden kaynaklanabilmektedir. Morfogenetik varyabilite açısından, en düşük uçucu yağ oranı çiçeklenme öncesi dönemde alt aksamda, en yüksek ortalama uçucu yağ oranı ise çiçeklenme döneminde üst bitki aksamında tespit edilmiştir. Dip kısımlarda düşük oranda uçucu yağ elde edilmesi bitkinin sap kısmının fazlalığından, buna karşın üst aksamda yüksek oranda bulunması çiçekte daha fazla uçucu yağ bulunması ve odunsu kısmın daha az olmasından kaynaklanmaktadır. Çördük otu bitkisinin toprak üstü aksamı bitkisel çay olarak tüketilmektedir. Bu çalışmada uçucu yağ içeriği bakımından morfogenetik farklılık oluştuğu ve en yüksek etken maddenin bitkinin üst aksamı yani çiçek ekseninde bulunduğu belirlenmiştir. Çördük otu bitkisi çok yıllık çalı formunda bir bitkidir. Bitkinin üretilmesinde çelikle çoğaltma kolaylıkla yapılabilmektedir. Bu çalışmada da olduğu gibi çelikle çoğaltmada tarla denemesinde tutma oranı oldukça yüksektir (% 100 e 7

8 yakın). Bunun yanında tohumdan fide elde etme yöntemi de kolaylıkla uygulanabilmektedir. Uçucu yağ oranı bakımından en uygun hasat zamanının çiçeklenme dönemi (%1.22) olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle bu çalışma sonuçları doğrultusunda çördük otu için uygun hasat zamanı olarak çiçeklenme dönemi tavsiye edilmektedir. Çördük otu uçucu yağ içeren bitkilerin yetiştiriciliğinde kekik, nane ve lavanta ile birlikte ele alınabilecek bitkilerden biri olabilir. Tıbbi bitkilerin tarımı klasik ürünlere göre daha fazla bilgi ve işgücü gerektirmektedir. Bu nedenle bu bitkilerin tarımının yaygınlaşması kısmen istihdam yaratmakta, özellikle aile işgücünün değerlendirilmesine olanak sağlayacaktır. Bununla birlikte uçucu yağ içeren bitkilerin tarımının yaygınlaşması, uçucu yağ işleyen tesislerin kurulmasına ve bundan elde edilecek yarı mamul ürünlerin parfümeri, kozmetik ve gıda sanayiine hammadde temin edecek ve tarımsal sanayiinin gelişmesine katkı sağlayacaktır. Kaynaklar AKGÜL, A Baharat ve Bilim Teknolojisi, Selçuk Üniversitesi, Gıda Bilimi ve Teknolojisi Bölümü, Gıda Teknolojisi Derneği Yayınları No:15, s: , Ankara. BAYTOP, T Türkiye de Bitkiler İle Tedavi (Geçmişten ve Bugüne). İstanbul Üniversitesi Yayınları No Eczacılık Fakültesi No s. BAYTOP, T Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Atatürk Kültür ve Dil ve Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 578, 294 s. CEYLAN, A., Tıbbi Bitkiler-II (Uçucu Yağ Bitkileri), Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın No: 481. s: , İzmir. EKREN S., AVCI, B., BAYRAM, E., Bornova Koşullarında Çördük Otunda Farklı Hasat Zamanlarının Verim ve Kaliteye Etkileri, Türkiye 5. Tarla Bitkileri Kongresi Eylül 2003 Diyarbakır, s: GOLLAPUDI, S., SHARMA, H. A., AGGARWAL, S., BYERS, L. D., ENSLEY, H. E., GRUPTA, S., Isolation of a previously unidentified polysaccharide (MAR-10) from Hyssopus officinalis that exhibits strong activity against human immunodeficiency virus type 1. Biochem. Biophys. Res. Commun. 210, KIZIL, S. ve ERTEKİN, A.S Diyarbakır Ve Çevresinde Yayılış Gösteren Bazı Tıbbi Bitkiler. Türkiye 5. Tarla Bitkileri Kongresi Ekim 2003, Diyarbakır, s: KIZIL, S., İPEK, A. AND ARSLAN, N., KHAWAR, K.M., The effects of different harvesting stages on yield and essential oil components of hyssop (Hyssopus officinalis L.). Acta Agronomia Scandinovia Setion B, Planta And Soil Science (Değerlendirme aşamasında). 8

9 KREIS, W., KAPLAN, M. H., FREEMAN J., SUN D. K., SARIN, P. S., Inhibition of HIV Replication by Hyssopus officinalis L. Extracts. Antiviral Res.,14: LETESSIER, M. P., SVOBODA K.P. AND WALTERS, D.R., Antifungal Activity of The Essential Oil of Hyssop (H. officinalis L.). J. Phtopathology, 149: LEUNG, A.Y. ve FOSTER, S., Encyclopedia of Common Natural Ingredients. Used in Food, Drugs, and Cosmetics. Second Edition. A Willey-InterPublcation, s New York. MAKSIMOVIC, S., ANTIC-RUNJAJIC, D., SEKESAN, V.J Possibilities of growing medicinal and aromatic plants in mountains region of Schara. International Symposium on Medicinal and Aromatic Plants. Eds. (D. Palevittch, E. Putievsky) Israel, March 22-25, s: SVOBODA, K. P., GALAMBOSI, B., DEANS, S. G., HETHELYI, E., Agronomical and Biocemical Investigations of Hyssopus officinalis L. From Various Geographical Sources. Acta Horticulturae, 344: ŞEHİRALİ, S., ÖZGEN, M., KARAGÖZ, A., SÜREK, M., ADAK, S., GÜVENÇ, İ., TAN, A., BURAK, M., KAYMAK, H.Ç., Bitki Genetik Kaynaklarının Korunma ve Kullanımı, Türkiye Ziraat Mühendisleri VI. Teknik Kongresi, 3-7 Ocak 2005, TANSI, S., Çukurova Koşullarında Çördük otu (H. officinalis) nun Yetiştirilme Olanakları. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, Cilt II, s: , Adana. URL, 1, Medicinal Herbs. http// 9

10 12