KAHRAMANMMARAŞ ANDIRIN KIZILÇAM ORMANLARINDA AKDENİZ ÇAM KABUK BÖCEĞİ (Orthotomicus erosus WOLL) NE KARŞI FEROMON DENEMESİ

Transkript

1 Fen ve Mühendislik Dergisi 2001, Cilt 4, Sayı 1 86 KAHRAMANMMARAŞ ANDIRIN KIZILÇAM ORMANLARINDA AKDENİZ ÇAM KABUK BÖCEĞİ (Orthotomicus erosus WOLL) NE KARŞI FEROMON DENEMESİ Selçuk İNAÇ KSÜ, Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü, Kahramanmaraş Bülent LAZ KSÜ, Andırın MYO, Fidan Yetiştiriciliği Bölümü, Kahramanmaraş ÖZET Kahramanmaraş ın Andırın Orman İşletme Müdürlüğü nde Merkez Şefliğine bağlı Alınoluk-Torun Mevkiinde 1997 yılında 145 ha. alanda Çam Keseböceği (Thaumetopoea pityocampa (Schiff.)) ve Reçine Kelebeği (Dioryctria splendidella Herr.-Scha.) zararları olmuştur yılında söz konusu alanda Akdeniz Çam Kabuk Böceği (Orthotomicus erosus Woll.) ve Büyük Orman Bahçıvanı (Blastophagus piniperda (Linnaeus)) afet haline gelmiştir. Araştırmamızda, larvaları kambiyumda zarar vererek ağacın kurumasına neden olan Akdeniz Çam Kabuk Böceğinin (Orthotomicus erosus Woll.) feromon tuzağı uygulanmak suretiyle yöredeki uçma zamanı tespit edilmiştir. Bu çalışmayla bölgede çok zararlı olan Akdeniz Çam Kabuk Böceği (Orthotomicus erosus Woll. )' ne karşı doğaya zarar vermeden diğer yöntemlerden daha etkili bir şekilde mücadele edilebileceği ortaya konmuştur. Andırın Orman İşletme Müdürlüğü Merkez Şefliği Alınoluk-Torun Mevkiinde 20 yaşlarındaki genç kızılçam meşçeresinde feromon tuzakları, böceğin uçma zamanından önce araziye uygun bir şekilde yerleştirildikten sonra haftalık periyotlarla kontrol edilmiştir. Bu böceğin bu yörede üç generasyona sahip olduğu ve 1. generasyona ait uçma zamanı 15 Nisan-4 Haziran, 2. generasyona ait uçma zamanı 10 Haziran- 28 Temmuz, 3. generasyona ait uçma zamanı 3 Ağustos-19 Ekim olarak tesbit edilmiştir. PHEREMON TRIALS AGAINST Orthotomicus erosus WOLL. FOR CALABRIAN PINE STANDS IN KAHRAMANMARAŞ ANDIRIN FORESTS ABSTRACT The damages by Orthotomicus erosus Woll. were emerged all of the young calabrian pine stands in Kahramanmaraş Andırın Forest District between We researched its biology and the dimension of its damages, which it made damage in the cambium of trees. One of the newly developed control methods is bio-technic method, and we used in the fields having an intensive Orthotomicus erosus Woll. population. Prepared pheromone traps were hung up on trees located in various fields. Captured insects were counted and the result taken in 1999 and 2000 were evaluated. It has been researched its egg, caterpillar, pupae and adult periods. It has been found tree generations. First generation was seemed 15 April- 4 June, second generation was seemed 10 June- 28 July, third generation was seemed 3 agust-19 september in this region.

2 Fen ve Mühendislik Dergisi 2001, Cilt 4, Sayı 1 87 GİRİŞ Ülkemizde kızılçam ormanlarında ağaçların kabuk altı kambiyum tabakasında zarar yapan, hatta ağaçların kurumalarına dahi neden olan kabuk böcekleri önemli bir zarar meydana getirmektedir. Kabuk böceklerinin zararı, kambiyum tabakasında beslenme ve üreme amacıyla galeriler açılması dolayısıyla olmakta ve sekonder bir zarar teşkil etmektedir. Kabuk böcekleri bazı yıllar uygun koşullarda kitle üremesi yaparak primer zararlı hale geçerek büyük ekonomik kayıplar verebilirler. Ülkemizde son yıllarda kabuk böceklerinin kitle üremesi yapmasından dolayı zarar oranında önemli bir artış gözlenmiştir. Akdeniz Çam Kabuk Böceğinin (Orthotomicus erosus Woll) ormanlarımızda verdiği zararla ilgili birkaç rakam verirsek bu kabuk böceğinin kitle halinde üremesi durumunda ne kadar büyük zarar verdiği görülecektir yılında Anamur, Silifke, Mut ve Gülnar Orman İşletmelerinde, 5351 ha. alanda adet kızılçamı kurutmuştur (3). Yine bir başka örnek yıllarında İzmir Orman Bölge Müdürlüğü nde 5000 ha. lık alanda adet kızılçam ağacı kurumuştur.(5) Akdeniz Çam Kabuk Böceği (Orthotomicus erosus Woll) ibreli odun zararlısı olarak bilinmektedir. Öncelikle Pinus brutia, P. sylvestris, P. nigra, P. halepensis, ve Cedrus libani lere arız olmaktadır. Generasyon sayısı yükseltilere göre değişmekte ve yılda 2-5 arasında olduğu bildirilmektedir (3). Batı ve Güney Anadolu ibreli ormanlarında son yıllarda populasyonu artarak önemli ekonomik zararlılar arasına girmiştir. Alınan önlemler örneğin tuzak ağacı ve tuzak odunu yöntemleri kısmen başarılı olmaktadır. Fakat tam ve kesin bir başarı sağlayamadığı gibi, işçilik ve ağaç kaybına da sebep olmaktadır. Feromonla mücadele, ormanlarda zarar yapan ve büyük kayıplara neden olan kabuk böceklerine karşı başarılı bir şekilde uygulanan biyoteknik bir yöntemdir. Feromon, erkek ve dişi böceklerin üreme zamanlarında birbirlerini bulmak için çıkardıkları bir tür kokudur. Her türün kendi bireyleri arasında haberleşmeyi sağlayan bir feromonu vardır. Monogam böceklerde dişi, polygam böceklerde de erkek feromon salgılar. Aynı türün bireyleri arasında haberleşme için salgılanan feromona Allomone, yabancı türler tarafından salgılananlara ise Kairomone denilmektedir (yırtıcı böcekleri çekenler gibi) (4). Yukarıda açıklandığı gibi ormana zarar vermeden zararlı böcek populasyonlarını ekonomik zarar eşiğinin altına düşürmek için Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü, Andırın Orman İşletme Müdürlüğü, Merkez İşletme Şefliği, Alınoluk-Torun Mevkiinde Orthotomicus erosus Woll. a karşı feromon mücadelesi çalışması yapılmıştır. Araştırma yöresi 1983 yılında dikimle oluşturulmuş, 145 ha. büyüklüğünde, m. rakımlı III. bonitet kızılçam gençlik sahasıdır. Araştırma yöresinde kızılçamların yanında az miktarda da Pinus radiata bulunmaktadır. Sahada yıllarında Çam keseböceği ve Reçine kelebeği zararı oluşmuştur. Orthotomicus erosus Woll. a karşı araştırma yöresinde ilk defa feromon denemesi yıllarında bu çalışma ile yapılmıştır. Böceğin uçma zamanından önce asılan feromon tuzakları devamlı gözlenerek elde edilen veriler, bulgular ve sonuçlar kısmında gösterilmiştir.

3 Fen ve Mühendislik Dergisi 2001, Cilt 4, Sayı 1 88 MATERYAL VE METOT Orthotomicus erosus Woll a karşı kullanılan feromon preparatları ticari adları PHEROPRAX (Shell Agrar), IPSLURE (Borregaard), ORTERO Dispenser (Trifolio-M GmbH) dir (5). Bu çalışmada kullanılan ORTERO Dispenser preparatıdır. Feromonla birlikte kullanılan tuzaklar Plastik yassı huni tuzakları dır. Feromon tuzakları Orthotomicus erosus Woll. zararının fazla olduğu bölgelerdeki açıklık alanlara yerleştirilmiştir. Aralarındaki mesafe en az 25 m. en fazla da 100 m. olacak şekilde 10 adet feromon tuzağı araziye asılmıştır. Feromon preparatlarının etki süresi en fazla 6-8 hafta olduğundan zaman zaman yenilenmiştir. Tuzaklar her 7-10 gün arasında kontrol edilmiştir. Tuzağın toplama kabına düşen böcekler alınıp laboratuvara götürülmüş gerekli sayım, tür ayırımı ve değerlendirme işlemleri yapılmıştır. Orthotomicus erosus Woll. ve tuzaklara düşen diğer böcekler K.S.Ü Orman Fakültesi Orman Entomolojisi ve Koruma Anabilim Dalı imkanlarından yararlanılarak teşhis edilmiştir. BULGULAR VE TARTIŞMA 2000 yılında Kahramanmaraş Orman Bölge Müdürlüğü, Andırın Orman İşletme Müdürlüğü, Alınoluk-Torun Mevkiinde yapılan feromon denemesi sonucunda tuzaklara düşen böceklerin tarih sırasına göre miktarları Tablo 1.' de verilmiştir. Bu çalışmada 10 feromon tuzağı kullanılmıştır. Bu tuzaklara Orthotomicus erosus Woll. un dışında Cerambyx sp. (Coleoptera), Blastophagus piniperda Lin.(Coleoptera), Apis sp.(hymoneptera),çeşitli Asalak sinekler, Kelebekler ve Hortumlu böcekler de gelmiştir. Bu tespitlerin yanında bazı tuzaklara, tuzakların iplerinden geçerek tuzak kutusuna düşen Formica rufa (Orman karıncası) larada rastlanmıştır. Tuzaklara düşen Orthotomicus erosus Woll. ların büyük çoğunluğunun erkek olduğu bulunmuştur. Bu feromon denemesi ile adı geçen yörede Orthotomicus erosus Woll. için uçma zamanı 15 nisan olarak bulunmuştur yılı kışının ağır gitmesi sonucunda bu bölgeye bol miktarda yağış düşmüştür. Yapılan gözlemler bu böceklerin yağmurlu havalarda da uçtuğunu göstermektedir. Laboratuvarlarda yapılan ölçüm sonucunda ortalama olarak 1 gr. Orthotomicus erosus Woll. hassas kuyumcu terazisinde 635 adet gelmiştir. Toplanan böcek 702,702 gr. olduğundan 10 adet tuzak ve 40 preparat ile adet Orthotomicus erosus Woll. yakalandığı hesaplanmıştır. Grafik 1 de görüldüğü gibi en fazla böceklerin yakalandığı zamanın ağustos ve eylül ayları olduğu görülecektir. Yine aynı grafikten öğrenileceği gibi bu yörede Orthotomicus erosus Woll. un yılda üç generasyon verdiği kolaylıkla anlaşılacaktır.

4 Fen ve Mühendislik Dergisi 2001, Cilt 4, Sayı 1 89 Böcek Sayısı ,04, ,05,2000 Böcek Sayısı 30,05, ,06, ,06, ,07, ,07, ,08,2000 Tarih 31,08, ,09, ,10, ,10, ,11,2000 Böcek Sayısı Şekil 1. Orthotomicus erosus Woll. un üç generasyonuna ait yakalanan böcekler. BREMER in (1929) Çoğalma Emsali " formülünden (2) yararlanarak 3 generasyon sonunda ne kadar Orthotomicus erosus Woll. meydana gelebileceği Tablo 2 'de verilmiştir. Çoğalma emsali genel olarak bir fert için m=a.b dir. Formülde: m= Teorik çoğalma emsali veya dişilerin generasyondaki miktarını, a= Bir dişinin koyduğu yumurta adedini, b=cinsiyet faktörünü ifade eder. Eğer böcek bir yılda (x) adet generasyonu var ise formül: Bir birey için: m(x)=1x(a.b) 2 Bu konuda Orthotomicus erosus Woll. için örnek vermek gerekirse, Orthotomicus erosus Woll. ortalama 60 adet yumurta bırakır. Araşatırma yöresinde 3 generasyon verdiğine göre: m(3)=1.(60.1/2) 3 Tablo.2. Orthotomicus Erosus Woll. un 3 Generasyondaki Birey Sayısı Generasyon sayısı Birey adeti

5 Fen ve Mühendislik Dergisi 2001, Cilt 4, Sayı 1 90 Yukarıdaki Tablo 2.' den de görüldüğü gibi böceklerin çoğalmasını sınırlayan çeşitli doğal etkenlerin olmadığını varsayarsak 3 generasyon sonunda 1 tek dişi Orthotomicus erosus Woll. un yeni birey meydana getirmesi mümkündür. Bu da gösteriyor ki bu çalışmada yakalanan adet böcek hiç te önemsenmeyecek bir rakamdır. SONUÇLAR Yapılan çalışmadan ortaya çıkan sonuçlar aşağıda verilmiştir. 1. Ülkemiz ormanlarında son yıllarda kitle üremesi yaparak çok zararlı hale gelmiş olan Orthotomicus erosus Woll a karşı feromon tuzaklarının kullanılmasının uygun olabileceği görülmektedir. 2. Feromon tuzakları mümkünse serin, gölgeli yerlere konmalıdır. Dere boyu gibi küçük vadi oluşturan alanlar tercih edilmelidir. Çünkü yaptığımız çalışmada en fazla böcek bu tür alanlara asılmış tuzaklara düşmüştür. 3. Hangi bölgede kullanılacak ise böceğin uçma zamanını öğrenmek için genel uçma zamanından 2-3 hafta önce tuzaklar araziye asılmalı ve sık sık takip edilerek böceğin o bölge için uçma zamanı tam olarak tespit edilip kayıt edilmelidir. 4. Yapılan kontrollarda, tuzakların içine düşen çam ibrelerinin tuzak kutusunun ağzını kapattığı ve böceklerin kutuya düşmelerini önlediği görülmüştür. Bu yüzden zaman zaman tuzakların içi temizlenmelidir. 5. Tuzakları asmak için kullanılan iplerin sağlam, zamanla esnemeyen, güneş ışınlarına ve yağışlara karşı dayanıklı olması gerekir. 6. Tuzakların toplama kutuları zaman zaman temizlenmelidir. Çünkü tuzakların toplanma kutularına düşen çok miktarda böcek burada öldüklerinden kötü kokular meydana getirmektedirler. Bu koku da böceklerin tuzaklara düşmelerini engellemektedirler. 7. Feromon mücadelesi yapılacak alandaki vatandaşlara mutlaka bu konuda aydınlatıcı bilgi verilmelidir. 8. Ülkemiz ormanlarında kabuk böceklerinin bu şekilde kitle üremesi yaparak çok büyük zararlar vermemesi için mutlaka temiz bir ormancılık işletmeciliğinin yapılması gerekmektedir. Kesilen ağaçların vakit kaybetmeden mutlaka en kısa zamanda ormandan çıkarılması gerekmektedir. Bir diğer önemli hususta orman depolarının mutlaka ormanlardan uzak alanlarda kurulması, bu imkan yoksa da SEKA odunlarının depolarda bekletilmeden gönderilmesi savaşta başarı sağlamak için çok önemli noktalardan birisidir 9. Andırın kızılçam ormanları yüksek zonda ( m.) bulunmaktadır. Feromonla yaptığımız araştırmada, Orthotomicus erosus Woll. un 1. generasyona ait uçma zamanının 15 nisan-4 haziran, 2. Generasyona ait uçma zamanının 10 haziran- 28 temmuz, 3. Generasyona ait uçma zamanının da 3 ağustos-19 ekim tarihleri arasında olduğu bulunmuştur. Halbuki yaptığımız literatür çalışmalarında İzmir de yapılan feromon denemelerinde 5 generasyon olduğu bulunmuştur. Bu çalışmada 1gr Orthotomicus erosus 635 adet gelmiştir. İzmir de yapılan çalışma da ise 900 adet gelmiştir (4).

6 Fen ve Mühendislik Dergisi 2001, Cilt 4, Sayı 1 91 KAYNAKLAR 1. ÇANAKÇIOĞLU, H., Orman Entomolojisi (Özel Bölüm) İstanbul Üniversitesi Yayın No:3623, Fakülte Yayın No: s., İstanbul. 2. ÇANAKÇIOĞLU, H., Orman Entomolojisi (Genel Bölüm) İstanbul Üniversitesi Yayın No:3405, Fakülte Yayın No: sayfa İstanbul. 3. SELMİ, E., Türkiye Kabuk Böcekleri ve Savaşı İstanbul Üniversitesi Yayın No: s., Emek Matbacılık İstanbul 4. SEREZ, M., K.T.Ü. Bazı Önemli Kabuk Böcekleriyle Savaşta Feromonların Kullanılma Olnakları Orman Fakültesi Dergisi Cilt 10, sayı1-2, s K.T.Ü. Basımevi, Trabzon 5. MERCİKOĞLU, A. M., İzmir Orman Bölge Müdürlüğü nde Feromonla Biyoteknik Mücadele Çalışması (Rapor) Yayınlanmamıştır. 6. ACATAY, A., Tatbiki Orman Entomolojisi, İ. Ü. Yayın No:1359, Orman Fak. No:133, 182 s. İstanbul. 7. TOSUN, İ., 1977 Akdeniz Bölgesi İbreli Ormanlarda Zarar Yapan Böcekler O.G.M. Yayınları Sıra No: 612, Seri No: YÜCEL, M., OKTAY, Ö., İKTÜEREN, Ş., 1985 Akdeniz ve Ege Bölgelerinde Orthotomicus erosus Woll. un Biyolojisi ve Mücadelesi Üzerine Araştırmalar O.A.E. Yayınları Teknik Bülten Serisi No: 152 Ankara