53. Tree and Fruit Characteristics in Some Apple Varieties Practiced Slender Spindle Training System

Transkript

1 Tree and Fruit Characteristics in Some Apple Varieties Practiced Slender Spindle Training System Emine Küçüker 1, Yakup Özkan 2, Burhan Öztürk 3 1 Provincial Directorate of Food, Agriculture and Livestock, Tokat, Turkey 2 Sulayman Demirel University, Faculty of Agriculture, Department of Horticulture, Isparta, Turkey 3 Ordu University, Faculty of Agriculture, Department of Horticulture, Ordu, Turkey Corresponding Author: emine2346@qmail.com Abstract: This study was carried out with Gala, Golden Smothe, Golden Reinder, Summer Red and Jersey Mac apple cultivar grafted on M9 apple rootstock in Horticultural Department of Agricultural Faculty of Gaziosmanpaşa University during In the study, Slender Spindle training systems were applied on the trees planted in 2007 November. The vegetative growth, yield and fruit quality performances of the trees constituted on wire-stake combination system were examined during three years. In third yield year (2010), the highest yield and canopy volume values were determined on Golden Smothe cultivar. At the same year, Jersey Mac cultivar gave the highest values in trunk cross-sectional area. Keywords: Apple, M9, training system, growth, yield and fruit quality Slender Spindle Terbiye Sistemi Uygulanmış Bazı Elma Çeşitlerinin Ağaç ve Meyve Kalite Özellikleri Özet: Bu çalışma yılları arasında, GOÜ Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Bahçesi nde bulunan M9 anacına aşılı Gala, Golden Smothe (Golden S), Golden Reinder (Golden R), Summer Red (Summer R) ve Jersey Mac (Jersey M) elma çeşitlerinde yürütülmüştür. Araştırmada, 2007 Kasım ayında 3x1 m aralıkla dikilen fidanlara Slender Spindle (Slender S) terbiye sistemi uygulanmıştır. Tel-herek kombinasyonu üzerinde geliştirilen ağaçların; vegetatif gelişimi, verim ve meyve kalite performansları 3 yıl süreyle incelenmiştir. Üçüncü ürün yılında (2010) verim ve taç hacmi değerlerinde en yüksek değer Golden Smothe çeşidinde saptanmıştır. Aynı yılda, en yüksek gövde kesit alanı (GKA) Jersey Mac çeşidinde tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Elma, M9, terbiye sistemi, büyüme, verim ve meyve kalitesi Giriş Bodur meyvecilikte yüksek yoğunluklu dikim sistemleri ile erkencilik sağlanmakta böylece yatırım masraflarının dönüşümü daha çabuk olmakta aynı zamanda kaliteli meyve üretimi teşvik edilmektedir (Wertheim ve ark., 2001). Terbiye sistemleri taç içerisine ışık girişini etkilemekte ve verim üzerinde etkin rol oynamaktadır (Hampson ve ark., 2004). Bu nedenle uygun terbiye tekniğinin seçimi sık dikim meyve yetiştiriciliğinde erkencilik açısından faydalı bir uygulama sağlamaktadır (Küçüker ve ark., 2011). Modern meyve yetiştiriciliğinde anaç, ağaç sıklığı, ağaç düzenlemesi, fidan kalitesi, destek sistemi, terbiye metodu ve budama tekniği gibi hususlar meyve bahçesi sistem bileşenleridir. Her sistem ayrı ele alınmalı ve uygun şekilde birleştirilmelidir (Barritt, 1992). Son 30 yıldır Amerika ve Avrupalı meyve yetiştiricileri tarafından kullanılan terbiye sistemleri ile ekonomik elma üretimi teşvik edilmektedir (Hampson ve ark., 2004). Benzer şekilde Türkiye de de son yıllarda bodur yetiştiriciliğe ilgi giderek artmakta ve bodur anaçlar üzerinde dünya piyasasının tercih ettiği elma çeşitleri ile sık dikim bahçeler kurularak yetiştiricilik yapılmaktadır. Bu çalışma ile dünyada yaygın olarak kullanılan Slender Sipindle terbiye sisteminin Türkiye elma yetiştiriciliğinde kullanım durumuna ışık tutabilmek ve M9 anacına aşılı farklı elma çeşitlerinde verim ve meyve kalitesi üzerine etkilerini belirlemek amaçlanmıştır.

2 680 International Mesopotamia Agriculture Congress / September 2014 Diyarbakır - Turkey Materyal ve Yöntem Deneme alanı ve bitki materyali Bu çalışma, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Araştırma ve Uygulama Bahçesi nde Kasım 2007 da kurulmuş olan destek sistemli bodur elma bahçesinin bir bölümünde yürütülmüştür Bu parselde telli destek sisteminde 8,0 x 8,5 x 350 cm ebatlarında dış beton direk ve 7,0 x 7,5 x 350 cm ebatlarında iç beton direkler kullanılmıştır. Telli sistemin oluşturulmasında 3 farklı kalınlıkta telden yararlanılmıştır. Beton direklerin desteklenmesi amacıyla 4 ve 5 mm lik teller, terbiye sistemlerinde ise 2 ve 3 mm lik teller kullanılmıştır. Kurulan destek sisteminde toprak seviyesinin 80 cm yukarısından ilk tel hizası oluşturulmuştur. İlk tel hizası yatay düzlemde birbirine paralel 3 sıralı telli sistemle sağlanmıştır. Teller arasındaki yatay mesafe 40 cm dir. İkinci tel hizası ilk tel hizasının 80 cm yukarısından tek sıralı ve üçüncü tel hizası ikinci tel hizasının 100 cm üzerinden tek sıralı olarak kombine edilmiştir yılı aralık ayında M9 anacı üzerine aşılı Gala, Golden S, Golden R, Summer R ve Jersey M çeşitleri hafif kumlu tınlı toprağa kuzey-güney yönünde fidanların aşı yerleri toprak seviyesinin 10 cm yukarısında olacak şekilde dikilmiştir. Kök kanserine karşı koruma amaçlı dikimden önce köklere Nogall (20 g L -1 ) uygulanmıştır. Dikimden sonra ağaçlar el ile sulanmış ve dikimden 1 hafta sonra damla sulama sistemi kurulmuştur. Destek sisteminin kurulumu dikimden önce tamamlanmıştır. Meyvelerde hasat zamanı nişasta testine göre belirlenmiştir. Ağaçlara 3,0 x 1,0 m dikim aralığı ile Slender S (333,33 ağaç/da) terbiye sistemi uygulanmıştır. Terbiye sistemi Slender Spindle toprak seviyesinden itibaren ağaç yüksekliğini azaltmak, daha yüksek yoğunlukta dikim yapılarak erkencilik ve yüksek verim sağlamak amacıyla oluşturulan bir sistemdir (Wertheim ve ark., 2001, Robinson, 2003). Tek, çift, üç veya çok sıralı sistemler ile ağaç/ha a kadar değişen çok yüksek yoğunluklarda dikilebilen konik şekilli, dar ve tam bodur bir görünüme sahiptir. Bu sistemde ağaçların taç genişliği 2 m den daha az, ağaç yüksekliği ise 2.5 m (Robinson, 2003) olacak şekilde terbiye edilmiştir. Sistemin oluşturulmasında dalsız fidan kullanılmış ve toprak seviyesinin 60 cm yukarısından kesim yapılarak ilk dal katının oluşumu sağlanmıştır. Bu dallar ilk yıllardan itibaren ürün oluşumunu teşvik etmek için yatay olarak bağlanmıştır. Lider dalın 45 derecelik açıyla bağlanması (Wagenmakers ve Callesen, 1995) ile hem liderin büyümesi yavaşlatılmış hem de ağaç yüksekliği 2.5 m de sınırlandırılarak tüm kültürel işlemlerin toprak seviyesinden yapılması sağlanmıştır. Kültürel uygulamalar Bahçe her yıl mayıs ayından ekim ayı ortasına kadar damla sulama ile sulanmıştır. Dikim yılında (2007) ağaçlara haftada 3 kez 5 er saat; takip eden yıllarda günlük yaklaşık 3 er saat sulama yapılmıştır yılında damlatıcı başına toplam su miktarı 800 L, 2008 ve 2009 yıllarında L arasında değişmiştir. Sistemde dolu ve güneş yanığına karşı file sistemi kurulmuş örtü materyali olarak plastik malç kullanılmıştır. Deneme alanının toprak içeriğini incelemek için 20 cm derinlikten numune alınmıştır. Alınan numunenin analizleri, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü ne ait laboratuvarda yapılmıştır. Deneme alanın toprak yapısının killi, kumlu ve siltli bir yapıya sahip olduğu tespit edilmiştir. Bahçe toprağının analizi neticesinde gübre uygulaması olarak azot (N) uygulaması yapılması gerektiği, fosfor ve potasyumun toprakta yeterli düzeyde olduğu saptanmıştır. Gerekli azot 3 farklı zamanda toprağa verilmiştir. Tüm ağaçlara sulama başlangıcında N-P-K ile

3 681 ağaç başına 30 g, daha sonra N-P-K ile ağaç başına 75 g gübreleme yapılmıştır. Tüm gübrelemeler her yıl 20 Ağustos ta tamamlanmıştır. Karalekeyi kontrol etmek için tomurcuklanmadan önce, pembe tomurcuk ve fare kulağı döneminde bir fungisit (Flint 15 g L) uygulanmıştır. Haziran dökümünden sonra el ile meyve seyreltmesi yapılmıştır. İncelenen Özellikleri Vejetatif sürgün sayısı Farklı yaşlardaki dallar üzerinde oluşan yıllık vejetatif sürgünler sayılmıştır. Meyve dalı (Spur) sayısı Spur sayısı saptanırken topuz, lamburt, kargı ve dalcıkların toplam sayısı alınmıştır. Çeşit gövde kesit alanı (GKA) (cm 2 ) Dinlenme periyodunda her ağaçta aşı yerinin 15 cm üzerinden gövde çaplarının kumpas (CD-6CSX, Mitutoyo, Japonya) ile her iki yönden ölçülmesi ve ortalamasının alınması ile ortalama gövde çapı (R) belirlenmiş ve Alan=πr 2 formülü kullanılarak gövde kesit alanları hesaplanmıştır. Taç hacmi (m 3 ) 2010 yılı dinlenme döneminde her iki yönden tacın en değerlerinin belirlenmesinin ardından ilk ana daldan itibaren taç yüksekliği ölçülerek tacın geometrik şekline göre taç hacmi (V= πr 2 h/2) hesaplanmıştır (Yıldırım ve Çelik, 2003). Ağaç başına verim ve kümülatif verim (kg/ağaç) Her bir ağaçtan elde edilen tüm ürünün tartılması ile ağaç başına verim ve üç yılın toplam verim değeri ile kümülatif verim bulunmuştur. Verim etkinliği (birim gövde kesit alanına düşen verim) (kg/cm 2 ) ve kümülatif verim etkinliği (Kümülatif verim/2010 GKA) Ağaç başına verimin gövde kesit alanına oranlanması ile verim etkinliği, kümülatif verimin 2010 yılı gövde kesit alanına oranlanması ile kümülatif verim etkinliği tespit edilmiştir. Ortalama meyve ağırlığı (g) Her ağaçtan alınan 10 adet meyvenin 0,01 g hassaslıktaki terazide (Radvag, Polonya) tartılması ile hesaplanmıştır. Ortalama meyve çapı (mm) Her ağaçtan alınan 10 adet meyvenin en (mm) ve boyları (mm) kumpas ile ölçülmüştür. Meyve eti sertliği (MES) (kg) Her tekerrürden alınan 10 adet meyvenin ekvatoral bölgesinde üç farklı yerden kabuk kesilerek penetrometre (FT 327; MoCormick, USA) ile 11,1 mm lik uç kullanılarak ölçülmüştür. Suda çözünebilir kuru madde miktarı (SÇKM) ve ph Meyve eti sertliği ölçülen meyvelerden elde edilen ve filtre kağıdından süzülen meyve sularından alınan örneklerin SÇKM içerikleri el refraktometresi vasıtasıyla (Atago, Pal-1, USA) % olarak, ph değerleri ise elde edilen meyve suyunda ph metre ile (Hanna, USA) belirlenmiştir. İstatistiksel analiz Deneme tam şansa bağlı deneme deseninde faktöriyel düzende 5 çeşit ve 1 terbiye sisteminde 3 tekerrürlü olarak kurulmuş her tekerrürde 6 ağaç kullanılmıştır. SAS programı kullanılarak varyans analizi yapılmış uygulama ortalamaları Duncan çoklu karşılaştırma testi ile karşılaştırılmıştır.

4 682 International Mesopotamia Agriculture Congress / September 2014 Diyarbakır - Turkey Bulgular ve Tartışma M9 anacı üzerine aşılanan Jersey M, Gala, Golden S, Summer R ve Golden R çeşitlerinin üç yıl süreyle performanslarını belirlemek amacıyla yürütülen çalışmada vejetatif sürgün ve meyve dalı sayıları Çizelge 1 de verilmiştir. Vejetatif sürgün sayıları ilk iki deneme yılında çeşitlere göre önemli değişim göstermemiştir. Üçüncü yılda (2010) sürgün sayısı çeşitler arasında fark oluşturmuş en yüksek değerler Gala ve Golden S çeşitlerinde saptanmıştır. İki çeşit arasındaki fark istatistiki olarak benzer çıkarken en düşük vejetatif sürgün oluşumu Jersey M çeşidinde (13,56) saptanmıştır. Meyve dalı sayıları 2008 yılında çeşitler arasında benzer çıkarken ikinci ve üçüncü yılda yalnızca Summer R çeşidinde fark istatistiki olarak önemli bulunmuş ve diğer çeşitlere göre daha az meyve dalı oluşumu saptanmıştır (Çizelge 1). Denemenin 1. yılında (2008) gövde kesit alanı (GKA) değerleri Gala, Golden S ve Golden R çeşitleri arasında benzer çıkarken en yüksek değer Jersey M, en düşük değer Summer R çeşidinde saptanmıştır. Takip eden yılda (2009) GKA yine çeşitler arasında fark oluşturmuş; en yüksek Jersey M (8,94 cm²) en düşük Summer R (5,27 cm²) çeşidinde tespit edilmiştir. Denemenin 3. yılında (2010) Gala, Golden S ve Jersey M çeşitleri istatistiki olarak benzer değerlere sahip olmuştur (Çizelge 2). Nitekim Barritt ve ark. (2008), terbiye sisteminin gövde kesit alanına herhangi bir etkisi olmadığını, aynı dikim yoğunluğunda gövde kesit alanının çeşitler arasında fark oluşturduğunu ifade etmişlerdir (Buler ve ark., 2001; Hampson ve ark., 2002). Çizelge 1. Slender Spindle terbiye sisteminde farklı elma çeşitlerinin vejetatif sürgün ve meyve dalı sayıları Elma çeşidi Vejetatif sürgün sayısı Meyve dalı sayısı (adet) Gala 10,03 a* 14,72 a 18,53 a 13,97 a 28,14 a 30,19 ba Golden Smothe 9,86 a 13,31 a 16,77 ab 19,20 a 34,75 a 36,22 a Golden Reinder 8,69 a 14,08 a 15,42 bc 14,92 a 30,21 a 35,83 a Summer Red 9,06 a 12,78 a 14,89 bc 16,61 a 26,72 b 28,78 b Jersey Mac 10,58 a 14,45 a 13,56 c 18,72 a 33,61 a 26,89 a değildir (p>0.05). Çizelge 2. Slender Spindle terbiye sisteminde farklı elma çeşitlerinin gövde kesit alanı ve taç hacmi değerleri Elma çeşidi GKA (cm²) Taç Hacmi (m 3 ) Gala 3,09 b* 7,00 b 12,85 ab 11,14 bc Golden Smothe 2,71 bc 6,40 c 12,43 ab 17,20 a Golden Reinder 2,95 bc 7,87 b 11,16 b 9,13 bc Summer Red 2,27 c 5,27 c 7,87 c 12,48 ab Jersey Mac 3,92 a 8,94 a 14,11 a 6,52 c değildir (p>0.05). GKA; Gövde kesit alanı.

5 683 Ağaçlarda taç gelişimini ifade etmek amacıyla ölçülen taç hacmi (m³) üçüncü yılda (2010) Golden S ve Summer R çeşitleri arasında benzer olmuş ancak Jersey M çeşidi bu kriter bakımından önemli derecede daha düşük değerler vermiştir (Çizelge 2). Bizim bulgularımız taç yapısına çeşidin etkili olduğunu (Barritt, 1987; Barritt, 1998; Robinson ve ark., 1991; Yıldırım, 2002) bildiren bulguları desteklemektedir. Ağaç büyüklüğüne göre verimi ifade etmenin en basit yolu gövde kesit alanına düşen verimi belirlemektir (Westwood, 1995). Denemenin ilk yılında (2008) Gala, Golden S ve Golden R çeşitlerinde verim alınamamıştır. Aynı yıl en yüksek değer Jersey M çeşidinde saptanmıştır. Takip eden yıllarda verim değerleri çeşitler arasında önemli fark oluşturmuştur. İkinci yılda (2009) en yüksek değer Golden S çeşidinde saptanmış bunu Gala ve Golden R çeşitleri takip etmiştir yılında Golden S, Golden R ve Gala çeşitlerinde verim Summer R ve Jersey M çeşitlerinde önemli oranda yüksek çıkmıştır. Deneme sonunda en verimli çeşit Jersey M çeşidi olurken bunu Golden S çeşidi takip etmiştir. Nitekim Palmer ve ark. (1992), ilk yıllarda ağaç başına verime çeşidin etkisi olmadığını ancak devam eden yıllarda bu etkinin net ortaya çıktığını belirtmişlerdir. Elde edilen bulgular ağaç başına verim ve verim etkinliği bakımından çeşitler arasındaki farklılıkların, aynı terbiye sisteminde ağaç sıklığı ve anacın aynı olduğu durumlarda daha az olduğunu bildiren bulgular (Barritt 1989; Palmer, 1989; Callesen, 1993; Barritt, 1998; Barritt, 2000; Wertheim ve ark., 2001) ile örtüşmektedir. Denemenin birinci yılında Summer R ve Jersey M çeşitlerinde verim etkinliği değerleri benzerdi. Takip eden yıllarda incelenen değer çeşitler arasında önemli fark oluşturmuştur yılında Golden S, üçüncü yılda (2010) Summer R çeşidinde verim etkinliği daha yüksekti. Kümülatif verim etkinliği değerlerinde en düşük değer Gala çeşidinde saptanırken diğer çeşitler arasındaki fark benzer çıkmıştır (Çizelge 3) ve 2009 yıllarında çeşitler arasında meyve çapı değerleri benzer sonuçlar vermiş aradaki fark istatistiki olarak önemsiz çıkmıştır. Üçüncü yılda (2010) Gala ve Jersey M çeşitlerinde meyve çapı diğer çeşitlere göre önemli oranda yüksekti. Her üç deneme yılında meyve ağırlığı çeşitler arasında benzer sonuçlar vermiş ve aradaki fark istatistiki olarak önemsiz çıkmıştır (Çizelge 4). SÇKM değerleri denemenin ilk iki yılında çeşitler arasında benzer iken üçüncü yılda (2010) incelenen değer Gala, Golden S ve Golden R çeşitlerinde fark benzer çıkmış Summer R ve Jersey M çeşitleri daha düşük SÇKM değerlerine sahip olmuştur. Meyve eti sertliği, 2008 yılında fark oluşturmaz iken takip eden yıllarda Summer R çeşidi diğer çeşitlere göre önemli oranda düşük değerler vermiş, ph değerleri tüm deneme yıllarında çeşitlere göre önemli fark oluşturmuştur (Çizelge 5). Çizelge 3. Slender Spindle terbiye sisteminde farklı elma çeşitlerinin verim ve verim etkinliği değerleri Elma çeşidi Verim (kg/ağaç) Kümülatif Verim (kg/ağaç) Verim etkinliği (kg/cm²) Kümülatif verim etkinliği (kg/cm²) Gala - 4,41 b* 6,54 ab 10,95 c - 0,63 b 0,51 bc 0,85 b Golden S - 5,97 a 7,59 a 13,56 b - 0,93 a 0,61 b 1,09 ab Golden R - 4,35 b 6,92 a 11,27 c - 0,55 bc 0,62 b 1,02 ab Summer Red 0,52 b 3,72 c 5,99 b 9,71d c 0,22 a 0,71 b 0,76 a 1,23 a Jersey Mac 0,86 a 3,95 c 5,68 b 14,28 a 0,23 a 0,44 c 0,40 c 1,01 ab değildir (p>0.05).

6 684 International Mesopotamia Agriculture Congress / September 2014 Diyarbakır - Turkey Çizelge 4. Slender Spindle terbiye sisteminde farklı elma çeşitlerinin meyve çapı ve meyve ağırlığı değerleri Elma çeşidi Meyve çapı (mm) Meyve ağırlığı (g) Gala - 72,39 74,24 ab - 207,00 a 202,40 a ab* Golden Smothe - 68,16 a 66,81 c - 183,00 a 167,28 a Golden Reinder - 72,66 a 68,74 bc - 175,60 a 167,37 a Summer Red 66,62 a 69,37 a 68,34 bc 141,29 a 167,00 a 164,00 a Jersey Mac 59,69 a 69,80 a 76,32 a 164,25 a 169,14 a 163,96 a değildir (p>0.05). Çizelge 5. Slender Spindle terbiye sisteminde farklı elma çeşitlerinin SÇKM, ph ve meyve eti sertliği değerleri Elma çeşidi SÇKM (%) ph Meyve eti sertliği (kg) Gala - 13,30a* 14,07a - 3,45a 4,15a - 7,52a 7,41a Golden Smoth - 13,74a 13,70a - 3,31a 2,51c - 7,01a 7,07a Golden Reinder - 14,93a 13,27a - 3,76a 3,15b - 7,40a 6,52ba Summer Red 13,37a 13,83a 10,40b 2,77b 3,19ab 3,38b 7,53a 7,20a 6,98a Jersey Mac 13,17a 7,66b 8,33c 3,22 a 2,72b 3,60b 5,67a 4,64b 5,49b değildir (p>0.05). SÇKM; Suda çözünebilir kuru madde. Sonuç Bu çalışma, meyve yetiştiriciliğinde gelişmiş olan ülkelerde kullanılan ve sık dikime uygun olan Slender Spindle terbiye tekniğinin verim, kalite ve işçilik açısından sağlayacağı avantajlar dikkate alınarak farklı çeşitler ile Türkiye de de uygulanabileceğini göstermiştir. Kaynaklar Barritt, B.H., (1987). Orchard systems research with decidious trees: A brief introduction, HortScience 22 (4): Barritt, B.H., (1989). Influence of orchard system on canopy development, light ınterception and production of third year Granny Smith apple trees. Acta Horticulturae 243: Barritt, B.H., (1992). Intensive Orchard Management, Good Fruit Grower. Yakima, WA. Barritt, B.H., (1998). Orchard management systems for Fuji apples. Compact Fruit Tree. 31(1): Barritt, B.H., (2000). The hytec (hybrid tree cone) orchard system for apples. Acta Horticulturae 513: Barritt, B.H., Konishi, B., ve Dilley, M., (2008). Performance of four high density apple orchard systems with Fuji and Braeburn. Acta Horticulturae 772: Buler, Z., Mika, A., Treder, W., ve Chlebowska, D., (2001). Influence of new training systems of dwarf and semidwarf apple trees on yield, its quality and canopy illumination. Acta Horticulturae 557: Callesen, O., (1993). Influence of apple tree height on yield and fruit quality. Acta Horticulturae 349: Hampson, C., Quamme, H.A., ve Brownlee, R., (2002). Canopy growth, yield and fruit quality of Royal Gala apple trees grown for eight years in five tree training systems. HortScience 37:

7 685 Hampson, C.R., Quamme, H.A., Kappel, F., ve Brownlee, R.T., (2004). Varying density with constant rectangularity: I. Effects on apple tree growth, and light interception in three training systems over ten years. HortScience 39: Küçüker, E., Özkan, E., ve Yıldız, K., (2011). Farklı terbiye sistemleri uygulanmış, M9 anacına aşılı Gala (Malus Domestica Borkh.) elma çeşidinde erken dönem performansının belirlenmesi. Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Derim Dergisi 28(1):25-36 Palmer, J.W., (1989). The effects of row orientation, tree height, time of year and latitude on light interception and distribution in model apple hedgerow canopies. Journal of Horticultural Science 64: Palmer, J.W., Avery, D.J., ve Wertheim, S.J., (1992). Effect of apple tree spacing and summer pruning on leaf area distribution and light interception. Scientia Horticulturae 52: Robinson, T.L., Lakso, A.N., ve Carpenter, S.G., (1991). Canopy development, yield, and fruit quality of 'empire' and 'delicious' apple trees grown in four orchard production systems for ten years. Journal of the American Society for Horticultural Science 116: Robinson, T.L., (2003). Apples: Botany, Production and Uses (eds D.C. Ferree and I.J. Warrington) CAB International Wagemakers, P., ve Callesen, O., (1995). Light distribution in apple orchard systems in relation to production and fruit quality. Journal of Horticulturae Science 70: Wertheim, S.J., Wagenmakers, P.S., Bootsma, J.H., ve Groot, M.J Orchard systems for apple and pear: conditions for success. Acta Horticulturae 557: Westwood, M.N Temperate-zone pomology physiology and culture, Third Edition. Timber Press. Portland, Oregon. Yıldırım, F., (2002). M9 anacı üzerine aşılı bazı elma çeşitlerinde tek, çift ve üç sıralı dikim sistemlerinin karşılaştırılması. Doktora tezi. Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Yıldırım, F.A., ve Çelik M., M9 anacı üzerine aşılı bazı elma çeşitlerinde tek, çift ve üç sıralı dikim sistemlerinin karşılaştırılması, Türkiye IV. Bahçe Bitkileri Kongresi: S(22), Antalya.