SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ

Transkript

1 Sinan KUNERALP SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ ( ) Prosopografik Rehber isis

2 1999 İsi s İsis Ltd Şemsibey Sokak 10 Beylerbeyi İstanbul Tel.: Fax: elektronik posta: isis@turk.net ISBN Birinci baskı Aralık 1999 Kapak düzeni: Orhan Aydın.

3

4 T aha Toros Beyefendiye, ki yardımları olmasaydı bu çalışma meydana çıkamazdı.

5

6 İÇİNDEKİLER Önsöz... Teşekkürler... XI XXXV I. Merkezi İdare Sadrazamlar... 1 Adliye nâzırlan... 2 Bahriye nâzırlan... 2 Dahiliye nazırlan... 3 Evkaf nâzırlan... 4 Harbiye nazırlan bk Seraskerler Hariciye nazırlan... 5 Hazine-i hassa nâzırlan... 5 İaşe nâzırlan... 6 Kaputan-i Deryalar bk Bahriye nazırlan Maarif nazırlan... 6 Maliye nazırlan... 7 Meclis-i ahkam-i adliye reisleri... 8 Nafıa nazırlan... 8 Orman ve Maadin nâzırlan... 9 Posta ve Telegraf nâzırlan... 9 Seraskerler Şeyhülislamlar Şura-yı devlet reisleri Tanzimat meclisi reisleri Ticaret ve Ziraat nâzırlan Tophane müşirleri Zaptiye müşirleri Serkurenâlar Mabeyn başkatibleri Sadaret müsteşarlan II. Askeri Teşkilat Erkân-ı harbiye-i umumiye reisleri Hassa (Birinci) Ordu komutanları İkinci Ordu komutanlan Üçüncü Ordu komutanlan Dördüncü Ordu komutanlan Beşinci Ordu komutanlan Altıncı Ordu komutanları Yedinci Ordu komutanlan... 17

7 VIH SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ O sm anlı-r us (K ırım ) H arbi O rdu komutanları Osmanlı-Sırp-Karadağ Harbi Ordu komutanları Osmanlı-Rus Harbi Ordu komutanları Osmanlı-Yunan Harbi Ordu komutanları Balkan Harbi Ordu komutanları Cihan Harbi ordu komutanları III. Meclis-i  yân Meclis-i  yân reisleri Meclis-i  yân azalan IV. Rüsea-i Milel İstanbul Rum Ortodoks Patrikleri...23 İskenderiye Rum Ortodoks Patrikleri Antakya Rum Ortodoks Patrikleri Kudüs Rum Ortodoks Patrikleri Ermeni Gregorien Patrikleri...23 Ermeni Katolik Patrikleri...24 Hahambaşılan...24 Maruni Patrikleri...24 Katolik Melkit Patrikleri...24 Süryani Katolik Patrikleri...24 V. Taşra Teşkilatı Adana vâlileri Ankara vâlileri...25 Aydın vâlileri Bağdad vâlileri...27 Basra vâlileri...27 Bengazi vâlileri Beyrut vâlileri Bitlis vâlileri Bolu vâlileri Bosna vâlileri Cezâyir-i bahr-ı sefîd vâlileri...28 Dersim vâlileri Diyarbakir vâlileri Edime valileri Erzurum vâlileri Girit vâlileri Hakkari vâlileri Halep vâlileri Harput vâlileri...32 Hicaz vâlileri...32 Hüdavendigar vâlileri...32 İstanbul vâlileri

8 İÇİNDEKİLER IX İstanbul şehreminileri Kastamonu vâlileri Konya vâlileri Kosova vâlileri Mamuretiilaziz vâlileri Manastır vâlileri Maraş vâlileri Musul vâlileri Niş vâlileri Rumeli vâlileri Sayda vâlileri...37 Selanik vâlileri Silistre vâlileri Sivas vâlileri Suriye vâlileri Şam vâlileri...39 Şehr-i Zor vâlileri...39 Şkodra vâlileri...39 Tirhala vâlileri Trablusgarb vâlileri Trabzon vâlileri...40 Tuna vâlileri Üsküp vâlileri Van vâlileri Vidin vâlileri Yanya vâlileri Yemen vâlileri Eyalet-i Mümtazeler Boğdan beyleri Bulgaristan prensleri Cebellübnan sançağı mutasarrıfları Eflak beyleri Karadağ beyleri Mekke şerifleri Memleketeyn voyvodaları Mısır vâli ve hidivleri...43 Sırbıye knezleri...43 Sisam beyleri...43 Şarki Rumeli vâlileri Tunus vâlileri VI. Yurtdışı Temsilcileri Atina elçileri Belgrad elçileri Bern elçileri... 45

9 X SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ Berlin elçi ve büyükelçileri Brüksel elçileri Bükreş elçileri Çetine elçileri Kief elçisi Kopenhag elçisi Lahey elçileri Londra büyükelçileri Madrid elçileri Mısır fevkalade komiserleri Napoli mukim mazlahatgüzarı Paris büyükelçileri Petersburg elçi ve büyükelçileri Roma elçi ve büyükelçileri Sofya komiser ve elçileri Stokholm elçileri Tahran büyükelçileri Torino elçileri Vaşington elçi ve büyükelçileri Viyana büyükelçileri Şahıs verileri (Alfabetik)... 51

10 ÖNSÖZ Her kitabın bir hikayesi vardır. Bu kitabın hikayesi 8 Ağustos 1993 Pazar günü başlar. Sabah gazetesinin eki Star da «Karakol Teşkilatı» adlı makalede Sadarete yazılan 18 Eylül 1921 tarihli 1034 sayılı yazıya istinaden İçişleri Bakanı Ali Kemal Bey İşgal Kuvvetlerinin emrini dinleyecek ve 22 mâsum evlad-ı vatanı işgalcilere teslim edecekti deniliyordu. Büyük babam olan Ali Kemal, M illi M ücadele esnasındaki tutum u yüzünden ağır suçlamalara hedef olmuştur. Bu sebebten kendisine bazen türlü yakıştırmalarda da bulunulmuştur. Mesela, sözkonusu olay cereyan ettiğinde kendisi içişleri bakanlığından - dahiliye nezaretinden - ayrılalı iki yıldan uzun bir süre geçmişti (Temmuz 1919). Eylül 1921 de kimin bu görevde bulunduğunu öğrenip makalenin yazarını yaptığı vahim hata için uyarmak istedim. Zahmetli ve vakit alıcı bir arama sonunda söz konusu tarihteki dahiliye nazırının eski sadrazamlardan Ali Rıza Paşa olduğunu öğrendim ve böylece bu tür bilgiye çabuk ulaşmanın ne kadar zor olduğunu müşahede ettim. Bilahare, vakit buldukça kendi ilgi alanım olan Tanzimat sonrası dönemi ele alıp Sultan Abdülmecid in tahta çıktığı Temmuz 1839 dan Saltanatın lağvedildiği Kasım 1922 ye kadar geçen 83 senelik süre içinde devlet görevlilerinin listelerini tanzim etmeğe koyuldum. İster istemez, bu görevlilerin işgal ettiği makamların tesbitinde seçkici olmak gerekli oldu: ilk elde, sadrazam, nâzır, vâli, ordu komutanı1, elçi ve büyükelçi, Meclis-i A'yân reis ve azalanylâ yetindim. Rüsûmat eminliği, Defter-i hâkanî reisliği, çeşitli komisyon, meclis, şura reis ve azalığı (Şura-yı devlet, Tanzimat Meclisi ve Meclis-i Vâlâ-yi Ahkam-ı Adliye reisleri hariç), beylikçi, âmedci gibi Tanzimat sonrası devlet düzeninde eski ağırlıkları kalmamış olan makamları dahil etmedim. Aynı şekilde seçimle göreve gelen 1. ve 2. Meclis-i Mebusan azalarını da kaydetmedim. Ona m ukabil, atamaları padişah tarafından onaylanan gayrimüslim Rüseâ-i milel ve Babıâliye tabi oldukları sürece Bulgaristan, Karadağ, Sırbistan ve Romanya prenslerini de dahil etmeyi itina ettim. Keza, Tunus ve M ısır valileriyle özel statüye sahip Eyalât-i M üm taze lerin başlarında bulunanları da ihmal etmedim. İşgal ettikleri makamın nezaketi bakımından Mabeyn başkatiplerini, serkurenâları ve Sadaret müsteşarlarını da tesbit etmeye çalıştım. Yedi ordudan oluşan teşkilat 1910 sonunda 14 kolorduluk bir örgütlenmeye yerini bırakmıştır. Bu rehberde ancak 1910 sonuna kadar görevde bulunmuş olan ordu komutanlarına yer verilmiştir.

11 xn SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RlCALİ Bu mesainin neticesinde arasında belirli bir tarihte belirli bir makamın kimin tarafından işgal edildiğini gösteren listeler ortaya çıktı1. Dolayisiyle bu çalışmada iki tür basit suale cevab bulmak mümkün olacaktır. Birinci tür soru 1884 Temmuzunda Bitlis vâlisi kimdi? ; ikinci tür soru ise Hüseyin Fikrî Paşa 1884 Temmuzunda hangi görevde bulunuyordu? İkinci tür sualleri cevaplandırmak için listelerden hareket edip, alfabetik maddeler halinde bu makamlarda bulunmuş olan kişilerin dökümünü de hazırladım. Ne var ki, bu maddelerde alışılmış biyografik nitelikte bilgiler yer almamaktadır. Yalnızca, bu çalışmanın kapsamına giren görevleri içermektedir. Yani filan şahsın belirli bir makama atanmasına kadarki tayin ve terfilerine yer verilmemiştir. Aynı şekilde, bu şahıs iki vazife arası yukarıda dökümü verilen listede yer almayan bir görevde bulunduysa, bu belirtilmemiştir (mesela, Şurayı devlet in herhangi bir dairesinin azalığı gibi). Bu bilgileri edinebildiğimde, doğum ve ölüm tarihlerini de belirttim. Soyadı kanununa yetişenlerin soyadları bulunabildiğinde, bu bilgi verildi. Ayrıca lakabları bilinenlerin lakabları da belirtildi. Şahıs isimlerinin mümkün mertebe tam olarak verilmesine itina edildi. Dolayısıyla Sadrazam Âli, Fuad ve Midhat Paşalar, Mehmed Emin Âli, Mehmed Fuad ve Ahmed Şefik Midhat olarak aranmalı. B azıları Ziya Paşanın A bdülham id Z iyâeddin olarak geçm esini yadırgayabilirler. Yine de Abidin Paşayı Zeynelabidin altına koymama tutarsızlığını gösterdik. Bu listelerin hazırlanmasında kullanılan en önemli kaynak Takvim-i Vakayi gazetesinin hemen her nüshasında yer alan Tevcihat ilanları olmuştur. Takvim-i Vakayi nin yayınına ara verildiği yıllarda ise İstanbul da neşredilen gazetelerin çoğu, aynı şekilde bu tevcihat haberlerini yayınlamaya devam ettiler. Ancak bu kaynağın bazı önemli mahzurları vardır. Birincisi vazifeye başlangıçın tarihlendirilmesindeki belirsizliktir. Elimizde üç seçenek var. (i) tayin iradesinin padişah tarafından imzalanma tarihi, (ii) iradenin yayınlanma tarihi, (iii) atanan kişinin fiili olarak göreve başlangıç tarihi. İstanbul daki makamlar için bu tarihler arasında bir kaç gün fark olabilecek iken, taşrada durum farklı idi: İstanbul dan Bağdad da 20. yüzyıl başlarında halen 5-6 haftada gidildiği düşünülürse, valinin tayini ile görevi başına gelmesi arasında 2-3 ay geçebiliyor. Göreve başlangıç tarihinin tespiti çok zor olduğundan iradenin yayınlandığı, yani kamuoyuna açıklanıldığı tarih genelde burada esas olarak alındı. Ancak bunun da bazı sakıncaları var. Bazen, irade çıkıp yayınlanmasına rağmen, atanan şahıs çeşitli sebeblerden ötürü, görevine başlamamıştır: kişi, ya başka bir mevkiye atanmıştır ya da siyasi veya kişisel mülahazalardan ötürü tayin yerine gitmemiştir. Bazı durumlar olmuştur ki ayni göreve bir kaç ay, hatta bir kaç hafta arayla değişik kişiler ard arda tayin olunmuştur. Bu listelerde yer alan şahıslar o göreve geldiklerinde haiz oldukları rütbeye tekabül eden unvan ile anılıyorlar. Dolayısıyla, mesela, vezarete 1889 te yükseltilen Ahmed Tevfik Paşa, bala olarak atandığı Atina elçileri listesinde Ahmed Tevfik Bey olarak geçmektedir.

12 ÖNSÖZ xm Bunların fiili olarak vazifeye başlayıp başlamadıklarını tespit etmek zordur. A ncak bazı ikincil kaynaklardan, sözkonusu kişilerin atam alarının durdurulduğunu öğrenmek mümkün oluyor. Mesela Mehmed Rauf Paşanın tayini çıktığı Yemen vâliliğine vapur ile giderken Çanakkale den geri döndürülüp Bahriye Nezaretine atandığı ve dolayısıyla Yemen e gitmemiş olduğunu Raşid Paşanın Yemen Tarihi nden öğreniyoruz. Aynı şekilde, yarı sürgün olarak Trablusgarp vâliliğine atanmış olan İsmail Kemal Bey, firar edip görevinin başına gitmediği bilinmektedir. Karadağ prensinden Osmanlı elçisi sifatiyla agremanı istenip tayin iradesi yayınlanmış olan Liva İsmail Paşa Çetine ye gitmeyip yerine bir kaç ay sonra başka birisinin tayin olması, devletin yayım olan Hariciye Salname sinde Çetine elçisi olarak yer almaşım engelememiştir. Keza Şehremini Rıdvan Paşa kendi kayınpederi olan Yenişehirli Arif Paşayı Haleb e vâli tayin ettirince, Haleb e tayini cıkmiş olan Abdülhak Nasuhi Bey M am uretülaziz e kaydırılıyor. Bu tür örnekleri çoğaltmak mümkündür. Dolayısıyla, bu listelerde yer alan bazı kişilerin tayinleri resmileşmiş olmasına rağmen fiili olarak bu görevlerde bulunmamış olmaları mümkündür. Tevcihat ilanların diğer bir mahzuru, bazen isim benzerliklerinin doğurabileceği yanılgılara yol açabilmesidir. Aynı dönemde, aynı ismi taşıyan ve benzer görevlerde yer almış olan yetkililerin mevcudiyeti, kişilerin karıştırılmalarına sebebiyet verebilir. Mesela, 18601ı ve 701i yıllarda aynı makamlarda bulunmuş olan Alyanak Mustafa ve Fosfor Mustafa Paşalan, Şirvani Mehmed Rüşdü ve Mütercim Mehmed Rüşdü Paşaları birbirinden ayırmak oldukça güç. Aynı şekilde, iki Ahmed Tevfik Paşanın kısa ara ile Berlin büyükelçisi olarak birbirlerini takip etmiş olmasının yaratabileceği karışıklıkları tahayyül etmek zor değildir. Bu bilgilerin teyid edilmesi zaman içinde, söz konusu kuramların tarihlerini ele alan monografik çalışmaların çoğalmasıyla mümkün olacaktır. Zira, mevcut biyografik ansiklopediler ve diğer referans eserleri bu hususta hem eksik hem de yetersiz (verilen tarihler genellikle müphem). Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinde Sicili Ahval Defterlerindeki bilgilerin değerlendirilmesi ise mevcut katalog sistemiyle pek müşkül ve zaten bu defterler ele alınan 83 yıllık zaman diliminin ancak bir kesimini kapsamaktadır. Sıralamış olduğum tüm bu mahzurlara rağmen, bu çalışmanın faydadan ârî olmadığını düşünmekteyim. Bence başlıca önemi, arası devletin üst merhalelerinde vazife almış görevlilerin ilk kez olarak bir listesini sunmasıdır. Bu surette, bir bakıma çoğu isimsiz kahraman olan bu kişiler sahneye çıkıp kendi adlarıyla anılmış oluyorlar. Bu noktadan hareket ederek de son dönem Osmanlı bürokratının bir resmi ortaya çıkıyor, belki pek silik, zira şahsi bilgiler eksik ama hiç olmazsa görev süreleri ve rotasyonlar açısından bürokrasinin işlemesi hakkında, bir nebze bilgi sahibi olmak mümkün. Bürokrat ve bürokrasi terim lerinin Osmanlı bağlamı içinde ihtiyatla kullanılması gerektiğinine müdrikim.

13 XIV SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ Tüm çekinceler saklı kalmak üzere, bu bilgi kırpıntılarım rakamlaştırma cürretini gösterdim, elde edilen sonuçların yanıltıcı olabileceğini bile bile, gerektiğinde bunlan ileriki baskılarda tashih etmeyi göze alarak. Söz konusu şahıslardan patrikleri, hahambaşılarım, Karadağ prenslerim, Mekke şeriflerini, M ısır vâli ve hidivlerini, Tunus vâlilerini, Sırbiye [enezlerini, Bulgar prenslerini, Eflak-Boğdan beylerini, 1. Cihan Savaşında Osmanlı ordusunda hizmet gören 6 Alman generalini (Fr. Bronsard v. Schellendorf, E. v. Falkenhayn, C. von der Goltz, K. v. Kressentein, L. von Sanders, H. v. Seeckt) ve fahri olarak Hassa Ordusu komutanlığı deruhte etmiş olan Şehzade Yusuf İzzeddin Efendiyi Osmanlı bürokratı vasfıni pek uzaktan haiz olmaları bakımından, kenara koyarsak, geri kalan 998 kişi için elimizdeki verilerden hareket ederek ama bunların kesin olmadığım devamlı olarak göz önünde bulundurmak koşuluyla bazı sonuçlara varmak mümkün. 998 görevliden 695 i mülkiye, 268 i seyfiye, 35 i ilmiye kökenli. Bu sınıflandırma doğal olarak pek kesin değildir, zira bir sınıftan diğerine geçme olaylarına sıkça rastlanmaktadır, mesela Abdülhalik Nasuhi Bey, ilmiye tarikine dahil olduktan sonra Serasker Haşan Rıza Paşaya damat olunca seyfiyeye geçip Fransa da askeri okulu bitirmesine rağmen bilahare mülkiyeye intisab ediyor. Kendi babası Hayrullah Efendi de, İlmiyeden mülkiyeye geçmişti. Ahmed Cevdet Paşa, mülkiye ye intisab etmiş diğer bir ilmiye kökenli. Hariciye nazırı Ahmed Tevfık Paşa ise seyfiyeden mülkiyeye geçiyor. Bu tür misalleri de çoğaltmak mümkündür. 35 ilmiye mensubunundan* 26 sı ilmiye tarikinin en yüksek mevkii olan şeyhülislamlığı ulaşmışlardır. Bu 26 şeyhülislamdan yedisi Ahmed Es'ad Efendi, Halil Efendi, Mehmed Ziyâeddin Efendi, Mehmed-Sahib Molla Bey, Musa Kâzım Efendi, Mustafa Hayri Efendi, Mustafa Sabrî Efendi meşihat makamına gelmeden veya geldikten sonra Meclis-i ây an azalığında, dördü Mehmed Nurî Efendi, Musa Kâzım Efendi, Mustafa Hayri Efendi, Ömer Hulusi Efendi Evkaf nâzırlığında bulunurken Mustafa Hayri Efendi bir de ayrıca Adliye nâzırı olmuştur. Şeyhülislam olmayan ilmiye mensubundan ikisi Ahmed Tevhid Efendi, Vasfi Efendi Evkâf nâzın, üçü Ali Haydar Efendi, Necmeddin Bey, Vasfi Efendi Adliye nâzırı, beşi Ahmed Tâhir Efendi, Ali Rıza Efendi, Muhammed Hamdî Efendi, Mustafa Âsim Efendi (Yörük), Vasfi Efendi Meclis-i ây an azası görevlerinde bulundular. İlmiye ile geleneksel olarak bağlantılı olan Adliye ve Evkaf teşkilatı dışında bir görev üstlenmiş olan tek ilmiye mensubu kısa bir müddet Bağdad vâlisi ve Şura-yı devlet reisi olmuş olan Necmeddin Beydir. JBk Ek 1 S. XXV 1.

14 ÖNSÖZ XV 267 askeri zevattan1 ise ancak 74 ü münhasıran askerlikle ilgili bir makamda ordu komutanlığı, seraskerlik, kaptan-ı deryalık, tophane müşirliği, zaptiye nâzırlığı bulunmuşlardır; geri kalan 191 i başta sadrazamlık olmak üzere, vâlilik, nâzırlık, ve elçiliklerde vazife görmüşlerdir. Üç komutan ihtida etmiş Avrupalı (Mahmud Hamdi Paşa, Mehmed Ali Paşa, Ömer Lütfı Paşa), biri ise ihtida etmiş İstanbullu bir Yahudinin oğludur (Mehmed Kâmil Paşa). Ruhani liderleri ve tabi devletlerin başlarını saym azsak geri kalan gayrimüslimlerin sayısı ise 86 dır2. Bunlardan ancak Â'yân Meclisi azalığında bulunmuş olan 15 ini Abraham Paşa; Aram Efendi; Aristarki Bey (Stavraki); Bohor Efendi; Daviçon Karmona Efendi; De Kastro Bey; Dilber Efendi; Düz Bey; Fethi Bey; Oksanti Efendi; Popovıc Efendi; Servıçen Efendi; Stoyanoviç Efendi; Tilkof Efendi; Yusuf Sursok Efendi de saymazsak, fiili olarak devletin yüksek mevkiilerinde bulunmuş olan 71 gayrimüslimin uluslararası andlaşmalar gereği bir gayrimüslim tarafından yönetilmeleri gereken Cebel-i Lübnan, Sisam ve Şarki Rumeli nin başında bulunanlar hariç, ve geleneksel olarak gayrimüslimlerin istihdam edildiği Hariciye nezâretinin dışında, idari makamlarda bir tek kısa sürelerlerle Girit (Adosides Paşa, Fotiadi Bey, Sava Paşa, Sartinski Paşa, Karatodori Paşa, Beroviç Paşa) ve Cezâyir-i Bahr-i Sefid (İbrahim Selim Susa Bey) vilayetlerinin başında gayrimüslim vâliler görüyoruz. Nezaretlerde ise bugünkü tabirle teknik bakanlıklar diye addedebildiğimiz Nafıa Nezareti, Orman ve Maadin Nezareti, Posta ve Telegraf Nezareti ve Ticaret Nezareti dışında Abdülhamid döneminde Hazine-i Hassa ve Maliye Nezaretlerini sayabiliriz. Sadrazam lar3 Sadaret mevkii 83 yıl içinde 79 kez el değiştirmiş, ancak bu mevkiyi işgal edenlerin sayısı 42 dir: Mehmed Said sekiz, Mustafa Reşid altı, Mehmed Emin Âli ve Mütercim Mehmed Rüşdü beşer, Mehmed Kâmil dört, Mehmed Emin Rauf, Mehmed Emin, Ahmed Tevfik üçer, Mustafa Naili, Mehmed Fuad, Ahmed Midhat Şefik, Ahmed Es ad, Ahmed Vefık Hüseyin Hilmi ve Damad Mehmed Ferid Paşalar ikişer kez bu görevde bulundular. Bu 42 den 18 i Mehmed Husrev, Mehmed Ali, Mütercim Mehmed Rüşdü, Ahmed E s ad, Hüseyin Avni, Ahmed Cevad, Ahmed M uhtar, Mahmud Şevket, Ahmed İzzet, Ali Rıza, Salih Hulusi Paşalar asker kökenli. Sadaret makamını fasılasız en uzun işgal eden Avonyah Mehmed Ferid Paşa (Ocak 1903-Temmuz 1908), en kısa ise Ahmed Vefik Paşadır (30 Kasım-2 Aralık 1882) yılında ise sadaret altı kez el değiştirdi Ahmed Hamdi, Ahmet Vefık, Mehmed Sadık, Mehmed Rüşdü, Mehmed Es'ad Safvet ve Hayreddin 1B k E k 2 S. XXV. 2Bk Ek 3 XXVII. ^Şubat-Mayıs 1878 ve Temmuz 1879-Aralık 1882 arası başvekil.

15 XVI SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ Paşalar. Sözkonusu 42 sadrazamdan vazife başında ölen dördünü Mustafa Reşid, Mehmed Emin Âli, Halil Rifat ve Mahmud Şevket Paşalar saymazsak 9 u Mehmed Emin Rauf, Mustafa Naili, Mütercim Mehmed Rüşdü, Ahmed Midhat Şefik, Ahmed Vefık, Hayreddın, Ahmed Muhtar, Said Halim, Damad Mehmed Ferid Paşalar sadaret makamından ayrıldıktan sonra İdarî görev üstlenmediler. (Mehmed Said, Mehmed Kâmil, T al at ve Ahmed Tevfik Paşalar aşikâr sebeblerden ötürü bu rakama dahil edilmemişlerdir). Devlet hizmetinde kalanların çoğu ise ya vâlilik veya elçilikle İstanbul dan uzaklaştırılm ışlardır. Hayreddın ve Damad Ferid Paşalar ise sadarete geldiklerinde daha önce önemli bir İdarî mevkiide bulunmamışlardı. En genç sadrazam 37 yaşında ilk kez atandığı sadaretiyle (Ağustos 1852) Mehmed Emin Âli Paşa, en yaşlısı ise üçüncü ve son kere 75 yaşında sadrazam olan Ahmed Tevfik Paşadır. A d liye N azırları: arası Adliye nezâreti 57 kere el değiştirirken bu makamda bulunanların sayısı 38 dir. Ahmed Cevdet Paşa arası bu mevkiide beş kere bulunmuş, makamı en uzun arası Abdurrahman Nureddin Paşa işgal etmiştir yılında altı kere, 1878 de ise beş kere makam el değiştirmiştir. Adliye nazırı olmuş olan 38 kişiden altısı Necmeddin Molla, M ustafa Hayri, Ali Haydar, Cemil M olla, Vasfi, Ali R üşdü İlmiyeden, biri Mütercim Mehmed Rüşdü P aşa ise seyfiyedendir. Dokuzu adliye nezâretine atanmadan veya atandıktan sonra sadaret mevkiinde bulunmuşlardır Şirvani Mehmed Rüşdü, Mütercim Mehmed Rüşdü, Yusuf Kâmil, M ehmed Es'ad Safvet, Ahmed M idhat Şefik, Mehmed Said, Abdurrahman Nureddin, Hüseyin Hilmi Paşalar, B ahriye N a zırla rı arası bu makam 77 kez el değiştirirken, 50 kişi tarafından işgal edildi. Mehmed Ali Paşa, Nisan 1848-Nisan 1866 arası bu görevde beş kere bulunurken, Haşan Hüsnü Paşa Aralık 1882-Ağustos 1903 arası en uzun süre bu makamı işgal etmiştir. Bu görevde bulunanların dördü hariç İsmail Hakkı, Mahmud Nedim, Abdülhamid Ferid, Mehmed Celâl, diğerleri asker kökenlidir. Yedisi Mehmed Ali, Mehmed Emin, Mahmud Nedim, Ahmed E s ad, Hüseyin Avni, Ali Rıza, Salih Hulusi Paşalar bu göreve gelmeden veya geldikten sonra sadaret makamını işgal etmişlerdir. D ah iliye N a zırla rı arası bu makam 50 kez el değiştirirken 39 kişi tarafından işgal edildi. Mehmet Talat Paşa ve Adil Bey 2. Meşrutiyet döneminde bu görevde üçer defa bulunurken, Memduh Paşa Kasım 1895-Ağustos 1908 arası en uzun süre bu makamı işgal etmiştir. Dört nâzır İsmail Canbulat Bey, Ahmed 1 Mart 1867 e kadar ve Ocak 1881-Ağustos 1908 arası Kapudan-ı derya.

16 ÖNSÖZ XVII İzzet Paşa, Ali Rıza Paşa, Salih Hulusi Paşa asker kökenli iken, bu göreve gelmeden veya ayrıldıktan sonra fiili olarak taşrada vâlilik yapmamış olanların sayısı 15 tir: Mehmed Said Efendi, Server Paşa, İbrahim Hakkı Bey, Mehmed T a lat Paşa, Halil Bey, Mehmed Ziya Paşa, Mehmed Şerif Paşa, İsmail Canbulat Bey, Ali Fethi Bey, Mustafa Arif Bey, Ahmed İzzet Paşa, Mehmed Ali Bey, Ali Kemal Bey, Ali Rıza Paşa, Sâlih Hulusi Paşa. Nâzırlardan 16 sı Mehmed Rüşdü Paşa, Ahmed Hamdî Paşa, Mehmed Said Paşa, Ahmed Vefik Paşa, Mehmed Sadık Paşa, Mehmed Kadri Paşa, Mahtnud Nedim Paşa, İbrahim Edhem Paşa, Halil Rifat Paşa, İbrahim Hakkı Paşa, Hüseyin Hilmî Paşa, Mehmed Ferid Paşa, Mehmed Ta lat Paşa, Ahmed İzzet Paşa, Ali Rıza Paşa, Salih Hulusi Paşa bu göreve gelmeden veya ayrıldıktan sonra sadaret makamım işgal etmişlerdir. E v k a f N â z ır la n arası bu makam 76 kere el değiştirirken 58 kişi tarafından işgal edildi arası A bdüllatif Subhî Paşa bu görevde beş kere bulunmuşken görevde en uzun seneleri arasında Abdullah Gâlib Paşa kalmıştır. Nazırlardan beşi Ahmed Vefik Paşa, Mehmed Rüşdü Paşa, Ahmed Hamdî Paşa, Mehmed Sadık Paşa, Mehmed Kâmil Paşa bu göreve gelmeden veya ayrıldıktan sonra sadaret makamım işgal etmişlerdir. Altısı Ahmed Tevhid Efendi, Mustafa Hayri Efendi, Musa Kâzım Efendi, Vasfi Efendi, Ömer Hulusi Efendi, Mehmed Nuri Efendi ilmiye tarikinden, dördü Mehmed Nurî Efendi, Musa Kâzım Efendi, Mustafa Hayri Efendi, Ömer Hulusi Efendi şeyhülislamlıkta bulunmuşlardır. H ariciye N â zırla rı arası Hariciye Nezâreti 68 kere el değiştiriken bu mevkiiyi işgal edenlerin sayısı 34 tür. Mehmed Emin Âli, Mehmed Fuad, Mehmed Es'ad Safvet Paşa, bu mevkiide beşer kez bulunmuşlardır. Görevde en uzun süre Ahmed Tevfik Paşa ( ) bulunurken, 1882 yılında bu makam dört kere el değiştirmiştir. Dört gayr-i müslim A. Karatodori Paşa, Sava Paşa, Noradonkyan Efendi, Yusuf Franko Paşa bu görevde bulunmuşlardır. Nâzırlardan yedisi Turhan Hüsnü Paşa, Ahmed Tevfik Paşa, Mehmed Rifat Paşa, Mustafa Asım Bey, Mehmed Nabi Bey, Mustafa Reşid Paşa, Abdüllatif Safa Bey profesyonel diplomat tanımına uygun düşmektedir. Buna mukabil, 11 i Ali Gâlib Paşa, Sava Paşa, Abidin Paşa, Mehmed Asım Paşa, Noradonkyan Efendi, Said Halim Paşa, Halil Bey, Ahmed Nesimi Bey, Yusuf Franko Paşa, Mehmed Ferid Paşa, Ahmed İzzet Paşa nâzır olmadan veya olduktan sonra elçilikle yurtdışmda bulunmamışlardır. Yine bunlardan altısı Ali Galip Paşa, Mehmed Asım Paşa, Noradonkyan Efendi, Yusuf Franko Paşa, Mehmed Ferid Paşa, sefaret katibi, ve tek asker kökenli nâzır olan Ahmed İzzet Paşa da ataşe militer olarak, diplomasi tecrübesi kazanmışlardır. Nazırlardan 12 si Mustafa Reşid Paşa, İbrahim Sarim Paşa, Mehmed Emin Âli Paşa, Mehmed Fuad Paşa, İbrahim Edhem Paşa, Mehmed Es'ad Safvet

17 xvm SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ Paşa, Ârifi Paşa, Ahmed Tevfık Paşa, İbrahim Hakkı Paşa, Said Halim Paşa, Mehmed Ferid Paşa, Ahmed İzzet Paşa nâzır olmadan veya olduktan sonra sadarete yükselmişlerdir. H azine-i H assa N âzırları Nezâret arası 30 kere el değiştirmiş, bu makamı işgal edenlerin sayısı 24 tür arası üç Ermeni Kazasyan Paşa, Portakalyan Paşa, Sakız Paşa bu görevde birbirini takib etmişler, en uzun Kazasyan Paşa görev başında bulunmuştur ( ). İki nâzır bilahare sadrazam olmuşlardır Ahmed Hamdî ve Mehmed Said Paşalar, ayrıca iki seyfiye kökenli nâzır vardır: Mehmed Ali Paşa ve Mehmed Namık Paşa. M aarif N âzırları arası nezaret 64 kere el değiştiriken, bu mevkiiyi işgal edenlerin sayısı 39 dür. Ahmed Kemal Paşa arası bu göreve sekiz kez getirilirken, en uzun görevde bulunan ( ) Ahmed Zühdü Paşadır yılında nezaret beş kez el değiştirmiştir. Mehmed Hadi Paşa, asker kökenli tek Maarif nâzırı olmuştur. Altı nâzır da göreve gelmeden veya ayrıldıktan sonra sadrazam olmuşlardır: İbrahim Edhem Paşa, Mehmed Es'ad Safvet Paşa, Ahmed Vefik Paşa, Ahmed Arifi Paşa, Mehmed Kâmil Paşa, İbrahim Hakkı Paşa. M aliye N azırları arası nezaret 92 kere el değiştiriken, bu mevkiiyi işgal edenlerin sayısı 52 dir. Abdurrahman Nafiz Paşa arası bu göreve sekiz kez getirilirken, en uzun görevde bulunan birinci nezaretinde ( ) Ahmed Nazif Paşadır yılında nezaret beş kez el değiştirmiştir. Kazasyan Paşa Maliye nâzın olmuş tek gayrimüslim, Hüseyin Tevfik Paşa da, tek asker kökenli nâzır olmuştur. Beş nâzır da göreve gelmeden veya ayrıldıktan sonra sadrazam olmuşlardır: İbrahim Sarim, Mehmed Rüşdü, Mehmed Sadık, Ahmed Hamdî ve Mehmed Tal at Paşalar. M eclis-i A h k am -i A d liye R eisleri arası 32 kere el değiştiren bu makam 21 kişi tarafından işgal edilmiştir, bunlardan 11 i ayrıca sadaret mevkiinde bulunmuşlardır.yusuf Kâmil Paşa arasında beş defa bu makamda bulunmuştur. N afıa N azırları arası nezaret 46 kere el değiştirmiş, bu makamı işgal edenlerin sayısı ise 39 dür (Nezaret arası ve 2-8 Ağustos 1908 hariç, yılları arasında Ticaret Nezaretine bağlandı). Hekim İsmail Paşa, bu göreve üç kere atanırken, Haşan Fehmi Paşa ( ) bu makamı en uzun süre işgal edendir ve 1919 yıllarında bu makam beşer kez el değiştirmiştir. Nezaretin başında sekiz gayrimüslim bulunmuştur Agaton

18 ÖNSÖZ XIX Efendi, Davud Paşa, Çamiç Efendi, Karatodori Paşa, Sava Paşa, Naum Paşa, Sinapyan Efendi, Basarya Efendi. Yedi nâzır da Mehmed Rüşdü, İbrahim Edhem, Ahmed Muhtar, Ahmed Es ad, Mehmed Kadri, Mehmed Es'ad Safvet, Ali Rıza Paşalar nezarete gelmeden veya ayrıldıktan sonra sadrazam makamına yükselmişlerdi, l l i İbrahim Halil, Ahmed Muhtar, Ahmed Es ad, Osman Nizami, Ahmed Cemal, Mahmud Bahri, Şevket Turgut, Ahmed Avni, Abuk Ahmed Paşa, Zeki Paşa, Ali Rıza Paşa asker kökenlidir. O rm an ve M aadin N âzır la n arası (Nezaret arası Ticaret Nezaretine bağlandı) nezaret 7 kere el değiştirmiş, bu makamda altı kişi bulunmuştur, bunlar biri hariç ki bir hafta nezaretin başında bulunmuş olan Mehmed Tevfık Paşa diğerlerinin tümü gayrimüslimdir. Selim Melhame Paşa en uzun süre görevde bulunmuştur ( ). P osta ve T elegraf N azırları arası (Nezaret Temmuz cak 1910 arası umum müdürlüğe dönüştürülmüştür) 20 kez el değiştirmiş, görevde 19 kişi bulunmuştur. En uzun nazırlıkta bulunan Hüseyin Hasib Efendidir ( ). Nâzırlardan dördü Stanbulyan Efendi, Selim Susa Efendi, Musurus-Ghikis Bey, Yusuf Franko Paşa gayrimüslim iken, biri Mehmed T al at Paşa bilahare sadrazam olmuştur. S erask erler arası seraskerlik makamı 88 kere el değiştirmiş, görevde bulunanların sayısı ise 52 dir. Haşan Rıza Paşa bu göreve arası sekiz kez gelmiş, en uzun süre görevde bulunan ise arası serasker olan Mehmed Rıza Paşadır. Tümü, ikisi hariç Mehmed Fuad Paşa, Mehmed Ferid Paşa seyfiye tarikine mensubtur. Onu Mehmed Husrev Paşa, Mehmed Ali Paşa, Mehmed Rüşdü Paşa, Mehmed Fuad Paşa, Hüseyin Avni Paşa, Ahmed Es ad Paşa, Salih Hulusi Paşa, Mahmud Şevket Paşa, Ahmed İzzet Paşa, Mehmed Ferid Paşa, bu makama gelmeden veya ayrıldıktan sonra sadrazam olmuşlardır. Ş e y h ü lis la m la r arası meşihat makamı 33 kere el değiştirmiş, 26 kişi bu görevde bulunmuş, Haşan Fehmi, Haşan Hayrullah, Ahmed Muhtar-Molla, Musa Kâzım, Mehmed Cemâledin, İbrahim Hakkı, Mustafa Sabrî bu makamı ikişer defa işgal etmişlerdir. En uzun görevde kalan ise arası şeyhülislam olan Mehmed Cemâleddin Efendidir. ' Ağustos 1908 den sonra Harbiye Nazırı.

19 XX SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ Ş u ra -y ı D ev let R eisleri arası riyaset makamı 52 kere el değiştirmiş, 39 kişi bu görevde bulunmuştur. En uzun süren Mehmed Said Paşanın riyaseti olmuştur ( ).Yusuf Kâmil Paşa bu göreve üç kere getirtilmiş, 1919 ve 1920 de riyaset beşer kere el değiştirmiştir. Reislerden biri Mehmed Namık Paşa seyfiye, biri de Necmeddin Bey ilmiye kökenli iken, onbiri Ahmed Midhat Şefik Paşa, Yusuf Kâmil, Mahmud Nedim, İbrahim Edhem Paşa, Mehmed Kadri, Mehmed E s ad Safvet, Ârifi, Halil Rıfat, Said Halim, Mehmed Kâmil, Mehmed Said riyasete gelmeden veya ayrıldıktan sonra sadrazam olmuşlardır. T icaret ve Z iraat N azırları arası nezaret 75 kez el değiştirm iş, 56 kişi bu görevde bulunmuştur. En uzun M ustafa Zihni Paşa ( ) bu görevde bulunurken, 1920 de nezaret yedi kere el değiştirmiştir. Nâzırlardan altısı İbrahim Sarim, Yusuf Kâmil, Mahmud Nedim, İbrahim Edhem, Mehmed Es'ad Safvet, Mehmed Kadrî göreve gelmeden veya ayrıldıktan sonra sadrazam olmuşlar, yedisi Çamiç, B. Kuyumcuyan, Noradonkyan, Hallaçyan, Aristidi, S. el-bustani, Vayanis gayrimüslim, 13 ü de asker kökenlidir Mehmed Said, Ahmed Fethi, Halil Rifat, Haşan Rıza, Mehmed Kâmil, Süleyman Ref et, Mehmed Nâmık, İbrahim Halil, Damad Mahmud Celaleddin, Hüseyin Tevfik, Ziyaeddin, Mehmed Hâdi, Hüseyin Remzi Paşalar. T ophane M ü şirleri arası 35 kere el değiştirmiş olan bu makamda en uzun Mustafa Zeki Paşa bulunmuştur ( ). Görede bulunanların tümü asker kökenlidir. Z a p tiy e M ü şir le r i/n â z ır la n arası 36 kere el değiştiren bu görevde 30 kişi bulunmuştur. 11 i hariç Mehmed Emin, Mehmed İzzet, İsmail, Mehmed Ârif, Mehmed Sabrı, Kâmil Paşa, Hüseyin Nâzım Paşa, Ahmed Şefik, Hamdî, Mustafa Ziver, Refik tümü asker kökenlidir. Ahmed Hamdî Paşa bilahare sadrazam olmuş, en uzun ise Ahmed Şefik Paşa bu görevde bulunmuştur ( ). S ad aret M ü steşarları arası 47 kere el değiştiren bu görevde 37 kişi bulunmuştur. Bunlardan en uzun ( ) Mehmed Tevfik Paşa bu görevde bulunmuş, altısı da bilahare sadrazam olmuşlardır: İbrahim Sarim Paşa, İbrahim Edhem Paşa, Mehmed Fuad Paşa, Mehmed Es'ad Safvet Paşa, Ahmet Vefîk Paşa.

20 ÖNSÖZ XXI M abeyn B a şk a tip leri arası 23 kere el değiştiren bu görevde 20 kişi bulunmuştur. Mehmed Emin Bey, Ali Fuad Bey, ve Ali Rıza Mümtaz Bey ikişer defa işgal ettikleri bu makamda en uzun Tahsin Paşa bulunmuş ( ), Mehmed Said Paşa ise bilahare sadrazamlığa yükselmiştir. S erk u ren âlar arası 43 kere el değiştirmiş olan bu makam 37 kişi tarafından işgal edilmiştir. En uzun Hacı Ali Paşanın bulunduğu ( ) bu görevde yedi asker kökenli şahıs da bulunmuştur: Ahmed Şevket Paşa, Gâlib Paşa, Hüseyin Gemil Paşa, Mehmed Bey, Mehmed Nâfız Paşa, Mehmed Nuri Paşa, Ömer Yaver Paşa. M eclis-i  'yân a z a la n I. M eşrutiyet döneminde (M art 1877-Nisan 1880) 51, II. M eşrutiyet döneminde (Aralık 1908-Eylül 1919) ise 97 atama yapılmıştır. Birinci dönemde azalardan 12 si Antopulo Paşa, Aristarki Bey, Daviçon Efendi, Marko Paşa, Mihran Bey, Musurus Paşa, Serviçen Bey, Stoyanoviç Efendi, Kastro Bey, Mavroyeni Paşa, Karatodori Paşa, Abraham Paşa ikinci dönemde ise 18 i Azaryan Efendi, Basarya Efendi, Bohor Efendi, Fethi Franko Bey, Noradonkyan Efendi, Mavrokordato Efendi, Mavroyeni Bey, Oksanti Efendi, Yorgiyadis Efendi, Aram Efendi, Temko Popovic Efendi, Aristidi Paşa, Dilber Efendi, Stoyan Tilkof Efendi, Süleyman El-Baruni Efendi, Yusuf Sursok Bey, Vegleri Efendi gayri müslimdir. Birinci dönemde üç Ahmed Esad, Halil ve Ahmed Tahir Efendiler, ikinci dönemde dokuz Mehmed Ziyaeddin, M ustafa Hayrı, Mustafa Sabri, M ustafa Asım, V asfi Efendi, M usa Kâzım, M ehm ed-sahip M olla, Muhammed Hamdî, Ali Rıza Efendiler toplam 12 ilmiye mensubu Â'yân azası atanmışlardır. Asker kökenliler ise birinci dönemde yedi Abdülhalim, Ahmed, Haşan Rıza, İbrahim Halil, Mehmed Nâmık, Mustafa Nurî, Tahir Paşalar ikinci dönemde ise Ahmed Muhtar, Topçu Ali Rıza, Ali Rıza (sadrazam), Arif Hikmet, Edhem, Mehmed Muzaffer, Ömer Rüşdü, Sami Faruki, Süleyman, Fuad, Sâlih Hulusi, Ahmed İzzet, Mahmud Şevket, Mehmed Şükrü, Mahmud Bahri, Osman Fevzî, İzzet Fuad, Mehmed Hâdi Paşalar 18, toplam 23 tür. Meclis-i  yân a tayin edilenler ekseriyetle, devlet hizmetindeki hayatlarının sonuna doğru bu mevkiye taltifen atanmışlardır. Birkaçı için ise bilakis, ayanlık devlet katında ilk önemli görevdir: Hayreddin Paşa, Mehmed Said Halim Paşa, Damad Mehmed Ferid Paşa gibi.

21 xxn SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ V a lile r İmparatorluğun çeşitli eyalet ve vilayetlerinde 510 vâli1 görevde bulunmuştur. Bunlardan 160 ı2 asker kökenli, biri de Necmeddin Molla İlmiyeye mensubdur. Asker valiler ekseriyetle sınır vilayetlerinde ve ordu karagahlarının veya hudud kom utanlıklarının konuşlandırıldığı vilayet merkezlerinde vazife almışlardır ve bunlardan bazıları hem mülki hem de askeri görevi aynı anda uhdelerinde bulundurmuşlardır. Bunun en bariz örneklerini 6. Ordunun bulunduğu Bağdad, ve 7. Ordunun bulunduğu Yemen vilayetlerinde görüyoruz. 6. Ordunun kurulduğu 1848 den 1910 a kadar ki 30 Bağdad vâlisinden 13 ü, 7. Ordunun kurulduğu 1871 den 1910 a kadar ki 20 Yemen vâlisinden ancak dördü mülki erkândan iken, diğerleri vâlilik görevini üstlenen Ordu komutanlarıydı. İlginçtir ki mülki erkândan olmalarına rağmen üç Bağdad vâlisi Mehmed Takıyeddin, Ahmed Midhat Şefik Paşa, Abdurrahman Nureddin Paşa bu sefer 6. Ordu komutanlığını onlar yürütmüşlerdir. Taşrada konuşlandırılmış diğer ordu komutanlıklarında her iki görevin tek kişinin uhdesinde bulundurulm asına daha seyrek de olsa rastlanmaktadır: 4. Ordu komutanlığının bulunduğu Erzurum da Rus Harbini takaddüm eden senelerde tüm ordu komutanları aynı zamanda vâlilik görevini de yürütmüşler, 2. Ordu komutanlığının Edirne'de bulunduğu yıllarda Mehmed Arif Paşa uzun yıllar hem vâli hem Ordu komutanı idi. Yanya vilayetinde de asker valiler çoğu zaman hudud kuvvetleri komutanlığını da deruhte etmişlerdir. Ordu komutanlığı ve vâlilik görevlerinin iki ayrı kişinin uhdesinde bulunduğu zamanlarda iki görevli arasındaki sürtüşme örnekleri çoktur. Bunlardan birkaç tanesi burada zikredelim: Yemen de Vâli Hüseyin Hilmî Paşa ile 7. Ordu Komutanı Abdullah Reşid Paşa, Selanik te Vâli Mehmed Tevfik Bey ile 2. Ordu M üşiri Hayri Paşa, Kırım Harbi arifesinde Erzurum vâlisi Mustafa Zarif Paşa ile Anadolu (4.) Ordusu müşiri Abdülkerim Nadir Paşa, v.s arası 19 sadrazam sadaret makamına gelmeden veya ayrıldıktan sonra taşrada vâlilik yapmışlardır. Vâli listeleri incelendiği zaman şu sonuçlara varmak mümkün: (i) bölgesel ihtisaslaşma diye bir kural yok: bazı vâliler tüm kariyerlerini örneğin güney doğu vilayetlerinde yaparlarken, diğerleri Rumeli den Trablusgarb a oradan da Anadolu ya tayin edilebilinirlerdi. Görev uzunluğu konusunda da belirli bir kıstas yok, hatta bazı dönemlerde dönüşüm öyle hızlandı ki mesela Mahmud Nedim Paşanın sadareti esnasında bazı vilayetlere peşi peşine vâlilerin atanması üzerine Avusturya-Macaristan İmparatoru Franz-Joseph e, Osmanlı valileri promenada mi çıktı? diye bir nükte atfedilir. Ziya Paşa da (Ziyaeddin Abdülhamid Paşa) görevine henüz ısınmadan başka bir yere naklini 1B ke k4s. XXVIII. 2Bk Ek 5 S. XXV.

22 ÖNSÖZ xxm Vâlii Şam olarak üçbuçuk ay Konya ya sonra göründü gitmek diye dile getiımiştir. Aynı hareketliliği 2. Meşrutiyet döneminde hükümetlerin birbirini takip ettiği yıllarda görmek mümkün. Mesela Haleb e arası altı vali tayin edildi. Ona mukabil, II. Abdülhamid devrinin ortalarına doğru daha istikrah bir dönem yaşandı: Ahmed Rasim Paşa 15 yıl Trablusgarb, Ahmed Ratib Paşa, 13 yıl Hicaz, Mehmed Kâmil Paşa 12 yıl Aydın vâliliklerinde bulundular. Bu tablo, çoğu vilayet için geçerli olduğu gibi diğer makamlarda da (nâzırlık, elçilit, ordu komutanlığı) aynı müşahedede bulunmak mümkündür. E lç ile r arası yurt dışındaki 22 diplomatik misyonda 133 kişi^ büyükelçi, elçi, veya mûkim maslahatgüzar sıfatıyla görev almışlardır. Bunlardan profesyonel diplom at, yani devletin herhangi başka bir hizm etinde bulunmamış olanların sayısı 42 dir. Asker kökenli sefirlerin sayısı ise 14 tür: Ahmed Cevad, Ahmed Fevzi, Ahmed Şakir, Saraylızâde Ahmed Tevfik, Hüseyin Hüsnü, Hüseyin Tevfik, İbrahim Fethi, İzzet Fuad, Mahmud Muhtar, Mehmed Şakir, Mustafa Eşref, Necib, Osman Nizami, Şerif Paşalar. Sefirlik yapmış olan 13 kişi, yurd dışına gitmeden veya döndükten sonra, sadrazamlık makamında bulunmuşlardır: Ahmed Arifi, Ahmed Cevad, Ahmed Tevfik, Ahmed Vefik, Hüseyin Hilmi, İbrahim Edhem, İbrahim Hakkı, İbrahim Sarim, Mehmed Emin, Mehmed Emin Âli, Mehmed E s ad Safvet, Mehmed Sadık, Mustafa Reşid Paşalar. 29 gayrimüslim temsilciden l l i Rum, Antopulo Paşa, L. Aristarki bey, Y. Aristarki Bey, Fotiadis Paşa, A. Karatorodi Paşa, S. Karatodori Efendi, Konemenos Bey, Mavroyeni Bey, K. Musurus Paşa, S. Musurus Paşa, Y. Musurus Bey, dördü Ermeni Azaryan Efendi, Miran Bey, Serkis Efendi, Yusuf Misak Efendi, dördü Levanten: A. Rüstem Bey (Polonya asıllı), Blak Bey ve Glavany Bey (Fransızlaşmış Geneviz asıllı bir aileden), Rüstem Paşa (İtalyan asıllı), üçü Rumlaşmış Romenler, Kalimaki Paşa ve baba oğlu K. Karaca Bey ile Y. Karaca Paşa, üçü de yabancı ülke vatandaşı doğup Osmanlı hizmetine girmiş olan AvrupalIlar E. de Kerkhove (Belçikalı), M urat Efendi (Alm an), Dr. Spitzer (AvusturyalI). * * * Daha etraflı bir incelemeyi gerektiren bir husus, bu rehberde yer alan eşhası birbirine bağlayan baba-oğul, kardeş, kayın peder-damat ilişkileridir. Nihai olmadığı aşikar olan bir ilk tespit neticesinde 72 baba-oğul ilişkisi ortaya Ek 6 XXXI.

23 XXIV SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ çıkmıştır*. Buna ilaveten, dört dede-oğul-torun silsilesine rastlandı: Mehmed Şekip Paşa Ahmed Ârifı Paşa > M ustafa Şekib Bey; Gümrükçü Osman Paşa» Mustafa Süreyya Paşa -» M ustafa Şekib Bey, Abdunahman Sami Paşa Abdüllatif Subhi Paşa -> Abdülvahab Subhi Bey; Mehmed İsmet Paşa > Hüseyin Rıza Paşa İsmet Bey. Kayınpeder-damat ilişkisi ise 44 kez tekrarlandı2. Hatta bu ilişkiyi dört nesil üzerinde izleme mümkün: Emin Muhlis Paşanın damadı Mehmed Enis Paşa, bunun damadı Mustafa Zeki Paşa, bunun damadı Ali Kemal Bey. Nihayet 16 kardeş ilişkisi de tesbit edilebildi3. Bu örnekleri çoğaltmak burada da herhalde mümkün olmalı. Bu rehberde Baban ailesinin ferdlerine sekiz, Samipaşazâdelere altı, Çürüksululara ve R am azanoğullarına beşer defa rastlan m ak tad ır. A ynı m anzaraya gayrimüslimlerde de görmek mümkündür: (Aristarki, Bilinski, Franko, Karaca, Karatodori, Kuyumcuyan, Mavroyeni, Musurus aileleri). Not: Şahıs verileri bölümünde u işareti kişinin ilmiye, A işareti seyfıyeye mensubiyetinin ifadesidir. ^Bk Ek 7 S. XXXII. 2Bk Ek 8 S XXXIV. 3Bk Ek 9 XXXV.

24 SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ XXV EK 1: İLMİYE MENSUBLARI: Abdullah Bey, Abdurrahman Nesîb Efendi, Ahmed Arif Hikmet Bey, Ahmed Es'ad Efendi, Ahmed Muhtar Efendi, Ahmed Muhtar-Molla Bey, Ahmed Tâhir Efendi, Ahmed Tevhid Efendi, Ali Haydar Efendi, Ali Rıza Efendi, Ali Rüşdü Efendi, Halil Efendi, Haşan Fehmî Efendi, Haşan Hayrullah Efendi, Hüseyin Hüsnü Efendi, İbrahim Hakkı Efendi, Mehmed  rif Efendi, Mehmed Cemâleddin Efendi, Mehmed Es ad Efendi, Mehmed Nurî Efendi, Mehmed Refik Efendi, Mehmed Sadeddin Efendi, Mehmed-Sahib Molla Bey, Mehmed Ziyâeddin Efendi, Muhammed Hamdî Bey, Musa Kâzım Efendi, Mustafa Âsim Efendi (Mekkîzâde), M ustafa Âsim Efendi (Yörük), Mustafa Hayri Efendi, Mustafa Sabrî Efendi, Necmeddin Bey, Ömer Hulusi Efendi, Ömer Hüsamettin Efendi, Ömer Lütfı Efendi, Vasfı Efendi. EK 2: SEYFİYE MENSUBLARI: Abdî Paşa; Abdî Paşa; Abdullah Paşa; Abdullah Reşid Paşa; Abdülhalim Paşa; Abdülkerim Nadir Paşa; Abdülkerim Paşa; Abdülkerim Paşa; Ahmed Abuk Paşa; Ahmed Avni Paşa; Ahmed Cemâl Paşa; Ahmed Cevad Paşa; Ahmed Es'ad Paşa; Ahmed Eyyûb Paşa; Ahmed Fethi Paşa; Ahmed Fevzî Paşa (H ain/firari); Ahmed Fevzî Paşa (Tatar); Ahmed Fevzî Paşa (Aydınoğlu); Ahmed Feyzî Paşa; Ahmed Hamdî Paşa (Arnavud); Ahmed Hamdî Paşa (Cakacı/Süslü); Ahmed Hıfsı Paşa; Ahmed İzzet Paşa; Ahmed İzzet Paşa; Ahmed İzzet Paşa (Amavud); Ahmed Muhtar Paşa; Ahmed Nâzır Paşa; Ahmed Paşa (Kayserili); Ahmed Paşa (Tâcirli); Ahmed Ratip Paşa; Ahmed Şakir Paşa; Ahmed Şevket Paşa; Ahmed Tevfik Paşa; Ahmed Tevfik Paşa; Ahmed Tevfik Paşa (Saraylızade); Ahmed Vesim Paşa; Ahmed Zekeriya Paşa; Ali Aşkar Paşa; Ali Ferid Paşa; Ali Paşa; Ali Rıza Mehmed Paşa; Ali Rıza Paşa; Ali Rıza Paşa; Ali Rıza Paşa; Ali Rıza Paşa; Ali Sâib Paşa; Ali Yâver Paşa; Ârif Hikmet Paşa; Ârif Paşa; Ârif Paşa; Asaf Paşa; Cavid Paşa; Cemâl Paşa (Ağabeyzâde); Cemâl Paşa [Mersinli]; Cevad Şakir Paşa; Ebûbekir Rüstem Paşa; Ebûbekir Sami Paşa; Edhem Paşa; Edhem Paşa; Emin Paşa; Enver İsmail Paşa; Es'ad Paşa; Eyyûb Sabrî Paşa; Fahri Paşa; Feyzullah Zaim Paşa; Fuad Paşa; Fuad Paşa; Gâlib Paşa (Sarı); Gâlib Paşa [Pasiner]; Hâfız Ahmed Paşa; Hâfız Ahmed Paşa; Hâfız İsmail Hakkı Paşa; Hafız Mehmed Paşa; Hâfız Mehmed Paşa; Hâfız Mehmed Paşa; Halil Paşa; Halil Rifat Paşa; Hamdî Bey; Haşan Bedri(eddin) Paşa; Haşan Edip Paşa; Haşan Hakkı Paşa; Haşan Hayrî Paşa; Haşan Hüsnü Paşa; Haşan İzzet Paşa; Haşan Rami Paşa; Haşan Rıza Paşa; Haşan Rıza Paşa; Haşan Rıza Paşa; Haşan Sâmih Paşa; Haşan Tahsin Paşa; Haşan Tahsin Paşa; Haydar Paşa; Hayri Paşa; Hidâyet Paşa; Hilm î Paşa; Hurşid Paşa; Husrev Paşa; Hüseyin Avni Paşa; Hüseyin Cemil Paşa; Hüseyin Fevzî Paşa; Hüseyin Hüsnü Paşa; Hüseyin Hüsnü Paşa; Hüseyin Hüsnü Paşa; Hüseyin Hüsnü Paşa; Hüseyin Hüsnü Paşa; Hüseyin Nâzım Paşa; Hüseyin Raûf Bey; Hüseyin Remzi Paşa; İbrahim Derviş Paşa; İbrahim Edhem Paşa; İbrahim Fethi Paşa; İbrahim Halil Paşa; İbrahim Halil Paşa; İbrahim Halil Paşa; İsmail Hakkı Paşa; İsmail

25 XXVI SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ Hakkı Paşa; İsmail Hakkı Paşa; İsmail Hakkı Paşa; İsmail Paşa; İzzet Bey; İzzet Fuad Paşa; Kâzım Paşa; Mahmud Bahri Paşa; Mahmud Celâleddin Paşa; Mahmud Hamdî Paşa; Mahmud Kâmil Paşa; Mahmud Muhtar Paşa; Mahmud Paşa; Mahmud Paşa; Mahmud Şevket Paşa; Mazhar Şerif Paşa; Mehmed Alı Paşa; Mehmed Ali Paşa; Mehmed Ârif Paşa; Mehmed Ârif Paşa; Mehmed Ârif Paşa; Mehmed Besim Paşa; Mehmed Bey; Mehmed Dilaver Paşa; Mehmed Emin Paşa; Mehmed Emin Paşa; Mehmed Es'ad Paşa; Mehmed Fazıl Paşa; Mehmed Fazlı Paşa; Mehmed Hâdi Paşa; Mehmed Hayreddin Paşa; Mehmed Hurşid Paşa; Mehmed Husrev Paşa; Mehmed İsmet Paşa; Mehmed İzzet Paşa; Mehmed İzzet Paşa; Mehmed İzzet Paşa; Mehmed Kâmil Paşa; Mehmed Muammer Paşa; Mehmed Muzaffer Paşa; Mehmed Nafiz Paşa; Mehmed Nâmık Paşa; Mehmed Nazif Paşa; Mehmed Nurî Paşa; Mehmed Râşid Paşa; Mehmed Raûf Paşa; Mehmed Redif Paşa; Mehmed Re'fet Paşa; Mehmed Reşid Paşa; Mehmed Reşid Paşa; Mehmed Rıza Paşa; Mehmed Rüşdü Paşa; Mehmed Sa'dullah Paşa; Mehmed Said Paşa; Mehmed Said Paşa; Mehmed Said Paşa; Mehmed Salih Paşa; Mehmed Selim Paşa; Mehmed Şakir Paşa; Mehmed Şakir Paşa; M ehmed Şükrü Paşa; Mehmed Tâhir Paşa; Mehmed Tayyâr Paşa; Mehmed Vâsıf Paşa; Mehmed Vehib Paşa; Mehmed Yâver Paşa; Mehmed Zeki Paşa; Muhsin Paşa; Musa Kâzım Paşa; Mustafa Âsim Paşa; Mustafa Eşref Paşa; Mustafa Fevzî Paşa; Mustafa Kemal Paşa; Mustafa Mazhar Paşa; Mustafa Nâzım Paşa, Mustafa Nurî Paşa; Mustafa Nurî Paşa; Mustafa Paşa; Mustafa Paşa; Mustafa Paşa; Mustafa Paşa; Mustafa Paşa; Mustafa Sabrî Paşa; Mustafa Sıdkı Paşa; Mustafa Tevfık Paşa; Mustafa Tosun Paşa; Mustafa Zarîf Paşa; Mustafa Zeki Paşa; Nasır Paşa; Nazif Paşa; Necib Paşa; Necib Paşa; Neş'et Bey; Nihat Paşa; Nureddin Paşa; Nurî Paşa; Nusret Paşa; Osman Fevzî Paşa; Osman Nizami Paşa; Osman Nurî Paşa; Osman Nurî Paşa; Osman Nurî Paşa; Osman Paşa; Osman Paşa; Ömer Fevzî Paşa; Ömer Fevzî Paşa; Ömer Lütfî Paşa; Ömer Rüşdü Paşa; Ömer Yâver Paşa; Rasim Paşa; Râşid Paşa; Receb Paşa; Rıza Paşa; Rifat Paşa; Sabit Paşa; Sadık Paşa; Mehmed Es'ad Safvet Paşa; Sâlih Hamdî Paşa; Sâlih Hulusi Paşa; Sâlih Zeki Paşa; Sami Paşa Farukizâde; Seyfullah Paşa; Seyyid Mehmed Tevfık Paşa; Subhî Bey; Süleyman Askeri Bey; Süleyman Bahri Paşa; Süleyman Bahri Paşa; Süleyman Fevzî Paşa; Süleyman Hüsnü Paşa; Süleyman Paşa; Süleyman Paşa; Süleyman Re'fet Paşa; Süleyman Şefik Paşa; Süleyman Şevket Paşa; Şaban Paşa; Şakir Paşa; Şemsi Paşa; Şerif Paşa; Şevket Paşa; Şevket Turgut Paşa; Şükrü Paşa; Tâhir Paşa; Tâhir Paşa; Tevfık Paşa; Vâmık Sâlih Paşa; Vehib Bey; Veysel Hilmî Paşa; Yakub Şevki Paşa; Yâver Paşa; Yusuf Paşa; Zeki Paşa; Zeki Paşa; Zeki Paşa; Ziyaeddin Paşa.

26 ÖNSÖZ xxvn E K 3: GAYRİMÜSLİMLER A. Rumlar: Adosidis Paşa; Antopulos Paşa; Aristarki Bey (Ligor); Aristarki Bey (Miltiades); Aristarki Bey (Stavraki); Aristarki Bey (Yanko); Aristidi Paşa; Fotiadi Bey; Fotiadi Paşa; Gregoriyadis Bey; Kalimaki Paşa; K. Karaca Bey; Y. Karaca Paşa; Karatodori Bey; Karatodori Efendi; Karatodori Paşa; Konemenos Bey; Kopasis Efendi; Mavrokordato Efendi; Mavroyeni Bey; Mavroyeni Paşa; Musurus-Gikis Bey; Musurus Bey Pavlaki; Musurus Bey Yanko; Musurus Paşa Kostaki; Musurus Paşa Stefanaki; Sava Paşa; Vayanis Efendi; Vegleris Bey; Vitinos Bey; Vogoridi Bey; Vogoridi Paşa; Yoıgiadis Efendi. Adosidis Paşa ile Vayanis Efendi nin ayrıca Karamanlı olma özellikleri var. Kalimaki ve Karaca lar ise Rumlaşmış eski Romen ailelerine mensubturlar. B. Ermenil er: Abraham Paşa; Agaton Efendi; Agop Ohanes Kazasyan Paşa; Aram Efendi; Azaryan Efendi; Dâvud Garabet Paşa; Dilber Efendi; Diran Bey ; Düz Bey; Hallaçyan Efendi; Kuyumcuyan Bedros Efendi; Kuyumcuyan Ohannes Paşa; Mikail Portakalvan Paşa; Misak Efendi; Noradonkyan Efendi; Ohanes Çamiç Efendi; Ohanes Sakız Paşa; Oskan Efendi; Serkis Efendi; Serviçen Efendi; Sinapyan Efendi; Stanbulyan Efendi. C. Museviler: Bohor Efendi; Daviçon Karmona Efendi; De Kastro Bey. D. Hıristiyan Arablar: Fethi Bey; Gobdan Efendi; İbrahim Selim Susa Efendi; Nasri Paşa; Naum Nimetullah Paşa; Necib Paşa Melhame; Selim Melhame Paşa; Süleyman el- Bustani Efendi; Yusuf Franko Paşa ; Yusuf Sursok Efendi. E. S 1 a v 1 a r : Ahmed Rüstem Bey; Berovic Paşa; Gavril Paşa; Muzaffer Paşa; Nihat Paşa (de Bilinski); Oksanti Efendi; Popovic Efendi; Sartinski Paşa; Stoyanoviç Efendi; Tilkof Efendi. F. Osmanlı hizmetine girmiş olan yabancılar: Blak Bey; Glavany; Kerkhove; Murat Efendi; Rüstem Paşa; Dr. Spitzer. Osmanlı tebaasından olan Basarya Efendi Makedonya Ulahlanndan; Vasa Paşa da Katolik Arnavut idi.

27 xxvm SON DÖNEM OSMANLI ERKÂN VE RİCALİ E K 4 : VALİLER Abbas Halim Paşa; Abbas Hilmî Paşa; Abdî Paşa; Abdî Paşa; Abdullah Gâlib Paşa; Abdullah Lami Bey; Abdullah Musîb Paşa; Abdullah Paşa; Abdullah Paşa; Abdullah Reşid Paşa; Abdullah Subhî Paşa; Abdurrahman Efendi; Abdurrahman Haşan Bey; Abdurrahman Nâfız Paşa; Abdurrahman Nureddin Paşa; Abdurrahman Fehmi Efendi; Abdurrahman Nureddin Paşa; Abdurrahman Sami Paşa; Abdülhalik Nasuhi Bey; Abdülhamit Paşa; Abdiilhamid Ziyâeddin Paşa; Abdülkadir Kemalî Paşa; Abdülkerim Nadir Paşa; Abdülkerim Paşa; Abdülvahap Paşa; Abdülvahap Subhî Bey; Abdünnâfi İffet Efendi; Abidin Paşa; Âdil Bey; Adosides Paşa; Ağa Hüseyin Paşa; Âgâh Abdülaziz Paşa; Ahmed Aziz Paşa; Ahmed Bey; Ahmed Cemâl Bey; Ahmed Cemâl Paşa; Ahmed Cevad Paşa; Ahmed Cevdet Paşa; Ahmed Es'ad Paşa; Ahmed Eyyûb Paşa; Ahmed Feyzî Paşa; Ahmed Fevzî Paşa; Ahmed Fevzî Paşa; Ahmed Hamdî Paşa; Ahmed Hıfzı Paşa; Ahmed İrfan Paşa; Ahmed İzzet Bey; Ahmed İzzet Paşa; Ahmed İzzet Paşa; Ahmed Keşfi Bey; Ahmed Mazhar Müfıd Bey; Ahmed Mazhar Paşa; Ahmed Midhat Bey; Ahmed Muammer Bey: Ahmed Muhtar Paşa; Ahmed Münir Bey; Ahmed Münir Paşa; Ahmed Nâzım Paşa; Ahmed Nâzır Paşa; Ahmed Nedim Bey; Ahmed Paşa; Ahmed Paşa; Ahmed Paşa; Ahmed Paşa; Ahmed Rasim Paşa; Ahmed Ratip Paşa; Ahmed Reşid Bey; Ahmed Reşid Paşa; Ahmed Reşid Paşa; Ahmed Tevfik Paşa; Ahmed Tevfik Paşa; Ahmed Vefık Paşa; Ahmed Zekeriya Paşa; Ahmed Zühdü Paşa; Alaeddin Bey; Ali Aşkar Paşa; Ali Daniş Bey; Ali Ekrem Bey; Ali Ferid Paşa; Ali Gâlib Bey; Ali Gâlib Bey; Ali Gâlib Bey; Ali Gâlib Paşa; Ali Haydar Bey; Ali Kemal Bey; Ali Kemalî Paşa; Ali Mazhar Bey; Ali Muhittin Paşa; Ali Münif Bey; Ali Nâzım Bey; Ali Nusret Paşa; Ali Osman Bey; Ali Paşa; Ali Paşa; Ali Paşa; Ali Paşa; Ali Paşa; Ali Paşa; Ali Refik Bey; Ali Rıza Bey; Ali Rıza Mehmed Paşa; Ali Rıza Paşa; Ali Rıza Paşa; Ali Rıza Paşa; Ali Rıza Paşa; Ali Sâib Paşa; Ali Şeydi Bey; Ali Subhî Bey; Ali Sürûrî Paşa; Ali Şefik Paşa; Ali Yâver Paşa; Âli Bey; Âli Bey; Antopulo Paşa; Ârif Paşa; Ârif Paşa; Â rif Paşa; Ârif Paşa; Ârifî Paşa; Asaf Paşa; Asaf Paşa; Atâullah Paşa; Aziz Nurî Bey; Aziz Paşa; Azmi Bey; Bedri Bey; Behçet Yusuf Bey; Bekir Sami Bey; Beroviç Paşa; Besim Bey; Cavid Paşa; Cemâl Azmi Bey; Cemâl Bey; Cemâl Paşa; Cemil Paşa; Cevdet Bey; Dâvut Paşa; Ebûbekir Hazım Bey; Ebûbekir Rüstem Paşa; Ebûbekir Sami Paşa; Edhem Paşa; Edhem Paşa; Edhem Paşa; Edhem Pertev Paşa; Emin Bey; Emin Muhlis Paşa; Enis Paşa; Es'ad Mehmed Muhlis Paşa; Es'ad Muhlis Paşa; Es'ad Paşa; Eyyûb Sabrî Paşa; Fahri Paşa; Faik Âli Bey; Ferid Paşa; Feyzullah Zaim Paşa; Kostaki Fotiadi Bey; Gâlib Paşa; Gâlib Paşa; Hâfız Ahmed Paşa; Hâfız Mehmed Paşa; Hâfız Mehmed Paşa; Halil Bey; Halil Hâlid Bey; Halil Kâmilî Paşa; Halil Paşa; Halil Rifat Paşa; Halil Rifat Paşa; Hamdî Bey; Hamit Bey; Haşan Bedri Paşa; Haşan Edip Paşa; Haşan Fehmi Paşa; Haşan Hakkı Paşa; Haşan Hakkı Paşa; Haşan Hakkı Paşa; Haşan Hayri Paşa; Haşan Hilmî Paşa; Haşan Nâzım Bey; Haşan Paşa; Haşan Refik Paşa; Haşan Rıza Paşa; Haşan Rıza Paşa; Haşan Samih Paşa; Haşan Tahsin Bey; Haşan Tahsin Paşa; Haşan

28 ÖNSÖZ XXIX Tahsin Paşa; Haydar Hilmî Bey; Haydar Paşa; Hayri Paşa; Hıfzı Paşa; Hidayet Paşa; Hilmî Paşa; Hilmî Paşa; Hulusi Bey; Hurşid Paşa; Husrev Paşa; Hüsamettin Bey; Hüseyin Avni Paşa; Hüseyin Celâl Bey; Hüseyin Cemil Paşa; Hüseyin Efendi; Hüseyin Fevzî Paşa; Hüseyin Fikri Paşa; Hüseyin Hilmî Paşa; Hüseyin Hüsnü Paşa; Hüseyin Hüsnü Paşa; Hüseyin Kâzım Bey; Hüseyin Mazhar Bey; Hüseyin Nâzım Paşa; Hüseyin Nâzım Paşa; Hüseyin Rıza Paşa; Hüsnü Bey; İbrahim Bey; İbrahim Derviş Paşa; İbrahim Edhem Bey; İbrahim Edhem Paşa; İbrahim Edhem Paşa; İbrahim Faik Bey; İbrahim Hakkı Bey; İbrahim Halil Paşa; İbrahim Halil Paşa; İbrahim Halil Paşa; İbrahim Haydar Efendi; İbrahim Hayrullah Bey; İbrahim Kadrî Bey; İbrahim Paşa; İbrahim Paşa; İbrahim Sâib Paşa; İbrahim Sârim Paşa; İbrahim Selim Susa Bey; İbrahim Şükrü Paşa; İsmail Canbulat Bey; İsmail Fuad Bey; İsmail Hakkı Bey; İsmail Hakkı Bey; İsmail Hakkı Bey; İsmail Hakkı Paşa; İsmail Hakkı Paşa; İsmail Hakkı Paşa; İsmail Hakkı Paşa; İsmail Hakkı Paşa; İsmail Hakkı Paşa; İsmail Kemal Bey; İsmail Kemal Bey; İsmail Paşa; İsmail Paşa; İsmail Paşa; İsmail Rahmi Paşa; İsmet Bey; İsmet Paşa; İzzet Bey; İzzet Efendi; Kadrî Efendi; Kâmil Bey; Karateodori Paşa; Kâzım Bey; Kâzım Paşa; Kemal Bey; M acit Bey; Mahmud  rif Paşa; Mahmud Celâl ettin Paşa; Mahmud Celâlettin Paşa; Mahmud Hamdî Paşa; Mahmud M uhtar Paşa; Mahmud Nedim Bey; Mahmud Nedim Paşa; Mahmud Paşa; Mahmud Paşa; Mahmud Şevket Paşa; Malik Efendi; Mazhar Osman Paşa; Mazhar Şerif Paşa; Mecit Efendi; Mehmed Âkif Paşa; Mehmed Âkif Paşa; Mehmed Ali Aynî Bey; Mehmed Ali Paşa; Mehmed  rif Bey; Mehmed Ârif Paşa; Mehmed Mehmed Ârif Paşa; Mehmed Ârif Paşa; Mehmed Âsim Paşa; Mehmed Atâ Bey; Mehmed Atâullah İbrahim Paşa; Mehmed Besim Paşa; Mehmed Bey; Mehmed Celâl Bey; Mehmed Cemâleddin Paşa; Mehmed Cevad Bey; Mehmed Dilaver Paşa; Mehmed Emin Âli Paşa; Mehmed Emin Bey; Mehmed Emin Derviş Paşa; Mehmed Emin Paşa; Mehmed Emin Paşa; Mehmed Emin Paşa; Mehmed Emin Paşa; Mehmed Enis Paşa; Mehmed Faik Memduh Paşa; Mehmed Faik Paşa; Mehmed Fazıl Paşa; Mehmed Ferid Paşa; Mehmed Ferid Paşa; Mehmed Gâlib Bey; Mehmed Hadi Paşa; Mehmed Hasib Paşa; Mehmed Hâlet Paşa; Mehmed Hamdî Paşa; Mehmed Hamdî Paşa; Mehmed Haydar Paşa; Mehmed Hayreddin Paşa; Mehmed Hurşid Paşa; Mehmed Hurşid Paşa; Mehmed Hüsnü Bey; Mehmed İsmet Paşa; Mehmed İzzet Paşa; Mehmed İzzet Paşa; Mehmed İzzet Paşa; Mehmed İzzet Paşa; Mehmed Kabûlî Paşa; Mehmed Kadrî Paşa; Mehmed Kâmil Paşa; Mehmed Kâmil Paşa; Mehmed Kânî Paşa; Mehmed Midhat Bey; Mehmed Muammer Paşa; Mehmed Nâfız Paşa; Mehmed Nâmık Paşa; Mehmed Nasır Paşa; Mehmed Nâzım Paşa; Mehmed Nazif Paşa; Mehmed Necib Paşa; Mehmed Nevres Paşa; Mehmed Nureddin Bey; Mehmed Paşa; Mehmed Paşa; Mehmed Râgıb Paşa; Mehmed Raîf Paşa; Mehmed Râşid Paşa; Mehmed Rauf Paşa; Mehmed Redif Paşa; Mehmed Re'fet Paşa; Mehmed Reşad Bey; Mehmed Reşid Bey; Mehmed Reşid Paşa; Mehmed Reşid Paşa; Mehmed Reşid Paşa; Mehmed Reşid Paşa; Mehmed Reşid Paşa; Mehmed Reşid Paşa; Mehmed Rifat Paşa; Mehmed Rüşdü Paşa; Mehmed Sabrı Paşa;