ERIC J. HOBSBAWM 9 Haziran 1917'de M s r n skenderiye kentinde do an Hobsbawm Viyana, Berlin, Londra ve Cambridge Üniversitelerinde ö renim görür.

Transkript

1 ERIC J. HOBSBAWM 9 Haziran 1917'de M s r n skenderiye kentinde do an Hobsbawm Viyana, Berlin, Londra ve Cambridge Üniversitelerinde ö renim görür. Hitler in iktidara yükseldi i y llara rastlayan Berlin deki ö rencilik döneminde sosyalizme yak nl k duyar y llar aras nda Cambridge deki King s College da ö retim üyeli i yapar. Avrupa ya, Akdeniz ülkelerine ve Latin Amerika ya birçok yolculuk gerçeklefltirir. Hobsbawm, s k s k gitti i ABD de, Stanford Üniversitesi ktisat Bölümü ile Massachusetts Institute of Technology de konuk profesör olarak ders verir. Uzun süre Londra Üniversitesi ne ba l Birkbeck College da iktisadi ve toplumsal tarih profesörü olarak çal flan Hobsbawm, halen New York taki New School for Social Research te ders vermektedir. Hobsbawm tarih çal flmalar na üyesi oldu u ngiliz Komünist Partisi nin Tarihçiler Grubu nda bafllam flt r; 1956'dan sonra da çal flmalar n bu grubun yerini alan History Workshop adl grupta ve ilk say s 1952 fiubat nda yay mlanan Past and Present (Geçmifl ve Bugün) adl bilimsel tarih dergisinde sürdürmüfltür. Past and Present dergisi, Marksist olan ve olmayan bilim adamlar n ortak bir temel üzerinde buluflturmay amaçlam flt r. Hobsbawm ve Past and Present dergisi etraf nda toplanan tarihçiler, hem tarihin do a bilimlerine ya da toplumsal bilimlere indirgenmesine, hem de tarihsel ak ld fl c l a ve tarihin genellemelere yatk n olmad görüflüne karfl ç km fllard r. Hobsbawm n Labouring Men (Çal flan nsanlar) ve Industry and Empire (Sanayi ve mparatorluk) bafll kl kitaplar, böyle bir tarihsel bak fl aç s n n baflar l örnekleridir. Hobsbawm, genel olarak toplumsal mücadeleler tarihinde kaybedenler e karfl duyarl davranan Primitive Rebels ( lkel Ayaklanmac lar) adl yap t nda da geliflme halindeki sanayi merkezlerine yak nl klar na karfl n ça dafl kapitalizmin de erlerine yabanc kalan spanya, talya ve Latin Amerika daki toplumsal hareketleri incelemifltir. Hobsbawm, yeni emek tarihi yaklafl m n n toplumsal hareketleri ve dönüflümleri, iktisadi, toplumsal, siyasal, kültürel ve yasal yönleriyle bir bütün olarak ele almas gerekti ini vurgulamaktad r. Devrim Ça adl kitab n n özellikle Frans z Devrimi bafll - n tafl yan üçüncü bölümü, bu türden baflar l bir bireflimin ürünüdür. Yazar, burada devrim Fransa s na daha genifl çapl bir milletleraras demokratik-siyasal olaylar zincirinin bir parças olarak yaklaflmaktad r. Hobsbawm a göre bu ça da Avrupa, 1789 Frans z Devrimi ile ngiltere den kaynaklanan Sanayi Devrimi nin oluflturdu u ve yaflam n her alan n dönüflüme u ratan bir ikili devrim e sahne olmufltur. Bu yap t, Bat Avrupa da sanayi kapitalizminin kök sald, Avrupa n n ise dünyan n geri kalan bölümü üzerinde yüzy l sürecek egemenli ini kurdu u altm fl y l n ( ) özgün bir anlat m d r. Avrupa tarihinin 1848 ile 1875 aras ndaki evresini konu edinen Sermaye Ça, 1875 ile 1914 aras n inceledi i mparatorluk Ça adl kitaplar, Devrim Ça ile birlikte üçlü bir dizi oluflturur. BAfiLICA YAPITLARI: Primitive Rebels, (1959); The Age of Revolution: Europe (1962) [Devrim Ça : Avrupa , Çev. Bahad r S. fiener, Dost Kitabevi Yay nlar, 1998]; Labouring Man: Studies in the History of Labour, (1964); Industry and Empire: An Economic History of Britain since 1750 (1968) [Sanayi ve mparatorluk: 1750'den Sonra ngiltere ktisat Tarihi, Çev. Yalç n Gülenman-Abdullah Ersoy, Dost Kitabevi Yay nlar, 1998]; Bandits (1969) [Haydutlar, Çev. Fatma Taflkent, Logos Yay nevi, 1990]; Captain Swing (G.Rudé la birlikte, 1969); Revolutionaries: Contemporary Essays, (1973); The Age of Capital: (1975) [Sermaye Ça : , Çev. Bahad r S. fiener, Dost Kitabevi Yay nlar, 1998]; The talian Road to Socialism (1977); The Age of Empire: (1987) [ mparatorluk Ça : , Çev. Vedat Aslan, Dost Kitabevi Yay nlar, 1999] ve The Age of Extremes: (1994) [Afl r l klar Ça : , Çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yay nlar, 1997].

2 Ayrıntı: 74 İnceleme Dizisi: den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik Program, Mit, Gerçeklik E. J. Hobsbawm Kitabın Özgün Adı Nations and nationalism since 1780 Programme, myth, reality İngilizce den Çeviren Osman Akınhay Yayıma Hazırlayan Barış Yıldırım Düzelti Ayten Koçal Cambridge University Press New and Revised Edition 1992 basımından çevrilmiştir. E. J. Hobsbawm & Akcalı Ajans Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No. 244 Topkapı/İstanbul Tel. (0212) Sertifika No Birinci Basım 1993 Beşinci Basım 2014 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım Tic. San. ve Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

3 E. J. Hobsbawm 1780 den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik Program, Mit, Gerçeklik

4 İNCELEME DİZİSİ ÖPÜŞME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZERİNE/A. Phillips Ë İMKÂNSIZIN POLİTİKASI/J.M. Besnier Ë GENÇLER İÇİN HAYAT BİLGİSİ EL KİTABI/R. Vaneigem Ë EKOLOJİK BİR TOPLUMA DOĞRU/M. Bookchin Ë İDEOLOJİ/T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRKİYE/A. İnsel Ë AMERİKA/J. Baudrillard Ë POSTMODERNİZM VE TÜKETİM KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLEĞİNİ YİTİREN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARŞI HAYAT/N. O. Brown Ë SİVİL İTAATSİZLİK/Der.: Y. Coşar Ë AHLAK ÜZERİNE TARTIŞMALAR/J. Nuttall Ë TÜKETİM TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK BİR ŞEYLERİ OLMA- YANLARIN ORTAKLIĞI/A. Lingis Ë VAKİT ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AŞKI/M. Viroli Ë KİMLİK MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZERİNE/S. Lynch Ë KİŞİSEL İLİŞKİLER/H. LaFollette Ë KADIN- LAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë İTİRAF EDİLEMEYEN CEMAAT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZERİNE/A. Phillips Ë FELSEFEYİ YAŞAMAK/R. Billington Ë POLİTİK KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHURİYETÇİLİK/P. Pettit Ë POSTMODERN TEORİ/S. Best-D. Kellner Ë MARKSİZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHŞETİ KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJİK DÜŞÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ETİK/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL CİNSİYET VE İKTİDAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜL- TÜRLÜ YURTTAŞLIK/W. Kymlicka Ë KARŞIDEVRİM VE İSYAN/H. Marcuse Ë KUSURSUZ CİNAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAŞTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ NİHİLİST/K.A. Pearson Ë HOŞGÖRÜ ÜZERİNE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARŞİZMİ/Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ETİĞİ/G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETECİLİKTE ETİK SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DEĞERİ/J. Harris Ë POSTMODERNİZMİN YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DEĞİŞTİRMEK ÜZERİNE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YENİDEN DÜŞÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJİ/A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPSİZLİK, ANARŞİ VE GERÇEKLİK/G. Sartwell Ë KENTSİZ KENTLEŞME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARŞI/P. Feyerabend Ë HAKİKAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUM- LAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. İnceoğlu Ë ANARŞİZMİN BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOLİ KADINDIR/D. Binkert Ë SİYAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MODERNİZM, EVREN- SELLİK VE BİREY/Ş. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYALİZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN VİCDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEŞME/Z. Bauman Ë ETİĞE GİRİŞ/A. Pieper Ë DUYGUÖTESİ TOPLUM/S. Mestroviç Ë EDEBİYAT OLARAK HAYAT/A. Nehamas Ë İMAJ/K. Robins Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAŞAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇAĞI/J. Kovel Ë KOLONYALİZM POSTKOLONYALİZM/A. Loomba Ë KREŞTEKİ YABANİ/A. Phillips Ë ZAMAN ÜZERİNE/N. Elias Ë TARİHİN YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAŞLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARŞİZMİN SİYASET FELSEFESİ/T. May Ë ATEİZM/R. Le Poidevin ËAŞK İLİŞKİLERİ/O.F. Kernberg Ë POSTMODERNLİK VE HOŞNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE DİĞER HAYAT STRATEJİLERİ/Z. Bauman Ë TOPLUM VE BİLİNÇDIŞI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUŞ DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFERİ/B. Sanders ËEDEBİYATIN YARATILIŞI/F. Dupont Ë PARÇALANMIŞ HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann Ë MARKSİZM VE DİL FELSEFESİ/V. N. Voloşinov Ë MARX IN HAYALETLERİ/J. Derrida Ë ERDEM PEŞİNDE/A. MacIntyre Ë DEVLETİN YENİDEN ÜRETİMİ/J. Stevens Ë ÇAĞDAŞ SOSYAL BİLİMLER FELSEFESİ/B. Fay Ë KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin Ë PİYASA/J. O Neill Ë ANNE: MELEK Mİ, YOSMA MI?/E.V. Welldon Ë KUTSAL İNSAN/G. Agamben Ë BİLİNÇALTINDA DEVLET/R. LourauË YAŞADIĞIMIZ SEFALET/A. Gorz Ë YAŞAMA SANATI FELSEFESİ/A. Nehamas Ë KORKU KÜLTÜRÜ/F. Furedi Ë EĞİTİMDE ETİK/F. Haynes Ë DUY- GUSAL YAŞANTI/D. Lupton Ë ELEŞTİREL TEORİ/R. Geuss Ë AKTİVİSTİN EL KİTABI/R. Shaw Ë KARAKTER AŞINMASI/R. Sennett Ë MODERNLİK VE MÜPHEMLİK/Z. Bauman Ë NIETZSCHE: BİR AHLÂK KARŞITININ ETİĞİ/P. Berkowitz Ë KÜLTÜR, KİMLİK VE SİYASET/Nafiz Tok Ë AYDINLANMIŞ ANARŞİ/M. Kaufmann Ë MODA VE GÜNDEMLERİ/D. Crane Ë BİLİM ETİĞİ/D. Resnik Ë CEHENNEMİN TARİHİ/A.K. Turner Ë ÖZ- GÜRLÜKLE KALKINMA/A. Sen Ë KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR/J. Tomlinson Ë SİYASAL İKTİSADIN ABC si/r. Hahnel Ë ERKEN ÇÖKEN KARANLIK/K.R. Jamison Ë MARX VE MAHDUMLARI/J. Derrida Ë ADALET TUTKUSU/R.C. Solomon Ë HACKER ETİĞİ/P. Himanen Ë KÜLTÜR YORUMLARI/Terry Eagleton Ë HAYVAN ÖZGÜRLEŞMESİ/P. Singer Ë MODERNLİĞİN SOSYOLOJİSİ/P. Wagner Ë DOĞRUYU SÖYLEMEK/M. Foucault Ë SAYGI/R. Sennett Ë KURBANSAL SUNU/M. Başaran Ë FOUCAULT NUN ÖZGÜRLÜK SERÜVENİ/J. W. Bernauer Ë DELEUZE & GUATTARI/P. Goodchild Ë İKTİDARIN PSİŞİK YAŞAMI/J. Butler Ë ÇİKOLATANIN GERÇEK TARİHİ/S.D. Coe & M.D. Coe Ë DEVRİMİN ZAMANI/A. Negri Ë GEZEGENGESEL ÜTOPYA TARİHİ/A. Mattelart Ë GÖÇ, KÜLTÜR, KİMLİK/I. Chambers Ë ATEŞ VE SÖZ/G.M. Ramírez Ë MİLLETLER VE MİLLİYETÇİLİK/ E.J. Hobsbawm Ë HOMO LUDENS/J. Huizinga Ë MODERN DÜŞÜNCEDE KÖTÜLÜK/S. Neiman Ë ÖLÜM VE ZAMAN/E. Lévinas Ë GÖRÜNÜR DÜNYANIN EŞİĞİ/K. Silverman Ë BAKUNIN DEN LACAN A/S. Newman Ë ORTAÇAĞDA ENTELEKTÜELLER/J. Le Goff Ë HAYAL KIRIKLIĞI/Ian Craib Ë HAKİKAT VE HAKİKATLİLİK/B. Williams Ë RUHUN YENİ HASTALIKLARI/J. Kristeva Ë ŞİRKET/J. Bakan Ë ALTKÜLTÜR/C. Jenks Ë BİR AİLE CİNAYETİ/M. Foucault Ë YENİ KAPİTALİZMİN KÜLTÜRÜ/Richard Sennett Ë DİNİN GELECEĞİ/Santiago Zabala Ë ZANAATKÂR/Richard Sennett Ë MELEZLİĞE ÖVGÜ/Michel Bourse Ë SERMAYE VE DİL/Christian Marazzi Ë SAVAŞ OYUNLARI/Roger Stahl Ë BİR İDEA OLARAK KOMÜNİZM/Alain Badiou & Slavoj Žižek Ë NİHİLİZM/ Bülent Diken Ë MADDESİZ/André Gorz Ë BİLGİNİN ARKEOLOJİSİ/M. Foucault Ë TÜKETİM TOPLUMU, NEVROTİK KÜLTÜR ve DÖVÜŞ KULÜBÜ/H. Övünç Ongur Ë ANTİKAPİTALİZM/Jeremy Gilbert Ë ÇALIŞMAK SAĞLIĞA ZARARLIDIR/Annie Thébaud-Mony Ë BERABER/Richard Sennett Ë HAYATIN ANLAMI/Terry Eagleton Ë DUYURU/Michael Hardt-Antonio Negri Ë KÜRESELLEŞMENİN SONU MU?/Arif DirlikË İSYAN PAZARLANI- YOR/ Joseph Heath&Andrew Potter Ë VAMPİRİN KÜLTÜR TARİHİ/ Gülay Er Pasin Ë TUHAF ALAN / Burcu Canar Ë ÜTOPYA / Nilnur Tandaçgüneş Ë AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ / Michel Foucault Ë İŞLETME HASTALI- ĞINA TUTULMUŞ TOPLUM / Vincent de Gaulejac Ë ETİN CİNSEL POLİTİKASI / Carol J. Adams Ë TOPLUMLA YÜZLEŞME / Zülküf Kara Ë ikomünizm / Colin Cremin

5 çindekiler TÜRKÇE BASIMA ÖNSÖZ...7 ÖNSÖZ...12 G R fi...14 I. YEPYEN B R fiey OLARAK DEVLET: DEVR MDEN L BERAL ZME...29 II. POPÜLER ÖN-M LL YETÇ L K...64 III. HÜKÜMETLER N PERSPEKT F...102

6 IV. M LL YETÇ L N DÖNÜfiÜMÜ, V. M LL YETÇ L N Z RVES, VI. Y RM NC YÜZYILIN SONUNDA M LL YETÇ L K Dizin Haritalar...239

7 Türkçe Bas ma Önsöz Elinizdeki kitap 1989 da bitirilip 1990 da yay mlanm flt ve as l olarak 1985 te verilen bir dizi konferansa dayanmaktad r. Dolay - s yla, Do u Avrupa daki Sovyet iktidar n n ve SSCB nin çöküflüyle bafl göstermifl olan milli mesele nin patlay c geliflmeleri üzerine bir yorum olarak tasarlanmad tasarlanamayaca aç kt r. Kitab n amac daha genel kapsaml yd ; yani, umar m güncel ilintisi de olan fikirler ve düflünceleri bar nd rmakla birlikte, uzun dönemli bir tarihsel perspektifteki milliyetçilikle ilgilidir. Ayn nedenlerle bu kitap özgül devletlerin özgül milli ve etnik problemlerini ayr nt l olarak ele almak amac n da gütmüyordu. Okurlar gerek Osmanl mparatorlu u gerekse cumhuriyet Türki- 7

8 yesi hakk nda baz de inmelerle karfl laflacaklard r, ama bunlar geçerken düflülen notlardan pek öteye gitmezler. Bununla birlikte, 1980 den beri meydana gelen geliflmeler o kadar genifl kapsaml ki, bunlar n önemi hakk nda muhakkak bir fleyler söylenmelidir. fiimdilerde korkunç bir politik ve etnik istikrars zl k ve belirsizli e sürüklenmifl olan bölgenin merkezinde yer ald ndan Türkiye nin durumu hakk nda da bir iki söz söylenmelidir. Sovyet iktidar n n ve SSCB nin çöküflünün milliyetçi ya da etnik boyutlar hakk nda dikkat çekilecek ilk nokta, yayg n inanc n tersine, herhalde Yugoslavya d fl nda bu çöküfle milliyetçili in neden olmad d r. Sovyet iktidar Moskova da sapasa lam durdukça, yerel Rus karfl t milliyetçili in çok derin kökler salm fl oldu u uydu devletler, örne in Polonya bile, Moskova ya baflkald racak konumda de illerdi ve bunu ciddi flekilde denememifllerdi. Eski Sovyet egemenlik alan nda milliyetçi hükümetlerin ve hareketlerin ortaya ç kmas, Moskova n n geri çekilmesinin nedeni de il, sonucuydu. O ana kadar Bat Almanya da olsun Do u Almanya da olsun, Almanlar n yeniden birleflmesi ciddi biçimde akla bile gelmiyordu. Yine, Moskova da merkezi iktidar n çözülmesine kadar, çok etnik gruplu devletlerin hepsinde oldu u gibi SSCB de de, var olan milli ve etnik gerginlikler Sovyetler Birli i nin birli ini riske atm - yor ve att na da inan lm yordu. Balt k devletleri d fl nda cumhuriyetlerden herhangi birinin 1980 lerin sonlar na gelinmeden önce ayr lmay m istedikleri, yoksa ayr l n pratik olabilece i bir durumu mu öngördükleri oldukça kuflkuludur. SSCB nin s rt n yere getiren milli bask de il, 1991 de merkezi iktidar n çöküflüdür. Dikkat çekilecek ikinci nokta, eski Sovyet bölgesindeki patlay - c nitelikli milli ve etnik sorunlar n kayna n n özünde, Versailles, Saint-Germain, Trianon, Sêvres ve Brest-Litovsk anlaflmalar n n, yani Birinci Dünya Savafl ndan sonra Avrupa ve Ortado u daki yerleflimin yar m kalan ifllerinin yatt d r. Avrupa y etnik-milli do rultuda yeniden düzenlemeye yönelik bu saçma giriflimin baz s n rl l klar metin içerisinde tart fl lm flt r. Birinci Dünya Savafl ndan sonra çok etnik gruplu üç arkaik imparatorluktan ikisi 8

9 (Habsburg ve Osmanl ) da lm flt. Üçüncüsü olan Çarl k Rusyas ise Ekim Devrimi yle üç çeyrek yüzy ll k ek bir süre kazand, ama flimdilerde benzer bir çözülme sürecine girmifl bulunmaktad r. Ancak, daha somut olursak, bugünkü patlay c nitelikli milli-etnik sorunlar, 1918 sonras döneme aittir, çünkü bu sorunlar 1914 ten önce büyük önem tafl m yorlard ve baz örneklerde zaten tafl yamazlard. Çeklerle Slovaklar n, S rplar, H rvatlar ve Slovenlerin tek bir devlette birleflmesine kadar, hiç kimse onlar n potansiyel çat flma unsuru olduklar ndan kayg lanm yordu. Transilvanya konusunda Rumenlerle Macarlar n, Moldavya konusunda Rumenlerle Ruslar n çat flmas, Birinci Dünya Savafl ndan sonra Büyük Romanya n n kurulufluna kadar kimsenin uykusunu kaç ran bir konu de ildi. Balt k milliyetçili i, çar kayg land ran milli sorunlar n en önemsiziydi Kurucu Meclis (daha sonra Bolflevikler taraf ndan da t lm flt ) seçimlerine göre de erlendirirsek halk da fazla destek vermiyordu. Brest-Litovsk Anlaflmas n n peflinden Türklerin ve Almanlar n müdahalelerine kadar Transkafkasya ayr l kç l n n sözü bile geçmiyordu. Buna karfl l k, bölgede varl uzun süredir kabul gören ve politik bak mdan ciddi say lan Ukrayna ve Makedonya daki gibi milli problemler, o devletlerin birli inin baflka nedenlerle çöktü ü 1991 e kadar, SSCB nin olsun Yugoslavya n n olsun istikrars zl a sürüklenmesinde hiçbir rol oynamam flt. Eski milliyetçiliklerin görünüflte canland durumlarda bile eski ve yeni milliyetçilikler aras nda fiili tarihsel süreklili e çok az rastlan r. Milliyetçilik örne inde s k s k gözlendi i üzere, geçmifl icat edilir ya da yeniden icat edilir. Bir Çek uzman n belirtti i gibi: Nas l on dokuzuncu yüzy l Çek milliyetçileri Hussçu * olduklar n iddia ediyorlarsa, komünist dönem sonras Çek milliyetçileri de on dokuzuncu yüzy l militanlar olduklar n iddia etmektedirler. Söylenecek üçüncü fley bellidir. Muazzam büyüklükteki Avrasya bölgesinin Balkanlaflmas (belki de duruma uygun düflen terim Lübnanlaflma d r), yeni devletlerin hepsinin etnik, dilsel ve kültürel homojenlik iddias nda bulundu u sürece, ne istikrarl ne de ka- * John Huss ( ), dinsel inançlara ayk r düflüncelerinden ötürü ölüme mahkûm edilip diri diri yak lan Bohemyal din reformcusu. (ç.n.) 9

10 l c bir politik düzen yarat lmas na izin verir. Her durumda, fazla büyük olmayan, hatta minimal * boyutlu önemli say da devletin kuruluflu sonucunda, kendilerini savunmaktan aciz olan devletlere yönelik sald rganl a karfl güvenceler sunan bir milletleraras düzenin varl öngörülüyor. Ancak, 1991 de S rbistan ile H rvatistan aras nda ç kan çat flman n kan tlad gibi, bölgenin büyük k sm nda böylesi bir milletleraras düzen art k yürürlükte de ildir den sonraki Avrupa haritas n etnik-dilsel milliyetçilik temelinde yeniden çizme denemesi, bu giriflimin ancak çeflitli halklar n topluca sürülmesi ve/veya katliam ve jenosid pahas na baflar ya ulaflabilece ini kan tlam flt. Günümüzde bir kere daha görülmektedir bu. fiimdi yeni bir istikrars zl k, insanl k d fl l k ve savafl ça yla yüz yüzeyiz. Ayr l kç etnik-dilsel milliyetçilik etkili bir milletleraras düzen yaratamad ndan, sonunda bunun yerini baflka bir istikrar ilkesi alacakt r. Bu de iflimin gerçekleflmesi uzun sürebilir. Bu arada biz de, eski Habsburg mparatorlu u sakinlerinin geçmifle bakt klar nda imparatorlu un yok oluflunu kederle hat rlamalar gibi, Do u Avrupa ile eski SSCB de yaflayan insanlar n çöküflten önceki günleri kederle hat rlad klar n saptayabiliriz. Türkiye, kendi iç etnik sorunlar yla, kendi devletinin s n rlar d fl na taflan hem eski hem de yeni bir Türk diasporas yla bu istikrars zl k alan n n göbe inde bulunuyor. Ne yaz k ki baz Türklerin, Rus Devrimi ile flimdi ortadan kalkm fl bulunan SSCB nin istikrarl dönemi aras ndaki y llarda su yüzüne ç kan panturanc emelleri canland rarak bu istikrars zl körüklemeleri tehlikesi de vard r. Asya daki eski Sovyet cumhuriyetlerinin çeflitli halklar yla etnik ya da dilsel yak nl k iddialar na dayal politik emeller, bu kitapta serinkanl biçimde analiz etmeye çal flt m milliyetçi ideolojinin mistifikasyonlar n n bir parças d r. Tarihçiler olacaklar pek fazla etkileyemezler. Gene de, büyük küçük milli flovenizmin tehlikeleri konusunda uyar da bulunabilirler. Ayr l kç küçük millet flovenizmine karfl koyulmal d r. Ancak Büyük Rus milliyetçili i, S rp ge- * Ba ms z Estonya, Letonya ve Slovenya n n nüfuslar 3 milyondan, Litvanya, H rvatistan, Moldavya, K rg zistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Ermenistan n nüfuslar ise 5 milyondan azd r. 10

11 nifllemecili i ve Türk yay lmac l dahil olmak üzere ayn türde di- er fenomenlerin canlanmas na da karfl koyulmal d r Son bölüm, kitab n ilk bas m n n metninin tamamlan fl ndan sonraki geliflmeleri de erlendirmek amac yla geniflletilmifl ve büyük ölçüde yeniden kaleme al nm flt r. Londra, Mart

12 Önsöz Bu kitap, May s 1985 te Belfast daki Queen s University de verme onuruna eriflti im Wiles konferanslar ma dayanmaktad r. Konferans n yeri zaten konusunu akla getiriyordu. Düzenleyicilerin kat l mc lardan istedikleri dört konferans metninin oldukça yo un olan içeri ini burada okura kolayl k sa lamak düflüncesiyle kitab n bütününe yayd m. Sonuçta, eflit olmayan uzunlukta befl bölüm, bir girifl bölümü ile baz sonuç düflüncelerimi toplad m son bölümden oluflan bir kitap ç kt ortaya. Müsveddemi de, k smen baz yeni materyalleri de erlendirmek amac yla, ama esas olarak ça r l olan uzmanlarla yap lan tart flmalar (kat lma flans na kavuflanlar aç s ndan Wiles Konferanslar n n as l cazip yönlerinden birisi budur) fl nda yeniden gözden geçirdim. Bu konferanslar düzenle- 12

13 yen ve tart flmalara kat lan herkese, bilhassa Perry Anderson, John Breuilly, Judith Brown, Ronan Fanning, Miroslav Hroch, Victor Kiernan, Joe Lee, Shula Marks, Terence Ranger ve Göran Therborn a, elefltirileri ve teflvik edici ö ütleri, özellikle Avrupa d fl milliyetçilik konusuna daha fazla kafa yormam sa lad klar için minnettar m. Bununla beraber, burada, konunun a rl kla Avrupa merkezli oldu u ya da en az ndan geliflmifl bölgelerde merkezlendi i on dokuzuncu yüzy l ile yirminci yüzy l bafllar ndaki dönemde yo unlaflt m. Milletler ve milliyetçilik hakk nda görüfl al flverifline girip soru soracak zaman buldu um için bana baflka koflullarda edinemeyece im fikir, bilgi ya da kitap referanslar aktaran baflka pek çok kifli de vard r. Haks zl k yapma riskini göze alarak bunlar aras nda, Kumari Jayawardene ile Helsinki de bulunan World Institute for Development Economics Research teki di er Güney Asyal araflt rmac lar ve bu çal flmalardan bir k sm n ö renip tart flm fl olan New York, New School for Social Research teki meslektafllar mla ö rencilerimi ay r yorum. Elinizdeki kitapla ilgili araflt rmalar m büyük ölçüde Leverhulme Vakf Emeritus Bursu sayesinde gerçekleflmifltir ve burada Leverhulme Vakf n n sa lad cömert yard mlar büyük bir takdirle karfl lad m ifade etmek isterim. Milli mesele pek iyi an lmayan bir tart flma konusudur. Ben konunun tart flmal olan yönünü azaltmaya çal flmad m. Gene de bu konferans metinlerinin, bas l halleriyle, kavramay denedikleri tarihsel olgular üzerindeki çal flmalar gelifltirece ini umuyorum. Londra,

14 Girifl Nükleer bir savafltan sonraki günlerden birinde, galaksiler aras bir tarihçinin, kendi galaksisindeki al c lar n kaydettikleri uzaktaki küçük felaketin nedenini araflt rmak üzere art k ölü durumdaki bir gezegene ayak bast n düflünün. Bu tarihçi (dünya ötesi fizyolojik üreme üzerinde spekülasyon yürütmekten kaç nd mdan erkek ya da kad n demiyorum), geliflkin nükleer silah teknolojisinin eflyalardan ziyade insanlar yok edecek biçimde tasarlanmas nedeniyle korunmufl bulunan gezegen kütüphaneleriyle arflivlerine baflvursun. Gözlemcimiz, bir süre inceleme yapt ktan sonra, yeryüzü gezegenindeki insan n tarihinin son iki yüzy l n n, millet terimini ve bu terimden türetilen sözcükleri anlamadan kavranamayaca sonucunu ç karacakt r. Millet terimi insanlar n iliflkilerinin önemli bir 14

15 boyutunu anlat r görünmektedir. Ama, tam olarak neyi? S r burada yatar. Tarihçimiz, on dokuzuncu yüzy l tarihini milletlerin inflas n n tarihi olarak sunan, ama ayn zamanda, her zamanki sa duyusuyla Bize sormad n z zaman bunun ne oldu unu bilir, ne var ki hemen aç klayamaz ya da tan mlayamay z 1 diyebilen Walter Bagehot okumufl olsun. Bu gözlem Bagehot aç s ndan ve bizim aç m zdan geçerli say labilir, ancak, millet fikrine inand r c l k kazand r r görünen insano lunun deneyimini yaflamayan galaksiler aras tarihçiler aç s ndan geçerli de ildir. Son on befl-yirmi y lda ç kan yay nlar sayesinde böyle bir tarihçinin eline, kendisine yard mc olacak analizleri içeren k sa bir okuma listesi tutuflturmak ve söz konusu listeyi bugüne kadar bu alandaki en kapsaml referanslar n yer ald A. D. Smith in Nationalism: A Trend Report and Bibliography adl çal flmas yla tamamlamak mümkün olacakt r san r m. 2 Bu çal flmalarda erken dönemlerde yaz lm fl olanlar pek tavsiye edilmeyecek ve okuma listemiz, ileride aç kl a kavuflaca n umdu umuz nedenlerden ötürü ve ayr ca o devirde milliyetçi ve rkç retori in d fl nda çok az fley yaz ld ndan, on dokuzuncu yüzy l liberalizminin klasik döneminde kaleme al nm fl çok az çal flmay içerecektir. Kald ki, John Stuart Mill in Considerations on Representative Government n n konuyla ilgili pasajlar nda ve Ernest Renan n ünlü Millet Nedir? konferans nda 3 görüldü ü üzere, o dönemin en iyi yap tlar asl nda çok özet çal flmalard. Okuma listemiz, tarihsel aç dan gerekli baz yap tlar n yan s ra, konuyu hiçbir önyarg ya kap lmadan analiz etmeyi hedefleyen ilk önemli çabalardan seçilecek okumalar ve kinci Enternasyonal Marksistlerinin milli mesele dedikleri önemli, de eri bilinmemifl 1. Walter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1887), s A. D. Smith, Nationalism, A Trend Report and Bibliography, Current Sociology XXI/3, Lahey ve Paris, Ayr ca bkz. ayn yazar n Theories of Nationalism (Londra, 2. bas m, 1983) ve The Ethnic Origins of Nations (Oxford, 1986) adl kitaplar ndaki kaynakçalar. Profesör Anthony Smith flu s rada ngiliz dilindeki okurlar için bu alan n bafll ca k lavuzudur. (Smith in bu alandaki son çal flmas Türkçede yay mlanm flt r: Millî Kimlik, Çev. B. Sina fiener, letiflim Yay., ç.n.) 3. Ernest Renan, Qu est ce que c est une nation? (Conférence faite en Sorbonne le 11 mars 1882) (Paris, 1882); John Stuart Mill, Considerations on Represen- 15

16 tart flmalar da kapsayacakt r. Milletleraras sosyalist hareketin (ki bir sürü zeki kifliyi ba r nda topluyordu) en iyi beyinlerinin (yaln zca birkaç n sayarsak; Kautsky, Luxemburg, Otto Bauer ve Lenin) niçin bu sorunda yo unlaflt klar n ileride görece iz. 4 Bu listeye Kautsky nin baz çal flmalar büyük ihtimalle, Otto Bauer in Die Nationalitätenfrage si ise kesinlikle girecektir; gelgelelim, s n rl ama özgün olmasa bile görmezlikten gelinemeyecek entelektüel hasletlerinden ziyade yaz l fl ndan sonraki politik etkilerinden dolay, Stalin in Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu nun da listeye dahil edilmesi gerekmektedir. 5 Bana kal rsa, Birinci Dünya Savafl ndan sonra milliyetçili i konu alan akademik incelemelerin ikiz kurucular diye adland r lan kiflilerin (Carleton B. Hayes ve Hans Kohn) 6 ça ndan bu listeye girmeyi hak eden çal flma say s fazla de ildir. Bu konunun, Avrupa haritas n n ilk (ve anlafl ld üzere, tek bir) defa milliyet ilkesine göre yeniden çizildi i, Avrupa milliyetçili inin sözcük da arc - n n, en az ndan Hans Kohn un üzerinde bir hayli durdu u yeni sömürge kurtulufl hareketlerince ya da Üçüncü Dünyac l savunanlarca benimsenmeye bafllad bir dönemde dikkatleri kendinde toplamas ndan daha do al bir fley yoktu. 7 Söz konusu dönemdeki 4. Zaman n bafll ca Marksist yazarlar n n yaz lar ndan bir seçki dahil olmak üzere yararl bir girifl olarak, Georges Haupt, Michel Lowy ve Claduie Weill, Les Marxistes et la question nationale (Paris, 1974). Otto Bauer in Die Nationalitätenfrage und die Sozialdemokratie si (Viyana, 1907; 1924 te ç kan ikinci bas m nda önemli bir yeni girifl bölümü bulunmaktad r) nedense ngilizceye çevrilmemifltir. Yak n zamandaki bir deneme için, Horace B. Davis, Toward a Marxist Theory of Nationalism (New York, 1978) tarihini tafl yan bu metin, etkisi komünistlerle s n rl kalmayan, özellikle ba ml dünyay kapsayacak biçimde milletleraras düzeye yay lan bir ciltte, Marxism and the National and Colonial Question (Londra, 1936), Joseph Stalin'in di er yaz lar yla birlikte yay mlanm flt. [Marksizm ve Ulusal Sorun ve Sömürge Sorunu, Çev. M. Erdost, Sol Yay., 1990] 6. Carleton B. Hayes, The Historical Evolution of Modern Nationalism (New York, 1931) ve Hans Kohn, The Idea of Nationalism. A Study in its Origin and Background (New York, 1944); bu çal flmalar de erli tarihsel materyaller bar nd rmaktad r. Kurucular deyiflinin kökeni filolojik ve kavramsal tarih alan n n paha biçilmez bir incelemesidir, A. Kemiläinen, Nationalism. Problems Concerning the Word, the Concept and Classification (Jyväskylä, 1964). 7. Bkz. Hans Kohn, History of Nationalism in the East (Londra, 1929); Nationalism and Imperialism in the Hither East (New York, 1932). 16