ANADOLU DA İMPARATOR HADRİANUS DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ ANADOLU DA İMPARATOR HADRİANUS DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ Onur GÜLBAY Danışman Yrd. Doç. Dr. Akın ERSOY 2009

2 Yemin Metni Doktora Tezi olarak sunduğum Anadolu da İmparator Hadrianus Dönemi İmar Faaliyetleri adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. Tarih.../.../... Adı SOYADI İmza ii

3 DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencinin Adı ve Soyadı : Onur GÜLBAY Anabilim Dalı : Arkeoloji Programı : Klasik Arkeoloji Tez Konusu : Anadolu da İmparator Hadrianus Dönemi İmar Faaliyetleri Sınav Tarihi ve Saati : Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen öğrenci Sosyal Bilimler Enstitüsü nün.. tarih ve. Sayılı toplantısında oluşturulan jürimiz tarafından Lisansüstü Yönetmeliğinin 30.maddesi gereğince doktora tez sınavına alınmıştır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin, BAŞARILI OLDUĞUNA Ο OY BİRLİĞİ Ο DÜZELTİLMESİNE Ο* OY ÇOKLUĞU Ο REDDİNE Ο** ile karar verilmiştir. Jüri teşkil edilmediği için sınav yapılamamıştır. Öğrenci sınava gelmemiştir. Ο*** Ο** * Bu halde adaya 6 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir. Tez, burs, ödül veya teşvik programlarına (Tüba, Fulbright vb.) aday olabilir. Tez, mevcut hali ile basılabilir. Tez, gözden geçirildikten sonra basılabilir. Tezin, basımı gerekliliği yoktur. Evet Ο Ο Ο Ο JÜRİ ÜYELERİ İMZA Başarılı Düzeltme Red.. Başarılı Düzeltme Red... Başarılı Düzeltme Red. Başarılı Düzeltme Red... Başarılı Düzeltme Red. iii

4 ÖZET Doktora Tezi Anadolu da İmparator Hadrianus Dönemi İmar Faaliyetleri Onur Gülbay Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Anadolu daki Roma dönemi imarlaşma süreci göze alındığında en zengin dönemin İmparator Hadrianus dönemi olduğu anlaşılmaktadır. Hadrianus Anadolu yu İ.S ve İ.S yılları arasında iki kez kapsamlı anlamda ziyaret etmiş, Anadolu nun imarlaşması konusunda yerel yöneticilerle görüş alışverişinde bulunmuştur. Hadrianus un Anadolu ile özel olarak ilgilenmesinin geri planında üç önemli neden yatmaktadır. Birincisi Panhellenia anlayışının bütün imparatorluk içerisinde yeniden canlandırılmak istenmesi, ikincisi bu felsefenin özünde yer alan ikinci sofistik akımının Anadolu da doğması, üçüncüsü ise imparatorun neokoros kültü altında Anadolu da tanrılaştırılmasıdır. Panhellenia anlayışıyla beraber yerel yönetici ve filozoflarında etkisiyle Hadrianus Anadolu nun imarlaşması için büyük oranda maddi yardımlarda bulunmuş, özellik Mysia bölgesinde kendi adıyla anılan yeni ketlerin kurulmasını sağlamıştır. Ayrıca diğer kentlerdeki yarım kalmış imar aktivitelerinin tamamlanmasını sağlayarak restorasyon çalışmalarına da destek vermiştir. Hadrianus döneminde Anadolu da yaptırılan yapılar Mimari Özellikler ve Mimari Dekorasyon başlıkları altında ayrı ayrı incelenerek bu yapıların mimari ve dekoratif anlamda benzer özellikleri tespit edilmiş, yapılardaki Hadrianus dönemine özgü detaylar vurgulanarak Anadolu daki Hadrianus dönemi zengin Roma Mimarisi nin açıklanması sağlanmıştır. Anahtar Kelimeler: İmparator Hadrianus, İmparator Kültü, Neokoros, Panhellenia, İkinci Sofistler, Roma Tarihi, Roma Dönemi Mimarisi, Mimari Dekorasyon. iv

5 ABSTRACT Doctoral Thesis Construction Activity in Asia Minor in Hadrianus Reign Onur Gülbay Dokuz Eylül University Institute of Social Sciences Department of Archaeology Most fertile time in terms of construction in Roman times in Asia Minor is during Emperor Hadrianus reign. Hadrianus visited Asia Minor two times in A.D and A.D and exchanged ideas with local governors. There are three main reasons why Hadrianus is so interested in Asia Minor. Firstly the desire to revive the Panhellenic idea throughout the empire. Secondly Asia Minor being the birth place of second sophistic idea which is the center of the Panhellenic idea. And thirdly deification of Hadrianus under the neokoros cult. With the rise of the Panhellenic idea and under the influence of local governors and philosophers Hadrianus helped Asia Minor financially especially Mysia where he helped build cities under his name. He also helped other construction and reconstruction projects in other cities. Rich characteristics of Roman Architecture in Hadrianus Period in Asia Minor were tried to be explained by studying structures built under Hadrianus reign under Architectural characteristic and Architectural Decoration, determining similar properties and outlining details specific to Hadrianus period. Keywords: Emperor Hadrianus, Imperial Cult, Neokoros, Panhellenia, Second Sophistic, Roman History, Roman Architecture, Architectural Decoration. v

6 ANADOLU DA İMPARATOR HADRİANUS DÖNEMİ İMAR FAALİYETLERİ İÇİNDEKİLER YEMİN METNİ TUTANAK ÖZET ABSTRACT İÇİNDEKİLER KISALTMALAR GRAFİKLER VE TABLOLAR LİSTESİ ŞEKİLLER LİSTESİ ii iii iv v vi xi xiii xiv GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM İMPARATOR HADRİANUS VE ANADOLU 1.1. HADRİANUS UN KISA BİYOGRAFİSİ MYSİA VE BİTHYNİA DA YENİDEN KURULAN YA DA İLK DEFA İNŞA EDİLEN ŞEHİRLER Aleksandria Troas Aizanoi Apameia Apollonia Ad Ryndacum Bithynion-Claudiopolis Hadrianoutherai Hadrianeia Hadrianoi Stratonikeia-Hadrianopolis Kyzikos Nikaia Nikomedia Troia 26 İKİNCİ BÖLÜM ANADOLU DA DİĞER BÖLGELERDE YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR 2.1. ASİA Aphrodisias Akmonia Blaundos 29 vi

7 Didyma ve Miletos Ephesos Erythrai Herakleia Salbake Hierapolis Klaros Klazomenai Notion İasos Laodikeia ad Lycum Motella Pergamon Phokaia Sardis Sidamaria Smyrna Teos Thyateira Tralleis KAPPADOKİA Nikopolis Sebastopolis KİLİKİA Antiokheia Hadriana Tarsos LYKİA Letoon Patara PAMPHYLİA Attaleia Perge Phaselis Side Termessos PİSİDİA Kremna Sagalassos 52 vii

8 2.7. PONTUS EUXİNUS Sebastopolis Carana Trapezous 53 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İMPARATOR HADRİANUS, PANHELLENİA VE İKİNCİ SOFİSTLER 3.1. HADRİANUS VE PANHELLENİA HADRİANUS VE İKİNCİ SOFİSTLER HADRİANUS UN ANADOLU KÜLTLERİ Neokoros Antinous, Mısır ve Yerel Kahraman Kültleri Anadolu da Kutlanan Bayramlarla İlgili Düzenleme Çalışmaları 70 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM NEOKOROS TAPINAKLARI 4.1. KYZİKOS ZEUS - HADRİANUS TAPINAĞI SMYRNA ZEUS AKRAİOS - HADRİANUS TAPINAĞI EPHESOS OLYMPİEİON HADRİANUS TAPINAĞI TARSOS HADRİANUS TAPINAĞI (DONUKTAŞ) NİKAİA HADRİANUS (ROMA IULIUS CAESAR) TAPINAĞI NİKOPOLİS HADRİANUS TAPINAĞI NEOKOROS TAPINAKLARINDAKİ MİMARİ VE MİMARİ DEKORATİF UNSURLARIN KARŞILAŞTIRILARAK DEĞERLENDİRİLMESİ 101 BEŞİNCİ BÖLÜM HADRİANUS İLE BAĞLANTILI DİĞER TAPINAKLAR VE KUTSAL ALANLAR 5.1. AİZANOİ ZEUS TAPINAĞI APHRODİSİAS APHRODİTE TAPINAĞI TEMENOSU CLAUDİOPOLİS ANTİNOUS TAPINAĞI 114 viii

9 5.4. DİDYMA APOLLON TAPINAĞI EPHESOS HADRİANUS TAPINAĞI EPHESOS SERAPEİON(MOUSEİON?) EUROMOS ZEUS LEPSİNOS TAPINAĞI KLAROS APOLLON TAPINAĞI KLAROS ARTEMİS KLARİA TAPINAĞI KREMNA KÜÇÜK HADRİANUS TAPINAĞI KREMNA HADRİANUS? TAPINAĞI NOTİON ATHENA TAPINAĞI PERGAMON TRAİANEUM (TRAİANUS-HADRİANUS TAPINAĞI) PERGAMON DİONYSOS TAPINAĞI PERGAMON ASKLEPİEİON ÇALIŞMALARI PERGAMON YUVARLAK YAPI PERGAMON MISIR TANRILARI TAPINAĞI (KIZIL AVLU) PHİLADELPHİA DİONYSOS TAPINAĞI SAGALASSOS E 1 BAZİLİKASI (DIONYSOS TAPINAĞI?) SAGALASSOS ZEUS-HADRİANUS-ANTONİNUS PİUS TAPINAĞI SARDİS ARTEMİS TAPINAĞI SİDE N 1 APOLLON TAPINAĞI SİDE N 2 ATHENA TAPINAĞI SİDE THOLOS (TYKHE) TAPINAĞI TEOS DİONYSOS TAPINAĞI TERMESSOS HADRİANUS-N 1(ARTEMİS) TAPINAĞI HADRİANUS İLE BAĞLANTILI DİĞER TAPINAKLAR VE ORANLARININ DEĞERLENDİRMESİ 152 ALTINCI BÖLÜM HADRİANUS İLE BAĞLANTILI DİĞER YAPILAR 6.1. ANDRİAKE HORREUMU 154 ix

10 6.2. APHRODİSİAS HADRİANUS HAMAMLARI ALEKSANDRİA TROAS HAMAMI ALEKSANDRİA TROAS NYMPHAİONU ATTALEİA PROPYLONU CLAUDİOPOLİS TİYATROSU DAPHNE TİYATROSU EPHESOS LİMAN HAMAMI EPHESOS HADRİANUS KAPISI EPHESOS VE TRAPEZOUS LİMAN ÇALIŞMALARI HİERAPOLİS AGORASI STOA BAZİLİKASI KREMNA HADRİANUS FORUMU VE BAZİLİKASI LAODİKEİA HAMAM-GYMNASİON KOMPLEKSİ LETOON NYMPHAİONU MİLETOS GÜNEY AGORA KAPISI İASOS AGORASI PATARA PROPYLONU PATARA HORREUMU PERGE GÜNEY HAMAMI PERGE PROPYLONU PERGE F 3 NYMPHAİONU PHASELİS PROPYLONU SAGALASSOS AŞAĞI AGORANIN KUZEYİNDEKİ NYMPHAİON TERMESSOS PROPYLON G YAPISI TROİA ODEONU 183 SONUÇ 185 KAYNAKLAR 194 DİZİN 213 GRAFİKLER ŞEKİLLER x

11 KISALTMALAR AA: ANRW: BASOR: AS: AJA: AvP: BCH: BSR: BMC: CIG: CIL: CRAI: EpigAnat: HAC: IvE: IvM: IvS: IG: IGR: IK: IstMitt: JHS: JÖAI: JRA: JRS: JWCI: KST: MAMA: Öjh: Anadolu Araştırmaları Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt Bulletin of the American Schools of Oriental Research Anatolian Studies American Journal of Archaeology Altertümer von Pergamon Bulletin de Correspondance Hellénique British School at Rome British Museum Catalogue Corpus Inscriptionum Graecarum Corpus Inscriptionum Latinarum Comptes rendus sèances del Académie des Inscriptions et Belles Lettres. Epigraphica Anatolica Historia Augusta Colloquium Inschriften von Ephesos Inschriften von Milet Inschriften von Smyrna Inscriptiones Graecae Inscriptiones Graecae adres Romanas Pertinentes Inschriften Griechischer Städte aus Kleinasien Istanbuler Mitteilungen Journal of Hellenistic Studies Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Instituts in Wien Journal of Roman Archaeology Journal of Roman Studies Journal of the Warburg and Courtauld Institutes Kazı Sonuçları Toplantısı Monumenta Asiae Minoris Antiqua Jahreshefte Des Österreichischen Archäologischen Institutes xi

12 RA: SEG: SNG: TAD: TAM: TTK: ZPE: Review Archaeology Supplementum Epigraphicum Graecum Sylloge Nummorum Graecorum Türk Arkeoloji Dergisi Tituli Asiae Minoris Türk Tarih Kurumu Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik xii

13 GRAFİKLER VE TABLOLAR LİSTESİ Grafik 1. Hadrianus Dönemi İmar Gören Yapıların Dağılımı Grafik 2. Mimari Çalışmaların Yürütülmesi Anlamında Hadrianus İle Bağlantılı Kentlerin Dağılımı Grafik 3. Tapınakların Hadrianus İle Olan İlişkilerine Göre Dağılımı Grafik 4. Plan Özelliklerine Göre Tapınakların Dağılımı Tablo 1. Anadolu da Hadrianus a Adanmış Altarların Dağılımı ve Sayısı Tablo 2. Birliğin Anadolu'da Bilinen Arkhon, En Üst Düzey Yönetici Rahiplerinin Listesi Tablo 3. Anadolu da İmparator Hadrianus ve Senato Tarafından Neokoros luk Verilen Kentler Tablo 4. Vitruvius a Göre Sütul Alt Çaplarının Sütun Aralıklarına Oranı Tablo 5. Neokoros Tapınaklarının Stylobat Oranları ve Sütun Alt Çaplarının Aralıklarına Oranları Tablo 6. Dört Neokoros Tapınağının Mimari Açıdan Karşılaştırılması Tablo 7. Hadrianus ile Bağlantılı Diğer Tapınaklar ve Oranları xiii

14 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Publius Aelius Hadrianus Şekil 2. Hadrianus un Gezi Güzergâhları ve Onun Dönemine Tarihlendirilen Yapıların Olduğu Şehirler Şekil 3. Roma İmparatorluğu nun Augustus ve Hadrianus Dönemi Sınırları Şekil 4. Kyzikos Kent Planı İçerisinde Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Konumu Şekil 5. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı'nı Taşıyan Tonozlardan Bir Örnek Şekil 6. Barattolo nun Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı yla İlgili Öneri Planı Şekil 7. Barattolo nun Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Ön Cephesine İlişkin Yeniden Kurma Denemesi Şekil 8. Barattolo nun Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Yan Cephesine İlişkin Yeniden Kurma Denemesi Şekil 9. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Cellasında Kullanıldığı Düşünülen Tambur Parçası Şekil 10. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Frizinden Bir Parça, Parthlarla Yapılan Savaş Şekil 11. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Özgü Eliptik Vazo Süsleri Şekil 12. Aizanoi Zeus Tapınağı Eliptik Vazo Süsleri Şekil 13. Notion Athena Tapınağı Eliptik Vazo Süsleri Şekil 14. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Korinth Sütun Başlığına Ait Akanthus Yaprağı Şekil 15. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Korinth Sütun Başlığına Ait Akanthus Yaprağı Şekil 16. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Simasına Ait Çörten Parçası Şekil 17. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı na Ait İon ve Lesbos Kymation Bezemeleri Şekil 18. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı na Ait İon ve Lesbos Kymation Bezemeleri Şekil 19. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı na Ait Yarım Pilaster Sütun Parçası Şekil Yüzyıl Smyrna Kent Planı ve Antik Yapılar Şekil Yüzyıl Planlarında Çizilen Zeus Akraios-Hadrianus Tapınağı xiv

15 Şekil 22. Değirmentepe de Bulunmuş Zeus Akraios Heykeli Şekil 23. Zeus Akraios-Hadrianus Tapınağı nın Bulunduğu Düşünülen Alan ve Antik Roma Yolunun Hava Fotoğrafı Şekil 24. İzmir in 17. Yüzyılda Denizden Çizilmiş Gravürü ve Değirmentepe Üzerinde Olduğu Düşünülen Tapınak Şekil 25. Ön Yüzde İmparator Hadrianus Arka Yüzde Oturur Formda Zeus- Akraios un Betimlendiği Smyrna Sikkesi Şekil 26. İkinci Neokorosluğun Vurgulandığı Hadrianus Dönemi Smyrna Sikkesinin Arka Yüzü Şekil 27. Ephesos Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Yapıları Şekil 28. Olympieion Tapınağı Planı Şekil 29. Olympieion Tapınağı Korinth Başlığı Şekil 30. Olympieion Tapınağı Mermerlerle Kaplı Taban Döşemesi Şekil 31. Olympieion Tapınağı nın Opus Caementicium Temelleri Şekil 32. Karwiese Tarafından Kurgulanan Tapınağın Ön Cephesi Şekil 33. Olympieion Tapınağı Korniş Bloğu ve Dalga Motifi Şekil 34. Olympieion Tapınağı Friz Bloğu ve Flüt Motifi Şekil 35. Tarsos Hadrianus Tapınağı Planı Şekil 36. Tarsos Hadrianus Tapınağı Öneri Planı Şekil 37. On Stünlu Tarsos Tapınak Cephesinin Betimlendiği Sikke Şekil 38. Tarsos Hadrianus Tapınağı Opus Caementicium Temelleri Şekil 39. Tarsos Hadrianus Tapınağı Korinth ya da Kompozit Sütun Başlığı Parçaları Şekil 40. Tarsos Hadrianus Tapınağı Konsol Korniş Bloğu Şekil 41. Tarsos Hadrianus Tapınağı Frize Ait Flüt Bezemeleri Şekil 42. Tarsos Hadrianus Tapınağı Anthemion Bezemeleri Şekil 43. Tarsos Hadrianus Tapınağı Akantus Yaprağı Şekil 44. Atina daki Doğu Batı Doğrultulu Dipteros Planlı Olympieion Tapınağı Şekil 45. Atina daki Olympieion Tapınağı nın Kuzeyden Görünüşü Şekil 46. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı Kornişindeki Dalga Motifi Şekil 47. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı Lesbos Kymation Bezemeleri Şekil 48. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı Sütun Tamburu Onarım Kenetleri xv

16 Şekil 49. Aizanoi Kent Planı ve Zeus Tapınağı Şekil 50. Aizanoi Zeus Tapınağı Planı Şekil 51. Aizanoi Zeus Tapınağı na Kuzey Batıdan Bakış Şekil 52. Aizanoi Zeus Tapınağı Akroteri Şekil 53. Aizanoi Zeus Tapınağı nın Friz Bölümündeki Flüt Bezemeleri Şekil 54. Aphrodisias Kent Planı ve Aphrodite Tapınağı Şekil 55. Aphrodite Tapınağı ve Temenos Alanı Şekil 56. Aphrodite Tapınağı Hadrianus Dönemi Temenos Portikosu Şekil 57. Aphrodite Tapınağı Temenos Portikosu Sütun Başlığı Şekil 58. Claudiopolis Kent Planı Şekil 59. Claudiopolis Antinous Tapınağı Betimlemeli Hadrianus Sikkesi Şekil 60. Antinous Tapınağı Frizinde Yer Alan Medusa Kabartması Şekil 61. Didyma Apollon Tapınağı Planı Şekil 62. Didyma Apollon Tapınağı Sütun Kaidesi Torusanthemion Bezemeleri Şekil 63. Didyma Apollon Tapınağı Torusanthemion Bezemelerinden Ayrıntı Şekil 64. Didyma Apollon Tapınağı Frizinde Yer Alan Hadrianus Dönemi Medusa Kabartması Şekil 65. Ephesos Hadrianus Tapınağı Planı Şekil 66. Ephesos Hadrianus Tapınağı Yeniden Kurma Denemesi Şekil 67. Ephesos Hadrianus Tapınağı Frizinden Androklos un Domuz Avı Sahnesi Şekil 68. Ephesos Hadrianus Tapınağı Sütun Başlığı Şekil 69. Ephesos Hadrianus Tapınağı Faklı Tipteki Sütun Başlıkları ve Suriye Tipi Alınlık Şekil 70. Ephesos Hadrianus Tapınağı Dış Frizden Ayrıntı Şekil 71. Ephesos Hadrianus Tapınağı Sima Bölümünde Yer Alan Anthemion ve Flüt Bezemeleri Şekil 72. Serapeion ya da Mouseion Olarak Adlandırılan Tapınak Şekil 73. Serapeion ya da Mouseion Olarak Adlandırılan Tapınağın Sütun Başlığı Şekil 74. Serapeion ya da Mouseion Olarak Adlandırılan Tapınağın Arşitravına Ait Bir Parça Şekil 75. Euromos Zeus Lepsinos Tapınağı Planı Şekil 76. Euromos Zeus Lepsinos Tapınağı Hava Fotoğrafı xvi

17 Şekil 77. Euromos Zeus Tapınağı Sütun Başlığı Şekil 78. Euromos Zeus Tapınağı İşlenmemiş Sütun Kaidesi Şekil 79. Euromos Zeus Tapınağı İşlenmiş Sütun Kaidesi Şekil 80. Klaros Kutsal Alanı Planı Şekil 81. Klaros Apollon Tapınağı nın Arşitravı Üzerindeki Hadrianus Unvanları Şekil 82. Klaros Apollon ve Artemis Tapınakları nın Hava Fotoğrafı Şekil 83. Derin Pronaoslu Klaros Artemis Tapınağı Şekil 84. Kremna Küçük Hadrianus Tapınağı Şekil 85. Kremna Küçük Hadrianus Tapınağı Süslemeleri Şekil 86. Kremna Hadrianus? Tapınağı Süslemeleri Şekil 87. Notion Kent Planı ve Yapılar Şekil 88. Notion Athena Tapınağı Planı Şekil 89. Notion Athena Tapınağı Alınlık ve Sütunlar Şekil 90. Notion Athena Tapınağı Ön Cephenin Yeniden Kurma Denemesi Şekil 91. Notion Athena Tapınağı Frize Ait Girland Bezemesi Şekil 92. Pergamon Akropolisi Planı ve Yapılar Şekil 93. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus)Tapınağı Şekil 94. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Planı Şekil 95. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı İçinde Ele Geçen Traianus ve Hadrianus Heykelleri Şekil 96. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Yandan Görünüş Şekil 97. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Frizi Şekil 98. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Frizi Şekil 99. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Korinth Sütun Başlığı Şekil 100. Pergamon Dionysos Tapınağı Planı Şekil 101. Pergamon Dionysos Tapınağı Yeniden Kurma Denemesi Şekil 102. Pergamon Dionysos Tapınağı Şekil 103. Pergamon Dionysos Tapınağı Alınlık Sima Parçası Şekil 104. Pergamon Dionysos Tapınağı Friz Parçası Şekil 105. Pergamon Asklepieion Kutsal Alanı Şekil 106. Pergamon Asklepios Tapınağı Şekil 107. Pantheon xvii

18 Şekil 108. Asklepieion Kuzey Portikoya Ait Sütun Başlığı Şekil 109. Pergamon Yuvarlak Yapı Planı Şekil 110. Pergamon Yuvarlak Yapı Kornişine Ait Dalga Motifi Şekil 111. Ephesos Tholos Yapısı Kornişine Ait Dalga Motifi Şekil 112. Ephesos Tholos Yapısı Planı Şekil 113. Pergamon Serapeion Planı Şekil 114. Pergamon Serapeion Avludan Görünüş Şekil 115. Pergamon Serapeion Kuzeyden Görünüş Şekil 116. Pergamon Serapeion Tuğla Örgü Duvarlar Şekil 117. Pergamon Serapeion Batıdan Yuvarlak Yapının Görünüşü Şekil 118. Pergamon Serapeion a Ait Korinth Sütun Bağlığı Şekil 119. Pergamon Serapeion a Ait Korniş Bloğu Şekil 120. Pergamon Serapeion a Ait Atalante Heykelinin Yandan Görünüşü Şekil 121. Pergamon Serapeion a Ait Atalante Heykelinin Cepheden Görünüşü Şekil 122. Smyrna Bazilikası Kabartmaları Şekil 123. Philadelphia Dionysos Tapınağı Planı Şekil 124 Philadelphia Dionysos Tapınağı Anthemion Bezemelerinin Olduğu Korniş Bloğu Şekil 125. Sagalassos Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Yapıları Şekil 126. Sagalassos E 1 Bazilikası Yapının İçine Bakan Friz Bölümü Şekil 127. Sagalassos E 1 Bazilikası Yapının Dışa Bakan Friz Bölümü Şekil 128. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Planı Şekil 129. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Ön Cephe Yeniden Kurma Denemesi Şekil 130. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı nın Bugünkü Ön Cephe Durumu Şekil 131. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Hadrianus İsminin Geçtiği Arşitrav Parçası Şekil 132. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Alınlığa Ait Parça Şekil 133. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Sarmaşık Bezemeli Frize Ait Parça Şekil 134. Sardis Kent Planı ve Artemis Tapınağı xviii

19 Şekil 135. Gruben e Göre Sardis Artemis Tapınağı Planı ve Evreleri Şekil 136. Sardis Artemis Tapınağı Sütun Kaidesi Şekil 137. Sardis Artemis Tapınağı İonik Sütun Başlığı Şekil 138. Sardis Artemis Tapınağı Kapı Sövesi Parçası Şekil 139. Side Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Tapınakları Şekil 140. Side N1 Apollon ve N2 Athena Tapınakları Şekil 141. Side N1 Apollon Tapınağı Korinth Sütun Başlığı Şekil 142. Side N1 Apollon Tapınağı Frizine Ait Medusa Süslemeleri Şekil 143. Side N1 Apollon Tapınağı Saçaklığına Ait Anthemion Bezemesi Şekil 144. Side N2 Athena Tapınağı na Ait Kompozit Başlık Şekil 145. Side Tholos Tykhe Tapınağı Planı Şekil 146. Side Tholos Tykhe Tapınağı Yeniden Kurma Denemesi Şekil 147. Side Tholos Tykhe Tapınağı Friz Bölümü Şekil 148. Teos Kent Planı Şekil 149. Teos Dionysos Tapınağı Planı Şekil 150. Teos Dionysos Tapınağı Frizine Ait Hellenistik Parça Şekil 151. Teos Dionysos Tapınağı Frizine Ait Hadrianus Dönemi Parçası Şekil 152. Teos Dionysos Tapınağı Frizine Ait Hadrianus dönemi ve Hellenistik döneme Ait Parçalar Şekil 153. Termessos Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Yapıları Şekil 154. Termessos Hadrianus N1 Tapınağı Şekil 155. Termessos Hadrianus N1 Tapınağı Ön Cephenin Yeniden Kurma Denemesi Şekil 156. Termessos Hadrianus N1 Tapınağı Arşitrav, Friz ve Saçaklığın Cepheden Görüntüsü Şekil 157. Termessos Hadrianus N1 Tapınağı Arşitrav, Friz ve Saçaklığa Ait Parçalardan Ayrıntı Şekil 158. Andriake Planı ve Horreum Şekil 159. Andriake Horreumu Planı Şekil 160. Andriake Horreumu Osmanlı Dönemi Gravürü Şekil 161. Andriake Horreumu Kuzeyden Görünüm Şekil 162. Andriake Horreumu ndaki Hadrianus ve Sabina ya Ait Portreler xix

20 Şekil 163. Aphrodisias Hadrianus Hamamları Planı Şekil 164. Aphrodisias Hadrianus Hamamları Süslemeli Pilaster Parçası Şekil 165. Aphrodisias Hadrianus Hamamları Kabartmalı Konsol Parçası Şekil 166. Aleksandria Troas Planı Şekil 167. Aleksandria Troas Hamamı Şekil 168. Aleksandria Troas Hamamı Sağlam Kalmış Kemerler Şekil 169. Attaleia Propylonu Planı Şekil 170. Attaleia Propylonu Batıdan Görünüş Şekil 171. Attaleia Propylonu Yazıtı Şekil 172. Attaleia Propylonu Mimari Süslemeleri Şekil 173. Claudiopolis Tiyatrosu Süslemeli Pilaster Parçası Şekil 174. Claudiopolis Tiyatrosu Hadrianus İsminin Yazılı Olduğu Arşitrav ve Friz Parçası Şekil 175. Ephesos Liman Hamamı Planı Şekil 176. Ephesos Hadrianus Kapısı Planı Şekil 177. Ephesos Hadrianus Kapısı Yeniden Kurma Denemesi Şekil 178. Atina Hadrianus Kapısı Şekil 179. Ephesos Hadrianus Kapısı Mimari Süslemeleri Şekil 180. Ephesos Hadrianus Kapısı Sütun Başlıkları Şekil 181. Hierapolis Agorası Stoa Bazilikası Şekil 182. Hierapolis Agorası Stoa Bazilikası Giriş Bölümüne Ait Sütun Başlığından Ayrıntı Şekil 183. Hierapolis Agorası Stoa Bazilikası Giriş Bölümüne Ait Sütun Başlığından Ayrıntı Şekil 184. Kremna Forumu ve Bazilikası Şekil 185. Laodikeia Kent Planı İçinde D Olarak Gösterilen Stadium Yapısının Sağındaki Hadrianus Dönemi Hamamı Şekil 186. Laodikeia Hamamı Planı Şekil 187. Laodikeia Hamamı Kemerler Şekil 188. Laodikeia Hamamı na Ait Paye Başlığı Şekil 189. Letoon Kent Planı ve 4 Numara İle Gösterilen Nymphaion Şekil 190. Letoon Nymphaion Planı xx

21 Şekil 191. Letoon Nymphaionu ndaki İmparator Salonu ve Kaidesi Bulunan Hadrianus Heykeli Şekil 192. Miletos Planı ve 1 Numara İle Gösterilen Agora Kapısı Şekil 193. Miletos Agora Kapısı Planı Şekil 194. Miletos Agora Kapısı Şekil 195. Miletos Agora Kapısı Birinci Kat Mimari Elemanları Şekil 196. Miletos Agora Kapısı İkinci Kat Mimari Elemanları Şekil 197. İasos Agorası Planı Şekil 198. İasos Agorası Frizinden Ayrıntı Şekil 199. İasos Agorası Anthemion Bezemesinden Ayrıntı Şekil 200. İasos Agorası Flüt Bezemelerinden Ayrıntı Şekil 201.Patara Kent Planı, 1 Numara İle Gösterilen Propylon ve 8 Numara ile Gösterilen Horreum Şekil 202. Patara Propylonu Güneyden Görünüş Şekil 203. Patara Horreumu Planı Şekil 204. Patara Horreumu Hava Fotoğrafı Şekil 205. Patara Horreumu Ön Cepheden Ayrıntı Şekil 206. Perge Planı ve Hadrianus Dönemi Yapıları Şekil 207. Perge Güney Hamamı Planı Şekil 208. Perge Güney Hamamı Soğukluk Bölümü Şekil 209. Perge Güney Hamamı Korinth Sütun Başlığı Şekil 210. Perge Propylonu Planı Şekil 211. Perge Propylonu nun Bugünkü Görünüşü Şekil 212. Perge Propylonu ve Hellenistik Kulelerin Hava Fotoğrafı Şekil 213. Perge F3 Nymphaionu Şekil 214. Perge F3 Nymphaionu Yeniden Kurma Denemesi Şekil 215. Perge F3 Nymphaionu nun Bugünkü Durumu Şekil 216. Perge F3 Nymphaionu Flüt ve Akhantus Bezemeli Sütun Başlığı Şekil 217. Phaselis Kent Planı ve Propylonu Şekil 218. Sagalassos Nymphaionu Planı Şekil 219. Sagalassos Nymphaionu Yeniden Kurma Denemesi Şekil 220. Sagalassos Nymphaionu nun Bugünkü Durumu xxi

22 Şekil 221. Termessos Propylon G Yapısı Şekil Şekil 222. Termesos Propylon G Yapısı nın Yeniden Kurma Denemesi Şekil 223. Troia Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Odeonu Şekil 224. Troia Odeonu Şekil 225. Troia Odeonu Yeniden Kurma Denemesi ve İkinci Katta Yer Alan Hadrianus Heykeli xxii

23 GİRİŞ Yaşam kısadır, durmaksızın, tükenmeden bize yabancıymışçasına, önceki ya da bizden sonra gelecek yüzyıllara değiniriz. Ama taşlarla oyunlarımda onlara yaklaştım. Sanat eserlerini kopyalayıp çoğalttırarak bu ilişkiyi pekiştirdim. Eminim yöneticiliğim, zaferlerim ve kurduğum kentler kadar villamdaki bu heykeller de konuşulacak. Hatta onlar dile gelip yirmi yıllık iktidarımın on iki yılını belirli bir yeri mesken seçmeksizin geçiren beni de anlatacaklar. Publius Aelius Hadrianus(Marguerite Yourcenar) Anadolu da yapılan araştırma ve çalışmalar Roma dönemi yapılarının gizemlerini aydınlattıkça İmparator Hadrianus ve ideasının da ortaya çıkmasına ışık tuttu. Roma İmparatorluğu nun gücünün simgesi olan bu muhteşem yapıların tüm Roma dönemi boyunca Anadolu da nerdeyse üçte birinin tek bir imparator döneminde yapılması, Klasik Arkeoloji açısından dönemin ne denli önemli olduğunu açıklamaktadır. Ekonomik olarak 2. yüzyılın başlarında askeri hedeflerde son noktalara ulaşıldı. Böylece Roma İmparatorluğu nun genelinde oluşan barış ortamının da etkisiyle( Pax Romana) bir kalkınma hamlesi başlatıldı. Traianus la yanan bu kıvılcım İmparator Hadrianus la bir ateşe dönüştü ve tüm imparatorluğu sardı. Hiç denenmeyen, ütopik diyebileceğimiz geometrik karmaşaya sahip devasa yapılar, Roma topraklarının bu dönemde bir şantiye görünümüne bürünmesine sebep oldu. Romalı mimar ve ustaların buldukları yeni ve hızlı inşa teknikleriyle daha önceleri sadece Arkaik ve Hellenistik çağda gördüğümüz ender devasa yapıların benzerlerinin inşaasına başlandı. Bir Hadrianus felsefesi olarak geçmiş dönemlerin görkemli sanat ve estetik anlayışı, politik ve askeri hedeflere ulaşılmasıyla tekrar canlandı. İleride de açıklanacağı gibi köken olarak arka planında farklı anlayışların etkisini taşıyan bu felsefe ana gücünü İmparator Hadrianus un ideasından almaktaydı. O aslında ölümsüzlüğün sırrını arayan bir imparatordu. Bunun da bedensel olarak yakalanamayacağının farkındaydı. Bu nedenle ideasını devasa ve muhteşem diyebileceğimiz yapıların inşa edilerek sağlanabileceğini biliyordu. Bütün imparatorluğu boyunca bu hedef için çalışan Hadrianus, Roma imparatorları içerisinde başkent Roma dan en fazla uzakta kalıp bir baş curator olarak kentleri ve imar çalışmalarını yerinde izlemeye çalışan bir yöneticiydi. Anadolu onun 1

24 döneminde büyük bir fırsat yakalayarak imarlaştı ve kalkındı 1. Hadrianus bu kalkınmayı sadece fiziksel yeni binalar yaparak ya da eski binaları onararak değil kentlerin siyasi ve yerel yönetim anlayışlarını da modernleştirerek sağladı. Atadığı curatorlar sayesinde kalkınma ve imar çalışmalarını sürekli kontrol eden Hadrianus, Anadolu daki en ücra noktaları bile ziyaret eden imparatorların başında gelmektedir. Aslında tarihçiler tarafından kişilik olarak çok tutarlı olduğu düşünülmeyen imparatorun kentlerin imarı ve modernleşmesi sürecindeki ısrarcı tutumu dikkat çekicidir. Özellikle eski yapılara duyduğu hayranlık nedeniyle bunların korunması ve restorasyonları için özel yasalar çıkarılmasına öncülük etmiş; Anadolu da birçok yeni yapının inşasının yanı sıra restorasyonu bitirilemeyenlerin de tamamlanmalarını sağlamıştır. Örneğin Klaros ve Didyma Apollon tapınaklarının bazı bölümleri onun zamanında onarılıp iyileştirilmişlerdir. Ayrıca Ephesos Olympieion ve Kyzikos Zeus-Hadrianus gibi Anadolu da şimdiye kadar hiç rastlanılmamış büyüklükte yapıların inşaası gerçekleştirilmiştir. Bu yapıların inşasında ilk olarak 1. yüzyılın ortalarında kullanılmaya başlayan opus caementicium gibi yeni tekniklerinin de yoğun olarak kullanılması dayanıklılık ve kalitede mükemmelliği sağlanmıştır. Aslında bu döneme kadar Anadolu da az rastlanılan yuvarlak planlı yapılar da hızla çoğalmaya başlamış; Pergamon da bu anlayış tarzında Asklepios Tapınağı ve Serapeion inşa edilmiştir. Yapılardaki bu yeni teknik ve form arayışları zengin bir bezeme anlayışının da ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Örneğin Aphrodisias da ortaya çıkan ve Kenan Erim tarafından Peopled scrolls insan figürlü tomarlar olarak adlandırılan süsler Hadrianus Hamamları lento süslemelerinde yeni bir kabartma anlayışı olarak karşımıza çıkmaktadır 2. Ayrıca İasos Agorası ve Ephesos Hadrianus Tapınağı nın ranke bezemeleri içerisinde karşımıza çıkan insan ve hayvan betimlemeleri dönemin mimari süsleme anlayışına yeni bir soluk getiren plastik denemelerden bazılarıdır. Bu zengin süsleme tarzı genel yapısı ve bezeme özellikleriyle Hadrianus döneminin kendine has mimari plastik kurallarının oluşmasını sağlamıştır. Bu nedenle İmparator 1 Mary T. Boatwright, Hadrian and the Cities of the Roman Empire, Oxford University Press, Oxford, 2000, ss Kenan Erim, Aphrodisias City of Venus Aphrodite, New York, 1986, s

25 Hadrianus dönemi kendinden önceki dönemlerle karşılaştırıldığında mimari ve plastik sanatlarda en güçlü son dönemdir. Bu dönem sonrası sanat ve mimari anlayış Roma dönemi içerisinde bir daha hiçbir zaman bu seviyeyi yakalayamamış daha sonra gelen sanatçılar bu döneme özlem duyarak eserler vermişlerdir. Hadrianus döneminin sanatsal özellikleri kendinden sonraki Antoninler ve Severuslar dönemini de yaklaşık 60 yıl önemli anlamda etkilediği için, dönemin araştırılması 2. yüzyılın anlaşılması açısından da büyük önem taşımaktadır. Mimari ve plastik sanatlardaki Hadrianus dönemi başarısı daha sonra gelen Bizans, Ortaçağ ve Rönesans sanatı ve mimarisindeki Barok anlayışın doğuşunda da etkili olmuştur. Günümüzde elimize geçen Hellenistik orijinli birçok Roma Dönemi plastik eserin bu dönem içerisindeki Romalı ustalar tarafından da kopyalanarak yapıldığı unutulmamalıdır. Sonuç olarak Sanat Tarihi açısından bu zengin dönem, etkisini uzun yıllar sonrada plastik ve mimari sanatlarda göstermeye devam etmiştir. Hadrianus döneminde Anadolu açısından çok çeşitli alanlarda ulaşılan başarının temelinde özellikle imparatorun klasik Yunan dini, sanatı ve mimarisine duyduğu hayranlık ve bağlılık gelmektedir. 1. yüzyıl sonu ile Anadolu da doğan İkinci Sofistik akımı imparatorun Anadolu ile özel olarak ilgilenmesine neden olmuştur. İmparator Atina da kurduğu Panhellenia Birliği yle ideasını sadece Anadolu da değil bütün Roma topraklarında yaymak istemiştir. Hadrianus döneminde yoğun olarak ortaya çıkan neokoros kültü yapılarının nerdeyse tamamının Anadolu da inşa edilmesi, imparatora karşı gösterilen ilginin bir sonucudur. Böylece Anadolu, Hadrianus un ideası çevresinde toplanarak onun destek ve yardımlarından yararlanmayı en iyi şekilde başarmıştır. Her ne kadar bu mimari patlama Hadrianus dönemiyle ortaya çıksa da, bu zaman diliminin barış (Pax Romana ) ortamı her alandaki ilerlemenin en önemli nedenlerinden biridir. Bu nedenle dönemi anlamaya çalışırken daha önceki imparatorlar sayesinde askeri ve ekonomik hedeflerde ulaşılan başarılar da göz ardı edilmemelidir. Augustus la yakalanan ivme İmparator Hadrianus un yönetimsel anlamdaki felsefe, tutum ve çalışmalarıyla doruk noktasına ulaşmıştır. Böylece 3

26 Hadrianus, kendisinden yaklaşık yüz yıl önce koyulan imparatorluk hedeflerine ulaşmayı başarmıştır. Bu çalışmadaki temel amaç kültürel ve sosyal olarak Roma İmparatorluğu nun en zengin dönemini tarihsel, dini, epigrafik, nümizmatik, mimari ve dekoratif alanlarda incelemeye çalışarak, dönemin Anadolu açısından yerini açıklamaktır. Daha önce bu dönem üzerine yapılan çalışmalardaki genel özellik, tek tek ayrıntıları hedeflediğinden bu çalışmanın, döneme geniş bir perspektiften bakmaya olanak sağlaması düşünülmüştür. İlk olarak Hadrianus un gezi güzergâhlarıyla da bağlantılı olarak uğradığı kentler ve buralardaki Hadrianus dönemi çalışmaları ile Hadrianus dönemine ait yapılar belirlenmeye çalışılmıştır. Daha sonra Hadrianus dönemi zenginliğinin arka planında yatan düşünce temellerinin özündeki ana nedenler ayrıntılı olarak açıklanmak istenmiştir. İmarlaşma sürecinde yatan düşünsel etmenlerin açıklanmasından sonra, hem epigrafik hem de mimari-plastik özelliklere değinilerek Hadrianus dönemi yapılarının açıklanmaları hedeflenmiştir. İmparator Hadrianus konusundaki bilimsel çalışmaların ilki 1881 yılında Dürr tarafından gerçekleştirilmiştir. Die Reisen des Kaisers Hadrian adlı çalışmayla Hadrianus epigrafik ve filolojik anlamda araştırılmıştır. Bu çalışmanın hemen arkasından 1907 yılında Weber benzer tarihsel bir çalışmayı Untersuchungen zur Geschichte des Kaisers Hadrianus adyla bilim dünyasına sunmuştur. Bu iki çalışma sonucunda elde edilen bilimsel veriler uzun yıllar Hadrianus konusu üzerine yapılan çalışmalara ışık tutmuştur. 20. yüzyılın ortalarında ise Magie Roman Rule in Asia Minor (1956) yapıtıyla İmparatorun Anadolu daki izlerini sürmüştür. Daha sonra Halfmann tarafından yapılan Itinera principum (1986) adlı çalışmayla Hadrianus un kesin kronolojisi saptanmaya çalışılarak konu hakkındaki yeni araştırmaların önü açılmıştır. 4

27 Çalışmada kullanılan farklı argümanlarla özellikle mimarlık alanında büyük atılım gösteren dönemin sanatsal özellikleri araştırılarak; mimari ve plastik açıdan döneme has özellikler belirlenmiş, bunlardaki ayrıntılar açıklanmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu ayrıntıların tarihsel ve epigrafik verilerle korelâsyonları sağlanarak hem mimari hem de plastik sonuçların Hadrianus kronoloji içerisindeki yerleri belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın geniş kapsamlı yapısı nedeniyle dönem sadece Anadolu coğrafyası ile sınırlı tutulmuş olsa da Anadolu dışındaki yabancı etkiler de vurgulanmaya çalışılmıştır. Tezin ilk iki bölümünde Hadrianus un hayatı, önemli isimlerle olan ilişkileri ve mimar yönü açıklanmaya çalışılmış; daha sonra da Hadrianus un doğuya yaptığı iki kapsamlı seyahati sırasında uğradığı kentlere ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir. İlk olarak Mysia ve Bithynia bölgesinde kendi adıyla yeniden kurduğu ya da ilk defa inşa ettirdiği Stratonikeia-Hadrianopolis, Hadrianoutherai, Hadrianoi ve Hadrianeia adlı kentlere alfabetik bir sırayla değinilmeye çalışılmıştır 3. Özellikle kentlerdeki Hadrianus dönemine ait yapılara ve bu kentlerde gerçekleştirdiği yönetimsel anlamdaki değişikliklere de değinilmiştir 4. Ayrıca bu özel bölgeyle Hadrianus un neden ilgilendiği sorusunun yanı sıra burada gerçekleştirdiği modernleştirme faaliyetleri de açıklanmak istenmiştir. Bunların dışında Anadolu daki diğer bölgelerde yürütülen imar çalışmalarına bölge bölge ve alfabetik bir sırayla değinilmiştir. Özellikle ilk bölümde yoğun olarak epigrafik verilere ve Roma dönemi tarihçilerinin imparatorla ilgili filolojik aktarımlarına başvurularak mimari ve sanatsal patlamanın geri planında yatan nedenler açıklanmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ise Hadrianus un ideasının temellerini oluşturan Panhellenia: (bütün Yunanlıların oluşturduğu birlik) imparatorun Yunan hayranlığıyla bağlantılı olarak Anadolu kentlerinin kendilerini uydurma Yunanlı atasal köklere bağlama çabaları ile kurulan elçilik sisteminin yayılımı ve işleyişi yer alır. Diğer bölümde ise İkinci sofistik: imparatorun geçmiş Arkaistik ve Hellenistik 3 Boatwright, ss Boatwright, ss

28 kültüre duyduğu hayranlığın bir sonucu olarak bu felsefeyi yayan filozoflarla olan ilişkilerinin araştırılmasına ayrılmıştır. Son olarak da Neokoros: İmparator kültünün kentlerdeki önemi, işleyişi ve yapılarının özellikleri araştırılarak üç farklı politik ve dini yaklaşımın Anadolu da Hadrianus dönemi imarlaşma süreciyle nasıl bir ilişkisinin olduğu açıklanmak istenmiştir. Dördüncü bölümle beraber dönemin ana mimari yapı gurubunu oluşturan neokoros tapınaklarının plan, mimari, teknik ve plastik anlamdaki süsleme özellikleri araştırılarak bunların karakteristik özellikleri belirlenmiş, diğer çağdaş yapılarla karşılaştırılarak genel bir değerlendirmede bulunulmuştur. Mimari çalışmada yapılar önce Mimari Özellikler başlığı altında mimari, plan ve tüm detay özellikleriyle dönem içerisindeki benzerleri ile karşılaştırılarak incelenmiştir. Bu aşamadan sonra yapıların plastik özellikleri de Mimari Dekorasyon başlığı altında incelenerek çağdaş plastik ve süsleme elemanlarıyla karşılaştırılmaları sağlanmıştır. Beşinci bölümde ise alfabetik bir sırayla Hadrianus la bağlantılı neokoros olamayan diğer tapınakların mimari ve plastik özellikleri yukarıda sözedilen Mimari Özellikler ve Mimari Dekorasyon ana başlıkları altında irdelenerek döneme has özellikler saptanmış, bu mimari ve plastik özelliklerin Anadolu daki yayılımları ve bölgesel farklılıkları da vurgulanmaya çalışılmıştır. Ayrıca çalışma plan, şekil ve tablolarla da desteklenmiştir. Altıncı bölümde ise alfabetik bir sırayla Hadrianus dönemine tarihlendirilen diğer farklı yapı tipindeki hamam, nymphaion, propylon, tiyatro gibi kültsel amaç dışında inşa edilen Hadrianus ve kent aristokratlarının destekleriyle yapılan, kamu yapılarının özelliklerine epigrafik ve arkeolojik olarak değinilmiştir. Son bölümde ise genel bir sonuç değerlendirmesiyle çalışma tamamlanmıştır. 6

29 BİRİNCİ BÖLÜM İMPARATOR HADRİANUS VE ANADOLU 1.1. HADRİANUS UN KISA BİYOGRAFİSİ Publius Aelius Hadrianus, Güney İspanya dan İtalya ya yerleşmiş göçmen bir ailenin çocuğuydu Ocak 76 yılında İtalya da doğdu 6 (Şek. 1). Hadrianus un babası P. Aelius Hadrianus Afer, praetor luk yapmış bir kimseydi. Annesi ise Gadesli Domitia Paulina idi 7. Dedesi olan Marullinus ise Roma daki ilk senatörlerdendi 8. Roma da doğan Hadrianus 10 yaşındayken babası ölmüş bu nedenle de kuzeni Traianus un koruması altına girmiştir 9. Daha sonra da ona bakma görevini Acilius Attianus üstlenmiştir 10. Traianus ve Acilius un yardımlarıyla Hadrianus Roma da 15 yaşına kadar eğitim görmüştür 11. Bu eğitim süresince Yunan kültürü ve sanatı üzerine kendini yetiştiren Hadrianus, Yunan kültürüne duyduğu hayranlıktan dolayı arkadaşları tarafından Yunanlı olarak adlandırılmaya başlanmıştır 12. Yunan kültürü dışında Hadrianus un ilgilendiği diğer konular şiir ve edebiyattı. Bununla beraber aritmetik, geometri ve resimde de iyi bir uzmandı. Flüt çalmadaki başarısıyla her zaman övünürdü. Aynı zamanda yazar da olan Hadrianus birçok aşk şiiri yazmıştır. Savaş silahları ve savaşma sanatı konusunda yetenekli olan Hadrianus gladyatör silahlarının da nasıl kullanılacağını iyi biliyordu. Ayrıca ciddi, cana yakın, ağırbaşlı, şen, saldırgan, cimri, hilekâr, açık sözlü, acımasız, merhametli ve daima değişebilen kişilik yapısıyla tutarsız biri olarak tanımlanmaktaydı Historia Augusta, Hadrina-1. 6 Oktay Akşit, Roma Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1976, s Akşit, s Historia Augusta, Hadrian-1. 9 Historia Augusta, Hadrian Akşit, s Akşit, s Historia Augusta, Hadrian Historia Augusta, Hadrian-1. 7

30 90-91 yıllarında ata memleketi İspanya ya giden Hadrianus, 93 yılında Traianus tarafından tekrar Roma ya geri çağrıldı 14. Traianus un oğlu gibi olan Hadrianus, 95 de ana mahkemedeki on yargıçtan biri ve İkinci Legion nun tribunlarınden biri olarak görevlendirildi 15. İmparator Traianus, Nerva tarafından 97 yılında evlat edinildiğinde askeri birliklerin başında bulunan Hadrianus ona ordunun bağlılığını bildirdi de Traianus un imparator olmasıyla onun yanına döndü ve Traianus un büyük yeğeni Vibia Sabina ile 100 yılında evlendi yılında quaestor olarak birinci Dacia savaşına preator olarak da da ikinci Dacia savaşına katıldı. 18 Bu arada senatoda aksanlı Latincesiyle yaptığı bir konuşma senatörler arasında alay konusu oldu ve Latincesini mükemmel hale getirinceye kadar büyük çaba sarf etti 19. Dacia savaşlarında Traianus onu Birinci Lejyon un başına kumandan olarak atadı ve savaşa katılması ona büyük ün kazandırdı. Savaştaki başarısı üzerine daha önce Nerva tarafından Traianus a verilmiş bir elmasla ödüllendirilen Hadrianus un, tahta geçme konusundaki ümitleri iyice arttı de Sarmatları kontrol altına alması için pretorian legate olarak aşağı Pannonia ya gönderildi ve bu görevinden sonra 108'de consul oldu 21. Traianus ile dostluğunun iyice artması, imparatorun arkadaşları arasında huzursuzluğa yol açtı. Hadrianus Traianus un karısı Plotina nın desteğini arkasına alarak çalışmalarına devam etti. 113 yılında Traianus ile beraber Suriye topraklarına geldi ve Parthlar, Ermeniler, Asurlular ve Mezopotamya daki karışıklıklarla mücadele etti. 117 yılında imparator olmasına son 50 gün kala Traianus tarafından Suriye proconsul ü olarak atandı 22. Traianus 7-8 Ağustos 117 de Kilikia da Selinus kentinde öldü 23. Arkadaşlarının da etkisiyle Traianus, Hadrianus un değil de Neratius Priscus un imparator olmasını istiyordu. Fakat imparatorun ölümünden kısa bir süre 14 Akşit, s Historia Augusta, Hadrian Historia Augusta, Hadrian Akşit, s Akşit, s Historia Augusta, Hadrian Historia Augusta, Hadrian Historia Augusta, Hadrian Historia Augusta, Hadrian Elizabeth Speller, Following Hadrian, Oxford University Press, London, 2003, s. 40 8

31 sonra Suriye ordusu Hadrianus u imparator ilan etti 24. Hadrianus un imparator olmasında onu uzun zamandır seven Traianus un karısı Plotina, kayın validesi Matidia ile Preator Attianus un büyük rolü olduğu anlaşılmıştır 25. Hadrianus, Historia Augusta da İmparator Traianus un akrabası ve evlatlığı olarak gösterilmiştir 26. Fakat Cassius Dio onun Traianus tarafından evlat edinilmediğini, özellikle Traianus un ölümünün geç açıklanmasından dolayı Hadrianus un Traianus un ölümünden sonra evlat edinilmiş gibi gösterildiğini belirtmiştir. Ayrıca Cassius Dio, senatoya Traianus tarafından gönderilen fakat karısı Plotina tarafından gönderildiği düşünülen vasiyetle ilgili gizemli olayların ise babası Kilikia valisi Apronianus trafından araştırdığını da belirtmiştir 27. Büyük bir olasılıkla Traianus tarafından evlat edinilmemiş olan Hadrianus erken imparatorların yönetim anlayışını devam ettirdi ve bütün dünyada barış ve refah için büyük özen gösterdi 28. Hadrianus, Traianus gibi savaşçı ve emperyalist bir politika izlemekten vazgeçti. İmparatorluğun bugüne kadar ulaşmış olduğu doğal sınırlar içinde kalması için çaba sarf etti. 117 yılı Kasım ayında Antiokheia dan yola çıkarak Tarsos-Ankyra yolu ile Bithynia ya geldi ve kışı Nikomedia da geçirdi 29. Bu onun Anadolu toprakları içindeki ilk ilerleyişiydi. 118 baharında Tuna bölgesine hareket etti. Avrupa daki bazı ayaklanma ve düzenlemelerle uğraşmak için iki yıllığına Roma ya gitti. Hadrianus, 121 yılında Yunan Adalarına ve Anadolu ya seyahat etti. Asia daki seyahati sırasında adına adanmış tapınaklar inşa edildi. Kappadokia dan kendi kamplarındaki hizmetler için köle topladı 30. Doğuda bulunan halklarla iyi geçinmek için Parth kralı Osdroes ile dostluk kurdu. Onun Traianus tarafından esir alınan kız kardeşini görevine iade etti Akşit, s Akşit, s Historia Augusta, Hadrian Cassius Dio, Romaike Historia (Roman History), LXIX Historia Augusta, Hadrian Akşit, s. 195; David Magie, Roman Rule in Asia Minor, Princeton, 1950, ss Historia Augusta, Hadrian Historia Augusta, Hadrian-13. 9

32 Hadrianus halkla ve ordusuyla ilgilenmiş başarılı bir imparatordu. Gezilerinin birinde bir kadın onunla konuşmak istemiş, vakti olmadığı için kadını dinleyemeyeceğini söylemiştir. Kadın Öyleyse imparatorluğu bırak! yanıtını verince, Hadrianus onu dinlemek için geri dönmüştür 32. İmparatorun askerleriyle de arası çok iyiydi. Başarılı bir asker olmak için Hadrianus büyük çaba sarf etmişti. Askerliğin ne anlama geldiğini çok iyi biliyordu ve çıktığı seyahatlerde askeri garnizonları sık sık ziyaret ediyordu. Askerlerin yaptığı talimleri izliyor, onlara nasihatlerde bulunuyordu 33. İmparator Hadrianus'un Afrika'daki askerlerini gözden geçirdikten sonra (İ.S. 128), onlara hitaben yaptığı uzun konuşmasında askerlerle olan ilişkisi daha iyi anlaşılmaktadır: "Her şeyi gerektiği gibi yapınız; manevralarınızla bütün toprağı kapladınız; zor olan kısa silâha alışmış olmanıza rağmen, mızrak atışınız güzeldi. Çoğunuz uzun mızrakları iyi kullandı. Atlarken dün çeviktiniz, bugünse canlı. Beceremediğiniz bir şey olduğu takdirde söylerdim, her hangi bir şeyde başarı kazandınızsa söylerdim; ama en çok hoşuma giden şey, bir düzen üzere davranmış olmanızdır. Valim Catullinus'un görevlerini yerine getirdiği ve hiçbir şeyi gözden kaçırmadığı belli. Kendi kumandanınızın da size tamamıyla iyi baktığı anlaşılıyor. Hadrianus un güzel sanatlara olan ilgisi mimarlık alanına da ilgi duymasına neden olmuştur. Dönemin önemli mimarları Decrianus ve Apollodorus ile yakınlık kurmuştur 34. Özellikle Roma da inşa gören Venus-Roma Tapınağı ve Yunanistan daki Olympieion ile yakından ilgilendiği bilinmektedir 35. Geometriye olan ilgisiyle de bağlantılı olarak yuvarlak yapıların onun döneminde yaygınlaşmaya başladığı görülmektedir. Örneğin Tivoli deki Villası, Mozolesi, Anadolu da Pergamon daki Asklepieion ve Serapeion tapınakları gibi inşaası zor ve karmaşık hesaplama sistemleriyle gerçekleştirilebilecek yapılar onun zamanın bir özelliği olarak Roma mimarisinde yerini almıştır Charles Freeman, Mısır Yunan Roma, İstanbul, s Reginald H. Barrow, Romalılar, İstanbul, 2002, ss Mark Wilson Jones, Principles of Roman Architecture, New Haven, 2000, s Jones, (Architecture) s David. M.Jacobson, Hadrianic Architecture and Geometry, AJA Vol.90, No-1, 1986, s

33 Her ne kadar Hellenistik Dönem de bu mimari form kullanılıyor olsa da Hadrianus ile büyük ölçekli projelerde yuvarlak yapı tipi kullanılmaya başlanmıştır. Hadrianus un ciddi anlamda yenileme ve genişleme çalışmalarına sahne olan kent ise başkent Roma dır 37. Roma dan sonra ise şüphesiz Yunanlılaştırma politikasının merkezi olan Atina gelir. Bu sınıflamada ise üçüncü sırayı Anadolu da Smyrna, Ephesos ve Pergamon gibi kentler almaktadır. 37 Dietmar Kienast, Zur Baupolitik Hadrians in Rom, Chiron Band 10, 1980, ss

34 1.2. MYSİA VE BİTHYNİA DA YENİDEN KURULAN YA DA İLK DEFA İNŞA EDİLEN ŞEHİRLER Hieronymus belirttiği gibi, 224 üncü Olimpiyat ın 4. yılında bir yer sarsıntısıyla Nikomedia yıkılmış Nikaia büyük zarar görmüştür yılında olan bu büyük deprem bölgede ciddi hasara neden olmuştur. Bithynia ve Mysia da acılar dinmemiş imparatordan yardım beklenmiştir. Bu nedenle imparator bu bölgeyle özel olarak ilgilenmiş, Anadolu ya atadığı curatorlarından birini bu bölgeye gönderirken diğerini Trapezopolis e (Denizli civarına) atamıştır 39. Bölgeye atanan Patrokles, Hadrianus tarafından emrine verilen iki Roma birliğiyle Nikaia nın yeniden inşaasına başlamıştır 40. Ayrıca Chronikon Paschale, Hadrianus un Nikaia ile beraber Nikomedia da agoralar, dört yol kavşakları ve surlarını yaptırdığından bahsetmektedir 41. Hadrianus un 121 yılında ilk büyük gezisine çıktığı bilinmektedir. Anadolu topraklarına imparator olarak ikinci kez geldiğinde 123 yılıdır (Şek. 2). İlk önce Antiokheia ya sonra da Tarsos a uğrayarak Melitene yolu ile Trapezous a gitti. Karadeniz boyunca ilerledikten sonra Ankyra ya, oradan Bithynia ya geçti. 123 yılında Nikaia dan Khios a giderken güneye doğru ilerledi. Olympene ve Abrettene bölgelerini ziyaret etikten sonra Hadrianoi (Orhaneli) ve Hadrianeia (Dursunbey) kentlerini kurdu. Daha sonra ayı ya da aslan avladığı yerde Hadrianoutherai yi (Balıkesir) inşa ettirdi 42. Güneye ilerlerken Miletopolis (Mustafakemalpaşa) üzerinden Kyzikos (Erdek) oradan da İlion daki (Troia) Aiaks ve Hektor un 38 Sencer Şahin, Katalog der antiken Inschriften des Museums von Iznik (Nikaia), Österreichische Akademie Der Wissenschaften Rheinisch-Westfälische Akademie Der Wissenschaften, Bonn, 1987, s.15; Zeynep Koçel Erdem, Anadolu da Hadrianus Dönemi Mimari Bezemeleri, İstanbul, 1996, dnt.85(yayınlanmamış doktora tezi) tere motu facto Nikomedia ruit et Nicaenae urbis plurima eversa sunt; ad quarum instaurationem Hadrianus de publico est largitus impensas ( Bir yer sarsıntısı ile Nikomedia yıkıldı ve Nikaia büyük zarara gördü. Hadrianus onarım için halka cömertçe yardımda bulundu.) 39 Boatwright, s Boatwright, (Hadrian) s Şahin, (IZNIK), s T.R.S Broughton, An Economic Survey of Ancient Rome IV, New York, 1959, s

35 mezarlarına uğradı. Daha sonra Aleksandria Troas a oradan da Pergamon a geldiği kabul edilmektedir 43. Asia da Mysia bölgesinde kurulan bu üç yeni şehir, Hadrianus un 123 yılındaki Anadolu ya ilk ziyaretiyle ilişkilendirilmektedir 44. Fakat bazı araştırmacılar bu görüşü desteklememektedirler. Anadolu ya geldiği ikinci gezisinde Hadrianus ilk olarak 129 yılında Ephesos a uğramıştır. Aynı yıl Ephesos dan Antiokheia ya, Karia ya ve Lykia- Pamphylia güney sahilini takip ederek Phrygia ya sapmış, Melissa da Alkibiades in mezarını ziyaret ettikten sonra yeniden kıyıya dönerek Kilikia dan Antiokheia ya buradan Kappadokia ya, daha sonra Mısır daki Aleksandria ya kadar gitmiştir. Mysia ya olan son yolculuğunu ise Anadolu ya yaptığı ikinci gezisi sırasında Roma ya dönerken gerçekleştirmiştir yılından önce Aleksandria ya, oradan Suriye ye ve daha sonrada Karadeniz sahilini takip ederek Trapezous a ve Mysia ya gitmiştir. 131 yılında sevgilisi Antinous un doğum yeri olan Claudiopolis de onun onuruna bir tapınak ve kült tesis etmiş, kendi adını taşıyan Mysia kentlerine uğradıktan sonra Ephesos a (İ.S. 132), oradan da gemi ile Atina ya ulaşmıştır 45. Birçok veri bu bilgileri doğrulamaktadır. Ayrıca Hadrianus un Mysia da yeniden kurduğu ya da ilk kez inşa ettiği kentlerin dışında bölgeye olan büyük etkisi onunla başlatılan bir Hadrian Erası ile de kanıtlanmaktadır 46. Bu konu ile ilgili ele geçen iki yazıt yılları arasına tarihlendirilmektedir. Yazıtlardan aşağıda traskripsiyonu verilen birinde geçen 70 yılı, 198 yılından çıkarılmakta ve Hadrianus un bu kentleri 128 yılından önce bir tarihte kuramayacağı sonucuna varılmaktadır Elmar Schwertheim, Zu Hadrians Reisen und Stadtgründungen in Kleinasien Eine neue Gründungsära, EpigAnat 6, 1985, ss Boatwright, s Akşit, s Schwertheim, (Zu Hadrian) ss Schwertheim, (Zu Hadrian) ss

36 Uğurlu olsun; Augustusların Zaferi vesilesiyle alk, Zeus Thimenos a adak olarak (sundu); işin yapılmasıyla 70 yılında Menodoros oğlu Epineikos uğraştı. Bu bilgi birçok bilim adamı tarafından Hadrianus un ilk seyahati sırasında kurduğu düşünülen Hadrianoi ve Hadrianeia ketlerinin en azında 128 sonrası, imparatorun ikinci seyahati sırasında kurulduklarını kanıtlamaktadır 49. Bununla beraber kentlerin kuruluşunun Hadrianus un ikinci gezisi sırasına denk geldiğini gösteren başka kanıtlar da bulunmaktadır. Schwertheim, Hadrianeia civarında bulunan ve yılına tarihlendirilen bir yazıtta bu kuruluşa dair herhangi bir bilginin olmamasına karşın bölgeden ele geçen ve yılına tarihlendirilen başka bir yazıtta imparatordan kurtarıcı ve kurucu olarak bahsedilmesini yeni kent kuruluşlarıyla ilgili olarak değerlendirmiştir 50. Hem erken, 3. yüzyıl Hadrianus era lı yazıtlar hem de Hadrianus dönemine ait Mysia yazıtları Hadrianoi ve Hadrianeia nın Hadrianus un ikinci gezisi sırasında yılları içerisinde kurulmuş olduklarını göstermektedir 51. Hadrianus adıyla kurulan bu kentlerin halklarının, Hadrianus a verdikleri en büyük onur Mysia da başka hiçbir imparatora gösterilmeyen bir şekilde; Hadrianus öldükten sonra onun kentleri kurmasıyla başlatılan era nın, 3. yüzyılın içine kadar yaklaşık 100 yıl kullanılmış olmasıdır Schwertheim, (Zu Hadrian) s. 38, Hadrian era sının saptandığı Mysia dan yıllarına tarihlendirilen yazıt. 49 Schwertheim, (Zu Hadrian) ss Schwertheim, (Zu Hadrian) ss Schwertheim, (Zu Hadrian) ss Schwertheim, (Zu Hadrian) ss

37 Ayrıca Schwertheim Mysia daki şehirlerin Hadrianus tarafından kurulmasını kişisel sebeplere dayandırılmasının yanı sıra, kereste ihtiyacı, mimari yapıların yapılması, kentlerin şehirleştirilmesi ve bu şehirlerin Roma ya bağlama çabalarının bir sonucu olarak açıklamaktadır 53. Ayrıca bu kentlere uzak noktalarda da bugün ayrıntılı olarak bilmediğimiz daha küçük kurulumlarında olduğu bilinmektedir. Bu yeni kurulan Hadrianus şehirleri tipik Yunan şehir organizasyonu tarzında strategoi ve arkhontes yönetim anlayışından oluşmaktaydı 54. Hadrianoi doğumlu ve Smyrnalı vatandaş hatip Aelius Aristides, yeni şehirlerin atalarına ve bunlar için yapılan dini törenlere saygı duymaktaydı 55. Hadrianus tarafından kurulan bu kentlerin yurttaşları olasılıkla daha az zengin yerlilerden oluşmaktaydı. Yurttaşlar, epigrafik verilerin gösterdiği gibi Romalı imtiyazlılar olarak Yunanlı isimlere, yerli isimlere ya da babasal kökeni belirleyen epitetlere sahiptiler yılına ait Mysia yazıtlarından anlaşıldığı kadarıyla imar faaliyetleri ve yeni yapılanma çalışmalarının Hadrianus un ikinci gezisindeki çalışmalarıyla kıyaslandığında daha az ya da fazlalığıyla ilgili bir karşılaştırmadan bahsetmek zordur. Özellikle Hadrianus un yıllarına ait bölge yazıt ve sikkelerinde kurtarıcı ve kurucu unvanlarıyla sıkça anılması, Hadrianus un Anadolu topraklarına yaptığı ikinci gezisi sırasında bu bölgeyle daha ayrıntılı ilgilendiğini göstermektedir Aleksandria Troas (Ezine) H. Hanfmann a göre, Hadrianus ilk seyahati sırasında 124 yılında Aleksandria Troas ı ziyaret etmiştir 56. Troas daki Aleksandria ünlü hatip Herodes Atticus zamanında Hadrianus un yardımlarından yararlanan şehirlerin başında gelmektedir. Aleksandria Troas ın temiz ve yeterli su kaynaklarlarından 53 Boatwright, ss Boatwright, s Boatwright, s M. Ricl, The Inscriptions of Alexandria Troas, IK 53, Bonn 1997, s. 229; Helmut Halfmann, Itinera principum, Geschichte und Typologie der Kaiserreisen im Römischen Reich, Stuttgart, 1986, ss , s. 199, ss

38 yoksunluğuna içerleyen procurator 57 Herodes Atticus, hamamları bile olmayan halkın kuyulardan çamurlu suları içmek zorunda kaldığını İmparator Hadrianus a şikâyet etmiştir 58. Herodes Atticus bu durumu değerlendirerek Hadrianus dan kente temiz su getirilmesi amacıyla su kemeri inşaası için üç milyon denarii istemiştir 59. Bunu sonucunda Hadrianus tarafından Herodes Atticus un istediği paranın iki katından fazla olan yedi milyon denarii serbest bırakılmıştır. Fakat Asia daki yöneticiler beşyüz kadar şehrin su tedariki için beklerken bir tek kent için bu kadar çok paranın verilmesini protesto etmişler, 60 bu nedenle başta Stratonikeia Hadrianopolisli Ti. Claudius Candidus ve diğer kentlerdeki yöneticiler ihtiyaçlarını belirten dilekçelerini imparatora göndermişledir 61. Su kemeri yapımı için İmparator Hadrianus un gönderdiği parayı küçümseyen varlıklı baba Atticus yüzünden, oğul Herodes Atticus, İmparator dan azar işitmiştir. Bu paranın Hadrianus tarafından Aleksandria Troas a hibe edilmesi kentin Asia nın Roma koloni şehirlerinden biri olmasıyla alakalıdır 62. Bu olumsuzluklara karşın paranın geldiğinin en önemli kanıtı kentte kurulan Herodes Atticus Hamamı, Nymphaion ve Su Kemeri dir 63. Bununla beraber Aleksandria yakınlarında (Geyikli de) ele geçen bir mil yazıtında Hadrianus un yıllarında bölgenin yol yapım çalışmalarına da katkıda bulunduğu anlaşılmaktadır 64. Ayrıca Hadrianus a ait bir onurlandırma yazıtında Hadrianus dan bahsederken CONSERVATOR, yani koruyucu anlamındaki unvanıyla söz edilmesi imparatorun yaptıkları nedeniyle Aleksandria Troaslı ların ona duydukları saygının bir karşılığı olarak değerlendirilmektedir Roma da ya da Roma nın eyaletlerinde İmparatorun özel hizmetinde olan atlılardan ve azatlılardan gelen görevliler. 135 civarında Herodes Atticus un Asia da Procurator (civitates liberae) olduğu bilinmektedir. 58 Philostratos, Boatwright, s Boatwright, s Boatwright, s Boatwright, s A.C.G. Smith, The Gymnasium at Alexandreia Troas: Evidence for an Outline Reconstruction, AS 29, 1979, ss IK 53, 55 nolu yazıt: İ.S [Im]p(erator) Caes[ar] divi Trai[ani] Parthici [f(ilius)] divi Nervae nep(os) Traianu[s] Hadrianus Aug(ustus) pont(ifex) max(imus) trib(unicia) pot(estate) VIII co(n)s(ul) III s(travit milla passum) III 65 IK 53, 21 nolu yazıt: Imp(eratori) Aug(usto) [I]ovi Olympios, Conservatori, C(aius) Nymphidius Sabinus. Yazıtta yer alan unvanlar sonucunda yazıtın 129 sonrası bir tarihten olduğu anlaşılmaktadır. 16

39 Genelde imparator, kurucu ve kurtarıcı unvanlarıyla kentlerde anılırken Aleksandria Troas da conservator olarak anılmasının en önemli nedeni burada bulunan Aleksandria Troas Roma Kolonisi nin varlığı ve ayrıcalığıydı Aizanoi (Çavdarhisar) İmparatorun uğradığı kentlerden biri de Aizanoi dur. Onun zamanında büyük bir oranda imar gören Aizanoi Zeus Tapınağı Anadolu daki Zeus tapınakları içerisinde günümüze dek sağlam kalmayı başarmış ender örneklerden biridir. Kapsamlı bir şekilde araştırılan yapı Naumann tarafından yayınlanmıştır 67. Hadrianus un Aizanoi deki diğer en önemli faaliyeti ise bölge topraklarının diğer yakın kentlerdeki örneklere bakılarak paylaştırılmaya çalışılmasıdır. Fakat bu tutum yerel halk tarafından hoş karşılanmamıştır 68. Aizanoi deki Hadrianus dönemi cistophorus sikkelerde ise tapınakla da bağlantılı olarak belinin yarısına kadar örtülü Zeus tasvirli sikkeler karşımıza çıkmaktadır Apameia (Mudanya) Bithynia daki kentler içerisinde Hadrianus un izinin sürüldüğü diğer bir kent de Hadrianus a adanmış küçük boyutlu bir hamam sahip olan Apameia dır 70. Yazıttan yapı 128/129 yılına tarihlendirilmektedir. Ayrıca bu yazıtla ilgili bkz; Stefanie Mühlenbrock, Hadrian in Alexandria Troas? Asia Minor Studien Band 11, 1994, ss Mühlenbrock, ss ; Magie, s. 615; ayrıca bkz. Çanakkale yarım adasındaki Hadrianus dönemi kolonizasyon hareketleri için: M. Zahrnt, Vermeintliche Kolonien des Kaisers Hadrian, ZPE 71, Bonn, 1988, ss Rudolf Naumann, Der Zeustempel zu Aizanoi, Berlin, Boatwright, s Metcalf, ss CIL III 6992: Numini domus Augustor[um]et Imp(eratori)Caesari,divi Traiani Parthic[i fili(io)] divi Nervae nepoti, Traiano Hadriano Au[g(usto)] pont(ifici) max(imo), trib(unicia) pot(estate) XIII, co(n)s(uli) III, p(atri) p(atriae),sabinae Au[g(ustae)], senatui populoq(ue) Rom(anorum) Col(onia) Iul(ia) Conc(ordia) Apamea balineum Hadrianum ex p(ecunia) publ(ica) dedicavit. 17

40 Apollonia Ad Rhyndacum (Gölyazı) Hadrianus un Mysia ya yaptığı gezileri sırasında Apollonia ad Rhyndacum a geldiği bilinmektedir 71. Kentten Hadrianus ile bağlantılı iki yazıt ele geçmiştir. Bunlardan birinci 120 yılındaki büyük depremden sonra stoanın onun onuruna yaptırılmış olmasını gösteren yazıttır 72. Bugün bu yazıtın bukranion frizli blokları kentin sur duvarları içerisinde ikincil kullanım olarak izlenmektedir. Hadrianus un Anadolu daki aktiviteleri içerisinde şimdiye kadar Apollonia ad Rhyndacum Stoası nın ona adanan Anadolu daki ilk stoa olarak bilinmesi önemli bir özelliktir. Olasılıkla da bu yazıtta Olymposlu sıfatının yer almaması stoanın Hadrianus un Apollonia ya ilk gelişi sırasında yani 124 yılında yaptırıldığını göstermektedir. Bununla beraber bir diğer yazıtta Hadrianus kurtarıcı ( kurucu ( ve Olymposlu ( sıfatlarıyla anılmaktadır 73. Ayrıca kentte Hadrianus a ait bir portiko çalışmasının da olduğu önerilmektedir Bithynion-Claudiopolis (Bolu) Bithynion-Claudiopolis, Hadrianus un yaşamında önemli bir yer tutmaktadır. İmparatorun Anadolu daki ilk gezisinde (123 4) buraya uğradığı düşünülmektedir. Nil nehrinde boğuluncaya kadar yanından hiç ayırmadığı Antinous ile burada tanıştığı bilinmektedir 75. Antinous olasılıkla ya bir mahkeme işiyle ilgili olarak ya da 71 A. Abmeier, Zur Geschichte von Apollonia am Rhyndakos, Asia Minor Studien Band 1, Bonn, 1990 ss Bukranion frizleri içerisinde Hadrianus un Stoa yapımıyla ilgili yazıtı, Abmeier, ss : IGR IV no:121, Philippe Le Bas and W.H. Waddington, Inscriptions grecques et Latines recueillies en Asie Mineure,Paris, 1870, 1068 nolu yazıt: [ 73 Abmeier, ss ; IGR IV no: 122 ve 123 J. Arthur R. Munro, Inscriptions from Mysia, JHS Vol. 17, 1897, 270 nolu yazıt: Olymposlu sıfatı Hadrianus un Apollonia Ryndacus a 124 yılındaki ilk seyahatindeki gelişinde değil ikinci seyahati sırasında yıllarındaki gelişinin bir kanıtıdır. 74 Broughton, s Antinous için bkz. Christoph W. Clairmont, Die Bildnisse des Antinous. Ein Beitrag zur Portraitplastik unter Kaiser Hadrian. Schweizerisches Institut in Rom, Rom, 1966; J. Beaujeu, La religion Romaine a l'apogee de l'empire Vol. I, Paris, 1955, ss

41 atletik bir gösterinin parçası iken imparatorun dikkatini çekmiştir 76. Hadrianus onun ölümünden sonra onuruna Claudiopolis de bir tapınak yaptırtmıştır. Ayrıca Hadrianus Claudiopolis de olduğu gibi Mısır da ve Yunanistan da birçok kentte Antinous için kültler kurdurtmuştur 77. Kent bir dönem de diğer birçoğunda olduğu gibi Hadrianeia adını almıştır 78. Yazıtlar sayesinde kentin tiyatrosunun Hadrianus a adandığı anlaşılmaktadır 79. Bununla birlikte henüz kapsamlı bir yayını olmayan stadionun da son yıllarda yapılan çalışmalarda Hadrianus a adandığı anlaşılmaktadır Hadrianoutherai (Balıkesir) Edebi ve numizmatik kanıtlar Hadrianoutherai nin bugünkü Balıkesir yakınlarında kurulduğunu göstermektedir 80. Stratonikeia-Hadrianopolis in 60 km kuzeyinde küçük bir yol aracılığı ile bağlantı kurulan Hadrianoutherai, Kyzikos ile Bergama arasındaki ana yolun kavşağındadır. Bu yol Adramyteion un batısından Mysia nın içlerine kadar gitmektedir. Hadrianus, 123 ve 131/132 yıllarında bu verimli ormanlık alanların içerisinden geçmiştir. Biyografisine göre avladığı bir dişi aslan nedeniyle Handrianoutherai kentini burada kurmuştur 81. Bununla beraber Hadrianus un burada bir aslan değil de ayı öldürdüğü başka kaynaklarda da belirtilmektedir 82. Bu nedenle kentin kuruluşu ile ilgili 123 yılından önce bir tarihten bahsetmek mümkün gibi gözükmemektedir 83. Hardianoutheraili yurttaşların orijinal kökenleri bilinmemektedir. Şehirle ilgili çok az bilgi, sikkeler aracılığıyla bize 76 Speller, s. 280; Magie, s Magie, s. 622; Bedri Yalman, Bolu Hisarlık Tepe Kazısında Bulunan Tapınak Kalıntıs, IX. TTK, I. Cilt, Ankara, 1986, ss ; Speller, s Anthony R. Birley, HADRIAN The restless emperor, London, 1997, s F. Becker-Bertau, Die Inschriften von Klaudiupolis, IK 31, Bonn, 1986, s. 27, 2 nolu yazıt; Erdem, s. 436; Nezih Fıratlı, Impression Sur Le Temple Et Le Theatre De Bolu (Bithynion-Claudiopolis) En Bithynie, Florilegium Anatolicum, Paris, 1979, ss , fig.10. [ 80 Boatwright, ss Cassius Dio, LXIX W. M. Ramsay, The Historical Geography of Asia Minor, Çeviri: M. Pektaş, Anadolu nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul, 1960, s Boatwright, s

42 ulaşmaktadır. Bu sikkelerin bazılarında İmparator Hadrianus un at sırtında bir aslanı avlarken betimlenmesi, kentin kuruluşu ile ilişkilendirilmektedir 84. Hadrianus un kenti kurarken kullandığı efsane, Ephesos un kuruluş mitolojisinde Androklos un yaban domuzunu öldürdüğü yerde Ephesos u kurmasıyla olan benzerliği açısından dikkat çekicidir. Bu yaklaşım Hadrianus un yeni kurulan bu şehirlerde Yunanlı kurucu gibi kentlerin Panhellenia birliğine kabullerini yasallaştırma arzusunun bir sonucudur. Ephesos un yanı sıra Kibyra, Perge ve benzeri birçok Anadolu kenti Hadrianus döneminde Panhellenia birliğine girebilmek için bu tip uydurma mitolojilerle birliğe girmenin en önemli şartı olan Yunan soyundan olmayı başarmışlardır Hadrianeia (Dursunbey) Hadrianeia, Hadrianoutherai nin doğusunda bugün Dursunbey olarak adlandırılan yerde bulunmaktadır. Hadrianeia nın Hadrianus tarafından kurulduğunu destekleyen en önemli arkeolojik bulgular kentin sikke basmaya yılarında başlaması olarak kabul edilir. Yazıtlarda da Hadrianus dan kurtarıcı ( ve kurucu ( olarak bahsedilmesi bu savı destekleyen diğer kanıtlar olarak değerlendirilmektedir. Hadrianus olasılıkla ormanlık açıdan yoğun bu ünlü alanı avlanmak için kullanmış olmalıdır. Hadrianeia da ele geçen bir yazıtta burada kurulmuş olan Zeus Pandemos (bütün halkların Zeus u) kültünden ve kutsal alanından bahsedilmektedir. Bu kutsal alan Hadrianus nun politik amacının bir sonucu olarak bölgenin Romanizasyonu açısından çok iyi değerlendirilmiştir. Bu nedenle de bölgede Panhellenion ve Panionion bayramlarının kutlandığı düşünülmektedir Boatwright, s Sencer Şahin, Perge, Adalya 1, 1996, ss Elmar Schwertheim, Inschriften Griechischer Städte Aus Kleinasien, Die Inschriften von Hadrianoi und Hadrianeia, IK 33, 1987, s

43 Hadrianoi (Orhaneli) Hadrianoi, Olympos dağının güneyi boyunca uzanmaktadır. Hadrianoi un yazıtlar aracılığıyla Hadrianus tarafından kurulduğu anlaşılmaktadır 87. Hadrianoi daki bazı kanıtların gösterdiği gibi Roma kültürüyle yerli kültür birleştirilmiştir. Örneğin, ikinci yüzyıl içerisinde şehir, filozof T. Avianius Bassus Polyaenus u heykeliyle onurlandırmıştır. Ayrıca Schwertheim ın da belirttiği gibi Hadrianoi yakınlarında Hadrianus tarafından yaptırıldığı düşünülen (İ.S ) bir Zeus Olympios Tapınağı da bilinmektedir Stratonikeia-Hadrianopolis (Kırkağaç) Stratonikeia-Hadrianopolis ile imparator arasındaki ilişkiler 127 yılında Hadrianus tarafından kentte gönderilen mektuplar sayesinde anlaşılmaktadır 89. Hadrianus, kentin eskiden beri iki Hellenistik koloninin (Stratonikeia ve Indeipedon) birleşmesinden oluşmuş ikiz kent olarak anıldığı için kenti Stratonikeia- Hadrianopolis olarak adlandırmıştır 90. Suriye kralı Antiokhos-I İ.Ö erken 3. yüzyıl da Stratonikeia yı karısı Stratonike onuruna kurmuştur. Fakat bugün ilk yerleşmelerle ilgili verilere ulaşılamamaktadır. Hadrianus tarafından şehir yeniden kuruluncaya kadar kent hakkındaki bilgiler çok sınırlıdır. Sikkeler ve diğer yazılı veriler yeni şehrin Hadrianus tarafından kurulumunun 123 yılında tamamlandığını işaret etmektedir. Hadrianus, Stratonikeia ve çevresinden elde edilen vergilerin Roma ya değil de bu kente harcanması konusunda garanti vermiştir 91. Ayrıca finansal açıdan da 87 IK 33, s. 36, Diodoros tarafından Hadrianus a adanmış bir heykel kaidesi: kurtarıcı ve kurucu unvanları yılları itibariyle bölge yazıtlarında görünmeye başlamaktadır. Yazıtın tarihi dir. 88 Sviatoslav Dmitriev, City Goverment In Hellenistic And Roman Asia Minor, Oxford, 2005, s. 274, dnt Boatwright, s Boatwright, s Boatwright, s

44 kentte destekte bulunmuştur 92. Hadrianus un mektupları içerisinde şehrin Asia proconsul ü T.Avidius Quietus a (İ.S ) yapılan yardımlardan dolayı teşekkür ettiği belirtilmektedir. Bu mektuplar ilginç Yunan ve Roma elementlerinin yeni bir politik organizasyon içerisinde yer alışını açıklamaktadır. Roma şehirlerindeki yargıç, consul ve yönetim grubu, burada arkhontes, boule, demos olarak adlandırılmış, bu üçlü sistem diğer kentlerde de kullanılmıştır. Stratonikeia- Hadrianopolis görünüşe göre bölge halkını Romalı yurttaşlar olarak bir çatı altında birleştirmiştir. Fakat bunların yeni yerleşmeleri ya da kentteki oy hakları hakkında hiçbir bilgi yoktur. Kendini Yunanlı (Greekling-Grekulus) gören Hadrianus, kurduğu bu kentlerin mitolojilerini de tıpkı Anadolu da kurulan diğer sahte kuruluş mitolojilerine sahip Yunan kökenli koloni kentlerin kuruluşuyla özdeşleştirmek istediği anlaşılmaktadır. Örneğin Stratonikeia-Hadrianopolis de, büyük bir olasılıkla, Hadrianus un avcılığı ile bağlantılı kurucu ve göçmen (ktistes kai oikistes) Zeus Kygnegesios (takip eden Zeus) onuruna bir heykelin dikilmiş olması kuvvetli bir olasılıktı. Böylece Zeus, imparator tarafından kentin Yunan soyuyla da bağlantılı olarak asimile edilmek istenmiştir Kyzikos (Erdek) Arktonessos (Kapıdağ) yarım adasında bulunan kent, 120 ve 123 yılındaki depremlerle büyük zarar görmüştü. 123 ya da 124 yılında kenti ziyaret eden Hadrianus bölgenin yeniden imar edilmesinde cömert yardımlarda bulunmuştur 94. Hadrianus un Kyzikos daki aktiviteleri içerisinde bilinen en ünlü çalışması literatürde Dünyanın Yedi Harikası ndan biri olarak da anılan Kyzikos Zeus Tapınağı nın hem onun hem de Asia Birliği nin katkılarıyla yapılmasıdır 95. Bu tapınak ayrıca o dönem bilinenler içinde en büyük ve en güzel olarak da 92 Broughton, (Ekonomic) s S.R.F. Price, Gods and Emperors: The Greek Language of The Roman Imperial Cult, JHS Vol. 104, 1984, s Paschale, : Paschale 123 yılını belirtse de Halfmann 124 yılını tercih eder. 95 R. F. Price, Rituals and Power, The Roman Imperial Cult in Asia Minor, 1984 Çeviri: Rituel ve İktidar, s. 256, 2004 ; Magie, s

45 tanımlanmaktadır 96. İmparator kendi adıyla anılan tapınağın yapımını üstlenmesine karşın yaşamı boyunca bitirildiğini görememiş, yapı ancak Marcus Aurelius döneminde bitirilebilmiştir 97. Her ne kadar doğruluğu tartışılsa da, 5. yüzyıl kilise yazarı Sokrates in belirttiği gibi, Hadrianus un bu kentteki çalışmalarıyla paralel olarak halk tarafından 13. Tanrı olarak anıldığı bilinmektedir 98. Kyzikos, Hadrianus un Atina dan sonra en büyük tapınak projesini yürüttüğü kent olma özelliğiyle önem kazanmaktadır. Ayrıca kentte tapınak dışında onun adına Hadrianea festivalleri de düzenlenmiştir Nikaia (İznik) Hadrianus un Nikaia da gerçekleştirdiği en önemli faaliyet imparatorluğun çeşitli yerlerine atanan 10 kadar curatordan birini merkez üssü Nikaia yaparak bu topraklara atamış olmasıdır 100. Hadrianus tarafından Roma İmparatorluğu nun çeşitli yerlerine atanan curatorlardan biri olan Patrokles daha çok Mysia ile Bithynia arasındaki çalışmaları yürüterek bölgenin yeniden imarında büyük rol oynamıştır 101. Asıl atanma sebebi ise 120 yılındaki büyük depremden sonra yıkılan Nikaia nın yeniden inşaasıdır 102. Bununla beraber 120 yılındaki depremden sonra Partrokles gibi ailesinin de kentin yeniden imarında aktif rol aldığı bilinmektedir. Bununla 96 Magie, s Andrea Barattolo, The Temple of Hadrian - Zeus at Cyzicus, IstMitt 45, İstanbul, 1995, ss Price, (İktidar) s Magie, s Curatorluk için bkz: Zafer Taşlıklıoğlu, Trakya da Epigrafik Araştırmalar- II, 1971, s ; Magie, ss Thomas Crosten, Ein Baubeauftragter Hadrians in Nikaia, EpigAnat 10, Bonn, 1987 s. 112: Patrokles in Curator (inşaat müfettişi) olarak atandığını gösteren Nikaia dan yazıt. 102 Boatwright, s

46 beraber Hadrianus un yıkılan kent için bizzat yardımlarda bulunduğu belirtilmektedir 103. da Patrokles, Nikaia daki halk binalarını onarıp yenilemesi için Romalı iki birliğe komutanlık etmekteydi. Ayrıca Patrokles, Roma dışında Doğu Yunan topraklarına atanan ilk curatordu. Hadrianus un bu bölgede yaptığı çalışmalar içerisinde yazıtlardan ona ithaf edilmiş bir su kemerinin varlığı da bilinmektedir 104. Fakat su kemeri ile ilgili ayrıntılı arkeolojik veriye ulaşılamamaktadır. Bununla birlikte aynı Nikomedia da olduğu gibi şehir surları, agoralar, şehir içi kavşaklar (tetraplateia) ve tetrapylon düzenlemeleri onun döneminde yeniden inşa edilmiş ve onarılmıştır 105. Ayrıca yazıtlardan bilinen, şehirdeki diğer bir imar faaliyeti ise Nikaia nın iki şehir kapısının yeniden inşa edilmesi olmuştur. Bugün Lefke Kapı olarak da bilinen Doğu Kapısı ve İstanbul Kapısı olarak bilinen Kuzey Kapısı, M. Plancius Varus tarafından İmparator Vespasianus döneminde yaptırılmış olmasına karşın, Chronicon Paschale, şehir duvarlarında olduğu gibi kapıların da Hadrianus tarafından onarıldığını belirtmektedir 106. Ayrıca teknik olarak bakıldığında kapıların çevresindeki duvarlarda Hadrianus dönemine ait izler çok iyi anlaşılamasa da, Hadrianus un bu kapıların onarımını yazıtlar aracılığıyla kendine mal etmeye çalıştığı da ileri sürülmektedir 107. Ayrıca İstanbul Kapısı üzerinde bulunan yazıt Nikaia da hem Hadrianus un izlerini gösterirken hem de Hadrianus a ait neokoros unvanından da bahsetmektedir. Bu da Nikaia da bilinen ilk neokoros tapınağının Hadrianus a ait olduğunu göstermektedir W. Weber, Untersuchungen zur Geschichte des Kaiser Hadrianus, Leipzig, 1905, s Boatwright, s. 112, dnt Chronicon Paschale, 475: Hadrianus Nikomedia ve Nikaia da agoralar, dört yol kavşakları ve Bithynia nın surlarını yaptırttı. 106 Paschale, s Boatwright, s. 123, dnt IK 9 no: 29: İmparator Kral, Tanrı Traianus Partikus un oğlu, Tanrı Nerva nın torunu halkın egemenlik yetkisini kendinde taşıyan 24

47 Nikomedia (İzmit) 117 yılında İmparator olan Hadrianus, Antiokheia dan ilk kez Anadolu topraklarına girip Roma ya giderken Nikomedia ya gelmiş ve kışı burada geçirmişti 109. Hadrianus, daha sonra Nikomedia ya ikinci kez 120 yılındaki büyük depremin acılarını azaltmak için 123 te tekrar ziyaret etmiş ve kentte imar faaliyetlerine katkıda bulunmuştur. Hadrianus un, 120 yılındaki depremden sonra yaptığı yardımların tarihi bugün hala tartışma götürmektedir 110. Her ne kadar Nikomedia diğer kentlerle karşılaştırıldığında metropolis unvanına zaten sahipse de Hadrianus metropolis unvanını daha sonra bu topraklarda bulunan Nikaia ya, Asia da Pergamon a, (Ephesos, Antoninus Pius un ilk yıllarında bu unvana sahip olabilmiştir) Pontus da Amaseia ya, Neokaisarea ya, Nikopolis e, Lykia da Tlos a, Patara ya, Myra ya ve Telmessos a da vermiştir 111. Nikomedia nın bu unvanı kendisinden büyük kentlerden daha önce almış olması ilgi çekici bulunmaktadır. Büyük bir olasılıkla Nikomedia nın Hadrianus öncesinde de önemli bir kent olması ve metropolis unvanıyla onurlandırılması, bu kente Roma nın gösterdiği önemin bir kanıtıdır. Hadrianus un bu kentte yaptıklarıyla ilgili belgelerde Bithynia daki Nikomedia ve Nikaia da 120 yılı depreminden sonra şehir surlarını, pazarları ve caddelerini onarttığı ya da yeniden inşa ettirdiğine dair bilgilere ulaşılmaktadır 112. Bununla beraber Nikomedia da, Nymphaion içinde ele geçen bir yüksek kabartma friz bloğunda Hadrianus un nominativ ismi okunmaktadır. Bu olasılıkla Nymphaion un ilk defa inşa edilmesi ya da yeniden inşaasıyla alakalı olarak değerlendirilmektedir 113. Traianus Hadrianus Augustus a Augustusların en dindar Neokorosu, Dionysos ve Herakles soyundan gelen, Bithynia ve Pontus un birinci, (şehri) imparatorların ve kutsal Roma senatosu nun kararları uyarınca metropol olan Nikaia sunar. 109 Magie, s. 614; Zeyrek, s Zeyrek, s. 23, dnt.65; Guidoboni, Chronicon Paschale, Soysal ve Sonnabend Hadrianus un yardımları için 120 ile 128 yılları arasına verilen çeşitli tarihleri dile getirdikleri belirtilmektedir. 111 Boatwright, s Boatwright, s. 121; Broughton, s TAM IV, 10[-----Tr]a[i]anus H[adrianus]-----] Ayrıca bkz: Nezih Fıratlı, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul,

48 Hadrianus un Nikomedia sikkelerinde Restitutor Nikomedeiae yani Nikomedia nın Restoratörü olarak anılması da dikkat çekicidir 114. Bu sikkelerde diz çökmüş kent tanrıçasına Hadrianus elini uzatmaktadır 115. Ayrıca İmparator Hadrianus un Restitutor serili sikkeleri genellikle bölgeler ve eyaletler hakkında isimler içerirken şehir ismi olarak sadece iki şehrin Nikomedia (Restitutor Nikomedeiae) ve Aleksandreia nın (Restitutor Alexandreiae) isimleri sikkeler üzerinde görülmektedir. Hadrianus Nikomedia ve Nikaia ya yaptığı yardımlarda adaletli davranmış Nikaia ve Nikomedia daki tetrapylonlar Hadrianus un yardımlarıyla restore edilmiştir 116. Ayrıca Bithynia bölgesinden ve Nikomedia dan ele geçen Hadrianus dönemi cistophorus sikkelerde en önemli tip olarak cepheden oktastylos betimlemeli tapınak dikkat çekmektedir. Araştırmacılar bu tapınağın depremle yıkılan ve Hadrianus döneminde restorasyon geçiren Nikomedia daki Roma Augustus Korinth Tapınağı olduğunu önermektedirler Troia (Hisarlık) Troia imparatorlar için çok önemli bir kentti. Aleksandros, Augustus gibi kişilikler için bu kent ne kadar önemli ise Hadrianus için de soy atalarının yurdu olarak o derecede önemliydi. Hadrianus un Anadolu da, Yunanistan da ve Mısır da altı adet kahraman mezarını restore ettiği ve yeniden düzenlediği bilinmektedir 118. İmparator bu mezarlardan Anadolu daki Aiaks ve Hektor un mezarlarını 124 yılında Troia ya ilk kez geldiğinde ziyaret etmiştir 119. Hadrianus, Aiaks ın mezarını yeniden yaptırtmış, bunu dengelemek için de Hektor unkine bir epigram ekletmiştir 120. İmparatorun, Aiaks için bir tümülüs yaptırmasının nedeni Hadrianus a, Aiaks a ait olduğu iddia edilen bazı büyük kemiklerin gösterilmesidir 121. Ayrıca Hadrianus a Troia daki Odeonun da adandığı bilinmektedir. Öyle ki yapılan kazılarda 114 Ayşe Çalık Rose, Antik İzmit, NİKOMEDİA, İstanbul, 2007, s Şehrazat Karagöz, Eskiçağ da Depremler, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 2005, s Boatwright, s William E. Metcalf, The Cistophori of Hadrian, New York, 1980, s Boatwright, s Halfmann,( Itinera) s. 191; ayrıca Ilium dan Hadrianla ilgili yazıtlar için bkz: P. Frisch, Die Inschriften von Ilion IK 3, Bonn, H. Bardon, Les Empereurs et les lettres latines d Auguste à Hadrien, Paris, s Korfmann, Düş ve Gerçek Troia, İstanbul, 2001, s

49 Hadrianus a ait bir heykel Odeonda bulunmuştur 122. Heykel olasılıkla Hadrianus un gelişi onuruna yeniden tasarlanan sahne binası için Aristonoe tarafından yaptırılmıştır Charles Brian Rose, The 1993 Post-Bronze Age Excavations at Troia, Studia Troica 4, Mainz, 1994, ss Korfmann, ss

50 İKİNCİ BÖLÜM ANADOLU DA DİĞER BÖLGELERDE YÜRÜTÜLEN ÇALIŞMALAR 2.1. ASİA Aphrodisias (Karacasu) Batı Anadolu daki diğer kentler gibi Hadrianus un gezileri sırasında uğradığı ve bu dönem içerisinde yoğun imar faaliyetlerinin gerçekleştiği yerlerden biri de Aphrodisias dır. İmparator, Aphrodisias a olasılıkla 129 yılında Laodikeia ya yaptığı gezi sırasında uğramıştır 124. Aphrodisias ve imparatorla ilgili en önemli bilgi, Hadrianus un kente gönderdiği bir mektupla Anadolu daki diğer bazı kentlerde olduğu gibi Aphrodisias da da vergi muafiyetinin sağlamış olmasıdır 125. Bununla beraber Hadrianus Hamamları, 126 Agora Kapısı ve Aphrodite Tapınağı nın temenos genişletme çalışmaları onun döneminde kentte gerçekleştirilen önemli imar aktiviteleri olarak bilinmektedir 127. Ayrıca Aphrodisias da çok sınırlı sayıda Hadrianus dönemine tarihlendirilen cistophorus sikkeler ele geçmiştir. Bu örnekler tek tip olup üzerlerinde Aphrodisias Aphrodite si betimlenmiştir IGR IV Joyce Reynolds, Aphrodisias and Rome, London, 1982 ss : Hadrianus un Aphrodisiaslı lara 119 ve sonrasında gönderdiği düşünülen mektubun çevirisi: İmparator Sezar Traian Hadrian Augustus, tanrı Parth fatihi Traian ın oğlu, Nerva nın torunu, başrahip üçüncü kez tribun, magistratları, consülü ve Aphrodisias halkını selamlar. Özgürlüğünüz, özerkliğiniz ve daha önce senato ve imparatorlar tarafında verilen ayrıcalıklarınızı kabul ediyorum. Demir kullanımı ve çivilerden alınan vergilerle ilgili ricanızı aldım. Her ne kadar bu sorun tartışma götürse de, bu konuda vergi memurları da sizden vergi alma teşebbüsündeler. Fakat kentinizin onuru ve saygısı nedeniyle formula provinciae den çıkartıldınız. Ayrıca ben procuratorum olan Claudius Agrippinus a şehrinizin Asia da vergiden muaf olması için yazdım. 126 Erdem, (Hadrian) s. 41: Yapının arşitrav bloğunda Hadrianus un adı geçmektedir. 127 Erim, s. 54; Seyhan Doruk, Aphrodisias taki Aphrodite Tapınağı Temenos u, DTCF Dergisi XXXIII, 1990, s Metcalf, ss

51 Akmonia (Banaz) Akmonia da Hadrianus onuruna yaptırılmış bir stoa bilinmektedir Blaundos (Sülümenli) Blaundos da da Hadrianus döneminde bir yapının tamamlandığı bilinmektedir Didyma ve Miletos (Balat) İmparator ve Miletos arasındaki ilişki pek açık değildir. Bununla beraber imparatorun ilk gezisi sırasında Didyma ya geldiği kesinlik kazanmasa da imparatorun ikinci gezisi sırasında Miletos a geldiği önerilmektedir 131. İkinci seyahatinden sonra Didyma daki rahipler tarafından kendisine Prophetes (bilici rahip) sıfatı verilmesi yazıtlar (İ.S. 136/137) aracılığıyla belgelenmektedir. 132 Unvanın Miletos daki Stephanephoros unvanından daha önemli olduğu değerlendirilmektedir 133. Bununla beraber Didyma dan Hadrianus dönemine tarihlendirilen işlevi tam anlaşılamayan bir tapınak yapısı Hadrianus ile ilişkilendirilmektedir 134. Yapının yazıtlı arşitrav parçaları içerisinde Hadrianus un adı okunmuştur IGR IV 640: Yazıttaki olymposlu sıfatı yapının arasında inşa gördüğünü göstermektedir.[ 130 Broughton, s R. Syme, Journeys of Hadrian, ZPE 73, 1988, s Boatwright, s. 70; Sviatoslav Dmitriev, City Goverment In Hellenistic And Roman Asia Minor, Oxford, 2005, ss Boatwright, s K. Tuchelt, Didyma, Bericht über die Arbeiten 1969/70, IstMitt 21, 1971, s. 95; Milet VII, ss Erdem, (Hadrianus) s. 36 Apollon Didymenus a, Artemis Pythie ye Leto ya, Zeus a ve İmparator Ceasar Traianus Augustus Hadrianus a ve Miletos un halkına (yaptırdı) 29

52 Ayrıca Miletos da Hadrianus dönemine tarihlendirilen önemli yapı projelerinden biri de Güney Agora Kapısı dır 136. Kapı üzerindeki kitabelerde Hadrianus a adanmış onurlandırma yazıtı bulunmaktadır 137. Yazıttan anlaşıldığı kadarıyla yapı 123/124 yıllarında Hadrianus un ilk gezisi sırasında yapılmıştır 138. Didyma da Hadrianus döneminin en önemli çalışmaları tapınakta yapılan yenileme faaliyetleri ile Nymphaion çalışmalarıdır 139. Miletos da basılmış Hadrianus dönemi cistophorus sikkeleri üç farklı tipte karşımıza çıkmaktadır. Birincisi, Apollon Didymeuslu grup, ikincisi Didyma tapınak grubu ve üçüncüsü Artemis Pythia grubudur Ephesos (Selçuk) Hadrianus un Ephesos a ilk gezisi sırasında uğradığı epigrafik verilerden anlaşılmaktadır yılını 124 yılına bağlayan kış ayının bir bölümünü Ephesos da geçiren imparatorun bu gelişi ile ilgili bilgiler sınırlıdır 142. Hadrianus un Ephesos daki çalışmaları özellikle bu kentin Anadolu dan Atina ya ya da Roma ya giderken kullandığı yol güzergâhı üzerindeki Asia eyaleti başkenti olması ile bağlantılıdır 143. Kaystros un getirdiği alüvyonlarla dolmaya başlayan Ephesos limanı onun zamanında açılmaya çalışılmış ve limanda çeşitli onarım ve inşa faaliyetlerinde bulunulmuştur 144. Bununla beraber şehrin biri Hadrianus tarafından neokoros görevi verilmiş bir diğeri de ona adanmış iki 136 Volker Michel Strocka, Das Markttor von Milet, Berlin, 1981, ss Peter Herrmann, Inschriften Von Milet, Teil 1, Berlin, 1997, ss Herrmann, (Milet) s Schorndorfer, s Metcalf, ss Karwiese, (Artemis) s Cadoux, s Speller, s Heinrich Zabehlicky, Preliminary Views of the Ephesian Harbor, Metropolis of Asia, Harvard Theological Studies 41, Cambridge, ss , 1995; Broughton, s

53 imparatorluk tapınağına sahip olması kentin Hadrianus açısından ne derece önemli olduğunu gösteren diğer kanıtlardır. Ayrıca Hadrianus un Anadolu da en beğendiği şehrin Ephesos olduğu söylenmektedir. 145 Bununla beraber Hadrianus un Tralleis de olduğu gibi Ephesos a da verdiği en büyük hediye hububat stoklarının arttırılması olmuştur 146. Hadrianus un Ephesos a gelmesiyle beraber yürütülen en önemli çalışmaların başında, 129 yılında verilen Olympos unvanıyla bağlantılı olarak Ephesos da yaptırılan Olympieion Tapınağı gelmektedir 147. Bugün tapınak, Ephesos un kuzey batısında bulunan Roma dönemine ait en büyük yapılardan biri konumundadır. Fakat günümüzde temellerinden ve bazı mimari parçalarından başka kalıntısı ele geçmemiş olan yapının Ephesos da Hadrianus döneminin en önemli imar çalışması olduğu anlaşılmaktadır 148. Batı Anadolu da ona adanmış üç büyük tapınaktan biri olan Olympieion hakkındaki bilgilerimiz Hıristiyanlık döneminde yıkıldığı ve yağmalandığı için Smyrna ve Kyzikos örneklerinde de olduğu gibi sınırlı düzeydedir. Diğer bir proje olan liman çalışmaları hakkındaki bilgilerimiz çok ayrıntılı değildir 149. Hadrianus un Anadolu da Trapezous ve Ephesos limanlarıyla ilgilendiği ve seyahatlerinde bu limanlara uğradığı bilinmektedir. Ephesos da Hadrianus dönemine tarihlendirilen bir diğer yapı da Liman hamamının potikosudur Irene Ringwood Arnold, Festivals at Ephesus, AJA Vol.76, 1972, s Broughton, s Magie, s Stefan Karwiese, The church of Mary and the temple of Hadrian Olympios Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture, Harvard Theological Studies 41, Cambridge, 1995, ss IvE II. 274: A 150 IvE, II

54 İmparator Hadrianus 129 yılında Ephesos a ikinci kez deniz yoluyla gelmiştir 151. Sevgilisi Antinous 130 yılında Nil de boğulunca Hadrianus tarafından tanrılaştırılmış ve kültünün bütün Akdeniz e yayılması sağlanmıştır. Bu kült imparator tarafından Ephesos da da yürütülmek istenmiştir. Bunu sonucu olarak Ephesos daki sikke betimlemelerinde efsanevi kurucu Androklos ile Antinous arasında bir benzerlik sağlanmış ve Ephesos da basılan sikkelerde Hadrianus un yanında bir avcı olarak betimlenen Androklos Antinous a eş tutulmuştur 152. Ayrıca Androklos un Ephesos sikkelerindeki varlığının Valerian I dönemine dek sürmesi bu kültün Ephesoslu lar tarafından uzun yıllar yaşatıldığını göstermektedir 153. Böylece Androklos mitolojisi Ephesos da yeniden canlandırılmıştır. Ephesoslular a yabancı gelen Antinous kültü Androklos kültüyle eş tutularak benimsenmiştir. Ayrıca Androklos un mezarı kültle bağlantılı olarak yeniden elden geçirilmiştir. Pausanias Olympieion nun önünden geçip Magnesia Kapsı na giden yol güzergâhı üzerinde, eli silahlı bir kişinin heykelinin (Androklos un) olduğunu belirtilmektedir 154. Ancak bugün Androklos mezarının tam yeri araştırmacılar arasında hala tartışma konusudur 155. Hadrianus sonrasına tarihlenen ve Vedius Gymnasionu nda bulunan domuz öldüren Antinous portresine sahip Androklos heykeli, Ephesos da, Hellen soyundan gelen ( kurucu Androklos mitolojisinin yeniden canlandırılması kosunda Hadrianus un ne denli başarılı olduğunu göstermektedir 156. Hadrianus zamanında, şehir Anadolu nun diğer kentlerinde olduğu gibi büyük imar faaliyeti içerisindeydi. Bu imarlaşma süreci aynı hızla Antoninus Pius döneminde de devam etmiştir 157. Smyrna ve Pergamon Hadrianus döneminde Metropolisken Ephesos ilginçtir ki Hadrianus tarafından Metropolis unvanıyla 151 Briley, s Karwiese,(Artemis) s.104; Dmitriev, ss Dmitriev, ss Karwiese,(Artemis) s Helmut Engelman, Das Grab Androklos und ein Olympieion, ZPE 112, Bonn, 1996, ss Walter Hahland, Ebertöter Antinoos-Androklos, JÖAI 41, Wien, 1954, ss Karwiese,(Artemis) s

55 onurlandırılmamıştır 158. Bu unvanla onurlandırılması ancak Antoninus Pius un ilk yıllarına denk düşmektedir. Hadrianus un Ephesos da kaldığı süre boyunca Pamphylia kenti Termessos ve Kuzey Lykia kenti Oinoanda ile yaptığı yazışmalar önemlidir. Hadrianus bu iki kentte müzik yarışmaları yapmak istediğini bildirmiştir 159. Bununla bağlantılı olaraktan Termessoslular Hadrianus a üç delege göndermişlerdir. Ephesos da basılmış Hadrianik cistophorus sikkeler beş farkı tipte karşımıza çıkmaktadır. Bunlar: ksoanon formlu Artemis Ephesia grubu, Ephesos Artemis Tapınağı nın olduğu grup, Fortuna Ephesia grubu, Iovis Olympius grubu ve Artemis Leukophryene grubudur. Bu grup içerisinde en önemli grup Olympieion Tapınağı yla da bağlantılı olarak 129 yılıyla basılmaya başlanan Iovis Olympius grubudur Erythrai (Ildır) Hadrianus un Anadolu gezisi sırasında kesin olarak uğradığı düşünülen yerlerden biri Erythrai dir 161. İmparator, Erythrai yakınlarında Kutsal Thymelic Birliği Oyunları Derneği kurucusu ve oyunların agonothetes i olan Antonia Tyrannis Iuliane yı ziyaret etmiştir 162. Hadrianus un Panhellenia oyunlarının Doğu Yunan da canlandırılma düşüncesinin bir sonucu olarak yerel oyunlarla Panhellenia oyunlarını kaynaştırma fikrini burada da uygulamak istemiştir. Bu nedenle de Erythrai de Megala Hadrianeia Epibateria oyunları tesis edilmiştir Boatwright, ss Birley, s Metcalf, ss Boatwright, s. 31; Magie, s Boatwright, s. 31: IGR IV 1542: 163 Boatwright, s. 99; Magie, s

56 Herakleia Salbake (Vakıf) Hadrianus un buraya uğrayıp uğramadığı bilinmemektedir. Fakat Herakleia Salbake de olasılıkla ya bir tapınağa ya da Stoa ya ait olduğu düşünülen mermer bir arşitravda Hadrianus un ismi yer almaktadır Hierapolis (Denizli) Hadrianus un Hierapolis e gelişi Laodikeia ya yaptığı ziyaretle ilişkilendirilmekte olup kesinlik göstermemektedir 165. Bununla beraber Hadrianus şehre iki mektup yazmıştır. Bu mektuplarda kentin asylum hakkını ve daha önce elde ettiği ayrıcalıkları korumaya devam ettiğini vurgulanmıştır. Ayrıca Hierapolis de karısı ve kendisi onuruna heykeller dikildiği de bilinmektedir 166. Bununla beraber imparator büyük bir olasılıkla buradaki Plutonium Tapınağı nı da ziyaret etmiştir 167. Hierapolis de Hadrianus dönemine tarihlendirilen en önemli yapı Stoa- Bazilikası dır 168. Kesinlik kazanmasa da Hadrianus döneminde kentin kuzey bölümünde imar faaliyetleri yürütülmüş, 280X170 m ölçülerinde devasa bir agora, yeni bir tiyatro ve bir hamam kompleksi inşa edilmiştir 169. Laodikeia da Hadrianus sikke anlamında sadece bir cistophorus tiple bilinmektedir. Bu tipte Zeus betimlemeli olan gruptur. Hierapolis de ise Hadrianus üç farklı cistophorus sikke tipiyle karşımıza çıkmaktadır. Bunlar birincisi Lyralı Apollon grubu, ikincisi Men grubu, üçüncüsü de nehir tanrılı gruptur MAMA VI 93: 165 Erdem, (Hadrian) s Erdem, (Hadrian) s Birely, s Maria Pia Rossignani & Furio Sacchi, Hierapolis di Frigia I, La Stoà-basilica dell Agorà settentrionale (Regio I), 2007, ss Francesco D Andria, Hierapolis of Phrygia: its evolution in Hellenistic and Roman times, JRA 45, Portsmouth, 2001, s Metcalf, ss

57 2.1.9 Klaros (Ahmetbeyli) Anadolu da Didyma dan sonra gelen en ünlü Apollon bilicilik merkezi ve tapınağı Klaros da bulunmaktadır. Notion ve Kolophon un arasındaki kutsal alanın İmparator Hadrianus tarafından ziyaret edilmiş olması çok yüksek bir olasılıktır. Bunu destekleyen en önemli veri Apollon Tapınağı nın arşitravında sanlarıyla beraber Hadrianus un adının yazmasıdır. Hiçbir zaman tam anlamıyla bitirilemeyen Klaros Apollon Tapınağı nın peristasis ve üst yapı elemanları Hadrianus tarafından yaptırılmıştır 171. Tapınağın arşitrav bloğunda Hadrianus un Olymposlu isminin geçmesi yapıda 129 sonrası bir onarımı kanıtlamaktadır 172. Apollon Tapınağı nın hemen kuzeyinde bulunan ve Hadrianus dönemine tarihlendirilen Artemis Klaria Tapınağı da yine büyük tapınağın onarımı sırasında yaptırılmış ya da onarılmıştır 173. Özellikle Apollon Tapınağı nın Roma dönemindeki popülaritesine ve Hadrianus tarafından onarılmış olmasına bakıldığında imparatorun buraya gelmiş olması kuvvetli bir ihtimal gibi görünmektedir. Sonuç olarak imparatorun, ele geçen epigrafik verilerden kutsal alan dışında Kolophon ve Notion a uğradığını söylemek zordur. Buna karşın epigrafik kaynaklardan öğrendiğimiz kadarıyla Hadrianus Klaros da Kolophon un Eponymous Prytanis i olarak onurlandırıldığı bilinmektedir 174. Böylece Hadrianus un aldığı bu unvan sayesinde kutsal alanda yaptığı değişikliklerin tapınak rahipleri tarafından onaylanması sağlamıştır Pausanias, 7, 5, Jean-Louis Ferrary, Les inscriptions du sanctuaire de Claros en I honneur de Romains, BCH -124, Paris, 2000, ss Boatwright, ss. 130, dnt Sencer Şahin, Epigraphica Asiae Minoris neglecta et iacentia, EpigAnat 9, Bonn, 1987, ss Boatwright, s

58 Klazomenai (Urla) Klazomenai ve Hadrianus hakkındaki bilgilerimiz sınırlıdır. Klazomenai de ele geçen bir yazıtta Hadrianus Olymposlu ve yeni bir güneş olarak kurucu sıfatlarıyla bilinmektedir Notion (Ahmetbeyli) Hadrianus un Notion a kesin olarak uğradığı bilinmemesine karşın, kentte yer alan Athena Polias Tapınağı onun döneminde inşa görmüştür İasos (Kıyıkışlacık) Hadrianus un büyük bir olasılıkla ikinci gezisi sırasında uğramış olduğu düşünülen diğer bir kent ise İasos dur. Kentte Hadrianus dönemine tarihlendirilen en önemli iki yapı Agora ve Bouleuterion dur 178. Özellikle agoranın arşitrav blokları üzerinde Hadrianus un unvanlarıyla beraber ismi yer almaktadır. Bu yazıttan yapının yıllarında yapıldığı önerilmektedir Laodikeia ad Lycum (Denizli) Hadrianus, ünlü hatip Polemon un ana yurdu olması ve gezilerinde kendisine eşlik ederek etkilemesi nedeniyle, Laodikeia da gelmiştir. Hadrianus un 27 Haziran ya da 14 Ağustos 129 yılında Laodikeia da yaptığı ziyaret bilinmektedir 180. Burada yaptırılan Hamam-Gymnasion kompleksi yazıtından da anlaşıldığı gibi 129 yılında 176 IGR IV Şahin (Apollon), s Daniel Baldoni, Carlo Franco, Paolo Belli, Fede Berti, İasos, Karia da Bir Liman Kenti, İstanbul 2004, ss SEG XXXVI 987: İ.S [ vacat vacat 180 Erdem, (Hadrian) s. 40; Birely, s

59 imparator ve karısı Sabina onuruna inşa edilmiştir 181. Yazıtın bazı bölümlerinin ele geçmemiş olmasına karşın yapıyı yaptıranın Proconsul Gargilius Antiqius olduğu anlaşılmaktadır Motella (Yeşilova) Motella da Hadrianus onuruna yaptırılmış bir stoa ve eksedra yazıtlarda konu edilmektedir Pergamon (Bergama) Batı Anadolu da Hadrianus tarafından yardım gören Ephesos, Smyrna, Miletos ile Hadrianus un desteğiyle imar gören bir diğer kent de Pergamon dur. Radt, İmparator Hadrianus döneminde kentin bir şantiye görünümünde olduğundan bahsetmektedir 184. İmparatorun Pergamon a kaç kez geldiği kesinlik göstermese de Anadolu ya geldiği ilk gezisi sırasında (124) Pergamon a da uğradığı bilinmektedir 185. Buna karşın 129 yılında Anadolu ya geldiği ikinci gezisi sırasında Pergamon a geldiği kesinlik kazanmamaktadır. Fakat imparatorun Pergamon a uğrama olasılığına karşı kentte bir hazırlıktan bahsetmek mümkündür 186. Pergamon ve imparator arasındaki en önemli ilişki yapılaşmanın onun zamanında Anadolu nun diğer kentlerinde olduğu gibi büyük bir atılım göstermesidir. Kent imparator tarafından Metropolis olarak unvanlaştırılmış Anadolu daki en büyük kenttir. Kentteki Traianeum (Traianus-Hadrianus Tapınağı), Odeon, Asklepieion, Kızıl Avlu (Mısır Tanrıları Tapınağı), Gymnasion, Stadion, Amphitiyatro ve aşağı kentteki tiyatronun yapımı onun zamanına denk 181 George E. Bean, Eskiçağ da Menderes in Ötesi, İstanbul, 1987, s IGR IV Broughton, s. 773; IGR IV 751: 184 Wolfgang Radt, Pergamon Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları, İstanbul, 2002, s Radt, s Radt, s. 210; İmparatorun Pergamon a gelişiyle ilgili bkz: AvP, VIII 3, 1969, s

60 gelmektedir 187. Bu yoğun yapılaşma göze alındığında Hadrianus dönemi Pergamon için çok verimli geçmiş, neredeyse günümüze kalan yapıların çoğu İmparator Hadrianus döneminde yapılmıştır. Bu çalışmaların sonucunda, imparator kültüyle de bağlantılı olarak Hadrianus, Asklepieion da kaidesindeki yazıtında da belirtildiği gibi bir tanrı olarak betimlenmiştir 188. Bununla beraber Pergamon da ele geçen Hadrianus a adanmış birçok küçük altar kentte Hadrianus a tapınımın ne denli önemli olduğunu göstermektedir 189. Mimari Dekorasyon dışında kentteki ekonomik hayatta da Hadrianus a bağlı merkez yönetimin önemli etkileri bilinmektedir. Pergamon daki tüccarlar locasının şikâyeti üzerine Hadrianus, banka işlemlerinde hile ile tüccarlara şantaj yaptığı ileri sürülen Pergamon Ticaret Bankası na (Trapezitai) karşı tedbir alınmasını sağlamıştır 190. Bu gibi anlaşmazlıklar için Traianus döneminde atanmış kentlerin ekonomilerinden sorumlu kontrol memurları, Hadrianus döneminde de iş başındaydılar 191. Hadrianus un Pergamon da, imarına en fazla katkılarda bulunduğu diğer bir alan da Asklepieion dur. Buradaki kuzey galerinin adak yazıtından da anlaşıldığı gibi, yapı Asklepios a, öteki tanrılara ve Hadrianus a adanmıştır 192. Böylece Asklepios kutsal alanında Hadrianus a yeni bir tanrı olarak da tapınılmıştır 193. Pergamon dan ele geçen Hadrianus dönemi cistophorus sikkelerde temel olarak 3 farklı tip karşımıza çıkmaktadır. Birincisi kartal ve standartların olduğu tip, ikincisi buğday başaklarının olduğu tip, son tip olarak da Asklepios un olduğu tiptir. Özellikle son tip Hadrianus un Pergamon daki Asklepios kutsal alanına duyduğu ilgi ve burada yeni bir tanrı olarak saygı görmesiyle ilişkili olarak basılmış bir gruptur Boatwright, s AvP, VIII 3, 1969, no: 29; 189 AvP III 2, no: Radt, s. 45; Magie, s Radt, s Radt, s Birley, s Metcalf, ss

61 Phokaia (Foça) Hadrianus un Batı Anadolu da büyük bir olasılıkla yardımda bulunduğu kentlerden biri de Phokaia olmuştur. Phokaia ya çok yakın bir noktada yazıtı ele geçen fakat lokalizasyonu tam olarak saptanamayan bir binaya ait parçalar ele geçmiştir 195. Bununla beraber bir heykel altlığı ve altarın yazıtlarında olymposlu ve kurucu sıfatıyla Hadrianus un adının geçmesi, 128/129 yıllarından sonra olasılıkla da Hadrianus un Anadolu ya ikinci gelişinde Phokaia ya uğramış olabileceği fikrini akla getirtmektedir Sardis (Sart) Sardis Batı Anadolu da Panhellenia birliğine girmeyi başarmış önemli kentlerden biriydi. Bu nedenle Panhellenia birliğinin merkezi olan Atina ile iyi ilişki içerisindeydi. Smyrnalı Sofist Polemon un eseri olan De physiognomia da Trakya ve İonya yı ziyaret eden Hadrianus un Phrygia, Lydia ve de Sardis i ziyaret ettiğinden bahsetmektedir 197. Sardis e çok yakın olan Saittae de ele geçmiş bir sikkede imparatorun kente gelişi kenti simgeleyen bir personifikasyonla el sıkışmasından anlaşılmaktadır 198. Özellikle Sardisli Polybius ve onun Panhellenia birliği ile olan ilişkileri kent için önemliydi 199. Polybius ve Areopagos Meclisi arasında geçen ilişkileri anlatan bir yazıtta Hadrianeion adlı bir yapıdan bahsedilmektedir 200. Olasılıkla bu Hadrianus kültünün yürütüldüğü bir yapıydı. Fakat bugün bu yapının tam yeri bilinmemektedir. Sardis de Hadrianus a yeni Dionysos, Bakhus un yeniden doğmuş biçimi olarak tapınılmaktaydı 201. Bununla beraber Sardis de Hadrianus la 195 A. Salac, Inscriptions De Kymé, D Eolide, De Phocée, De Tralles, No: 9, BCH 51, Paris, 1927, ss : sic 196 Salac, ss , no: 10; IGR IV : 197 Birley, s Birley, s C.P Jones, The Panhellenion, Chiron 26, 1996, ss Jones, (Panhellenion) s W. H. Buckler&David M. Robinson, SARDIS VOLUME VII, Greek and Latin Inscriptions, Leyden, 1932, ss

62 bağlantılı en önemli verilerden biri de Artemis Tapınağı nın onun zamanında onarılmış olmasıdır 202. İmparatorun Sardis e 123 yılında geldiği bilinse de Anadolu da Panhellenia birliğine üye olan kentler içerisinde yer alması buranın imparator tarafından önemsendiğini kanıtlamaktadır 203. Bununla beraber yazıtlarda geçen ve imparatora tapınım ile bağlantılı bir Hadrianeion un kentte bulunması Neokoros unvanını almasa da kentte imparator kültünün bu dönem içerisinde varlığını doğrulamaktadır 204. Fakat yazıtlar aracılığıyla Sardis de bilinen ikinci neokorosluğun Antoninus Pius ve Lucius Verus dönemine denk gelmesi özellikle Hadrianus döneminde de neokorosluğun ilk kez kente verilmiş olma olasılığını güçlendirmektedir 205. Sardis ile doğrudan bağlantısı olmasa da Hadrianus onuruna Tmolos un kuzey-batı yamacındaki kent olan Troketta nın Smyrna yoluna bakan kısmında Hadrianus ve karısı için yazılmış bir onurlandırma yazıtı Hadrianus un 124 baharında bu bölgeyi ziyaret etmesiyle ilişkilendirilmektedir Howard Crosby Butler, SARDIS VOLUME II, The Temple of Artemis, Leyden, 1925, s Boatwright, ss , fig 6, bkz, Anadolu daki Panhellenia birliği üyeliğine kabul edilmiş kentler: Perintus, Sestus, Kyzikus, Abydus, Pompeipolis, Sebastopolis, Aleksandria Troas, Aizanoi, Pergamum, Synnada, Pisidia-Antiokhea, Apamea, Thyatira, Sardis, Smyrna, Ephesos, Magnesia ad Meandrum, Tralles, Miletos, Alabanda, Keramos, Kibyra, Soli-Pompeipolis, Koropissos, Aegae, Anemurium, Laodikea. Bu liste içinde olmayıp Hadrianus adına oyunlar ve festivaliler düzenleyen diğer kentler: Boatwright, s. 99, Antiokheia, Tarsus, Anazarbos, Oinoanda, Ankyra, Attuda, Erythrai, Bithynia-Pontus, Bithynİon-Klaudiopolis ve Heraklea Pontika. 204 Price, (İktidar) s. 422, İlk imparatorluk tapınağı Augustus a itafen yapılmış olsa da kentteki ilk Neokorosluğun Antoninus Pius dönemiyle başladığını belirtmektedir. 205 Magie, s. 1497; Sherman E. Johnson, Preliminary Epigraphic Report on the Inscriptions Found at Sardis in 1958, ASOR 158, 1960 s. 8: Sardis ten ele geçen bu yazıttan Lucius Verus döneminde ikinci neokorosluğun verildiği anlaşılmaktadır. Bu nedenle de Hadrianus döneminde ilk neokorosluğun verilme olasılığı güçlenmektedir. 206 Birley, s. 170; SEG : 40

63 Sardis de Hadrianus dönemine tarihlendirilen cistophorus sikkelerde üç farklı grupla karşılaşılmaktadır. Tapınak içerisinde Kore betimlemeli grup, sadece Kore betimlemeli grup ve son olarakta Demeter betimlemeli gruptur Sidamaria (Ambar) Sidamaria da Hadrianus a meclis ve senato tarafından adanmış bir hamam bulunmaktadır Smyrna (İzmir) İmparator Hadrianus un Smyrna ile olan ilişkileri hakkında elimizde hatırı sayılır derecede bilgi bulunmaktadır. Özellikle hatip Polemon un imparatorun Batı Anadolu daki gezisi sırasında dostluğunu kazanarak kente sağladığı büyük yardımlar sayesinde Smyrna, Hadrianus döneminde altın çağını yaşamıştır 209. Hadrianus un ilk gezisi sırasında 123/124 yılı kışının bir bölümünü Ephesos da geçirdiği bilinmektedir 210. Söylenenlere bakıldığında imparatorun gözüne en çok girmiş Anadolu kenti Ephesos olsa da Polemon Smyrna yı bu konuma getirmeyi başarmıştır 211. Bu dönemde Smyrnalı lar Hadrianus u Olymposlu Zeus ile eş tutarak ona tapınma kararı almışlardır 212. Aynı zamanda ona kurtarıcı, ( kurucu, ( 213 hatta insan soyunun kurtarıcısı ( [ unvanlarını verdiler 214. Hadrianus da bunun karşılığı olarak Smyrnalı'lara kendi adına kült kurma ve tapınak yapma iznini vererek 207 Metcalf, ss Broughton, s Cecil John Cadoux, Ancient Smyrna, 1938 Çeviri: Bige Umar, İlk Çağda İzmir, 2003, s Cadoux, s Philostratos, s Cadoux, s IK 24, IvS, II-1, no: 623, 624, 625, : Bu üç küçük ev altarında aynı tanımlama bulunmaktadır. Bununla beraber yazıtlar için 128 yılı ve sonrası tarih olarak belirtilmektedir. Yukarıda bahsedilen diğer kentlerde de olduğu gibi hem Olymposlu sıfatı hem de kurucu ve kurtarıcı sıfatları Hadrianus un Anadolu ya ikinci gelişine denk gelmektedir. 214 IGR IV, 1410: bu yazıtta sıfattan sonra Hadrianus un adı geçmese de yazıt epigrafik olarak Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir. 41

64 kentin ikinci neokoros, unvanını almasını sağladı 215. Artık iki kez neokoros olma özelliği Smyrna nın kendini tanıtırken kullandığı önemli ifadelerden biri oldu. Ayrıca sikkelerde Hadrianus un kentteki etkisine de bağlı olarak Hadriana Smyrna ( ibaresi Hadrianus un Smyrnası anlamında kullanılmaya başlandı 216. Bununla beraber Cadoux ün de belirttiği gibi yeni kültün eskiden beri kutlanan Olympia şenliklerinden ayrılması için Olympia Hadriana olarak anılan yeni oyunlar ve şenliklerin kabulü sağlandı 217. Hatip Polemon, dostluğunu da kullanarak Hadrianus un kente büyük ölçüde bağışta bulunmasını sağlamıştır. Yaklaşık drahmi bağışlayan Hadrianus, kentte Mimas la uzaktan görünme konusunda yarış edebilecek Zeus Akraios Tapınağı, Asia nın en güzel gymnasionu olarak adlandırılan bir gymnasion ve horreum un inşaasını sağlamış oldu 218. Smyrna yazıtlarında Hadrianus un gymnasion nun bir bölümü olan aleipterion için yaptığı bağıştan bahsedilmektedir. Burada Hadrianus un yetmiş ikisi Synnada mermerinden, yirmisi Numidia, altısı da Porphyros mermerinden ustalıkla aleipterion a diktirttiği sütunlardan söz edilmektedir 219. Philostratos doksan sekiz sütunun gymnasion a bağışlandığını not etmektedir 220. Farklı tiplerdeki mermerlerle çevrelenen aleipterion, Philostratos un deyimiyle menekşe damarlı, sarı yeşil damarlı ve koyu mor tipli mermerden inşa edilmiş Asia nın en güzel gymnasionu idi. Bu ölçekte bir adımın tek bir yönetici tarafından kentte değerlendirilmeye çalışılması halk arasında Polemon un yardımı zimmetine geçirdiği iddialarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Antoninus Polemon un Hadrianus un gönderdiği yardımı zimmetine geçirdiği konusundaki iddialar üzerine açılan dava için imparator, 215 Dmitriev, s Cadoux, s IK 24, IvS II-1, 603, yıllarına tarihlendirilen yazıtın satırlarında olarak bahsedilen kişi İmparator Hadrianus olmalıdır. Olympia Hadrianeia oyunlarını, Cadoux, s. 334, 99 nolu dnt; Lightfoot un 129 yılına tarihlendirdiğinden bahsetmektedir. 218 Philostratus, 531; Magie, s IK 24, IvS II-1, 697 nolu yazıt, satır 40-42: 220 Boatwright, ss

65 Polemon paranın kullanılışı konusunda bana hesap vermiştir içeriğindeki mektubu, kamu adına açılan bu davanın sonuçlanmasını sağlamıştır 221. Bunun sonucunda Smyrnalı yurttaşlar Polemon ve soyundan gelenlerin her zaman Olympia Hadrianeia oyun ve yarışmalarında başkan olacaklarını hükme bağladılar. Bu ayrıcalık, belki yeni tapınağın tapınak koruyucusu (neokoros) görevini de içeriyor olmalıdır. Hadrianus Polemon ile olan dostluğu sayesinde Smyrna yı Roma ya ödediği harçtan muaf tutmuş ve Polemon a gerek karadan gerekse denizden yapacağı seyahatlerde hiçbir yerde ayakbastı parası ödememesi için bir ayrıcalık bahşetmiştir 222. Ayrıca Hadrianus Polemon u 129 yılında yapımı tamamlanan Atina daki Olympia Zeus Tapınağı nın açılışında bir konuşma yapmak için davet etmiştir 223. Hadrianus un imparatorluğu döneminde Asia valiliğine atanan Antoninus Pius, Smyrna yı ziyaret edip kentin en varlıklı kişisi olan Polemon un evinde kalmak istemiş, fakat eve davetsiz gelen misafirle karşılaşan Polemon nun Pius u evden kovduğu Philostratos tarafından bize bildirmektedir. Philostratos, Pius ile Polemon arasındaki bu tatsızlığın kendisinden sonra Polemon için sorun yaratacağını düşünen Hadrianus un, Pius dan Polemon a herhangi bir kötü davranışta bulunmaması için söz aldığını not etmektedir 224. Hadrianus dönemi Smyrna cistophorus sikkelerinde dört temel grupla karşılaşılmaktadır. İlk grup Aleksandros dönemi mitolojisiyle de bağlantılı olarak bugün tam yeri bilinmeyen tapınak ve kültle ilişkili olan Nemesis sikkeleridir 225. İkinci grup Hadrianus un yardımlarıyla yapılan Zeus Akraios Tapınağı ve kültüyle alakalıdır. Üçüncü grup, yine Zeus Akraios ile bağlantılı olarak kartal ve yıldırım demeti betimlemelerinden oluşur. Son grup tapınağın yeri henüz bilinmeyen Kybele ve kültü ile ilişkili sikkelerden oluşmaktadır. 221 Philostratos Philostratos Philostratos Philostratos Dmitriev, s

66 Teos (Sığacık) Hadrianus un Mimas yarımadasında uğradığı kentlerden biri de Teos dur. Kentteki Dionysos Tapınağı nın yazıttan yapının Hadrianus döneminde restore edildiği anlaşılmaktadır Thyateira (Akhisar) Thtyateiralı yurttaşların Hadrianus un gelişiyle beraber onun adına festivaller ve şenlikler yapma iznini elde ettikleri, bunun yanı sıra imparator ile bağlantılı bir Hadrianeum u da onun adına yaptıkları bilinmektedir Tralleis (Aydın) Hadrianus ve Tralleis hakkındaki bilgiler Smyrna da Polemon örneğinde olduğu gibi Tralleisli Edebiyatçı Phlegon un 228 Hadrianus un dostluğunu kazanmasıyla, imparatorun kente olan ilgisinin artmasından kaynaklanmaktadır. Hadrianus un Tralleis e gelişi kesinlik kazanmasa da bazı bilim adamları ikinci seyahati sırasında buradan geçtiğini belirtmektedir 229. Buna kaynak olarak yıllarına tarihlenen bir yazıtta Tralleis de yaşayan Romalılara Hadrianus un verdiği bir hediyeden bahsedilmektedir 230. Tralleis e ilişkin diğer bir bilgide hububat ticareti ve Hadrianus un buna verdiği destektir 231. Roma ve Atina gibi önemli kentlerin hububat ihtiyaçlarının karşılanmasına önem veren Hadrianus, bu iki büyük kent dışında Anadolu da Ephesos ve Tralleis in tahıl ihtiyaclarının karşılanmasıyla yakından ilgilenmiştir 232. Hububat üretiminin ana 226 Louis Robert, La dèdicade du Temple de Dionysos à Teos, Hellenica III, Paris, s Magie, s.616; TAM V 2,982 (= IGR IV 1290); Broughton, s Magie, s Syme,(Journeys) s. 163; Hadrianus nun Tralleis üzerinden Nysa ya gittiğini belirtmekte. 230 CIL III Magie, s Boatwright, s

67 merkezi olan Mısır, merkez Roma ya hububat sağlarken, Hadrianus döneminde Anadolu da sadece Ephesos un hububat almasına izin veriliyordu. Bunun dışında Anadolu kentleri içinde Mısır dan hububat satın almasına izin ve maddi destek verilen ikinci kent ise Tralleis olmuştur 233. Hadrianus nun beğenisini kazanmış yerel hububat komisyoneri A. Fabricius Priscianus Charmosynus, 127 yılında Tralleis e Mısır dan hububat ithalini gerçekleştirdiği bilinmektedir 234. Hadrianus ve Tralleis ile ilgili diğer önemli bir bilgi Hadrianus un doğuya düzenlediği ikinci gezisi sırasında Tralleis ziyaretiyle ilişkili olarak Olympia Pythia Hadriana oyunlarının Tralleis de yeniden başlamasıdır 235. Ayrıca Hadrianus un dostluğunu kazanan ünlü edebiyatçı Phlegon oyunlarda görev almıştır. Oyunların yapılışına paralel olarak Tralleis Hadrianus tarafından Anadolu da Panhellenia birliğine kabul edilmiş kentler içerisine girmiştir 236. Ayrıca imparatorun Tralleis ile ilişkisini ifade eden bir diğer bilgide imparator ve eşi için adanmış küçük ev sunaklarının ele geçmiş olmasıdır 237. Günümüze kadar yapılan çalışmalarda küçük ev sunakları dışında imar aktiviteleriyle ilgili Hadrianus la bağlantılı herhangi bir arkeolojik veri ele geçmemiştir. Fakat Hadrianus döneminde bütün Anadolu da görülen imar çalışmalarının Tralleis de de beklenmesi olasıdır. 233 Boatwright, s Boatwright, s Weber, ss Boatwright, ss , fig Fjodor B. Poljakov, Die Inschriften von Tralleis und Nysa, Teil 1, IK 36, 1, Bonn, 1989, s.60, no.47. [ ` 129/130 yıllarına tarihlendirilen bu yazıt Hadrianus ve Sabina için küçük bir ev sunağı üzerindeki yazıttır. Ayrıca bkz. Inschriften von Tralleis und Nysa, ss ,

68 2.2. KAPPADOKİA Nikopolis (Suşehri) Küçük bir kent olan Nikopolis batıdaki kentler gibi Hadrianus ve senatodan Neokoros unvanını almayı başarmış kuzey doğudaki son şehirdir 238. Fakat Hadrianus un gezileri içerisinde hangi gelişinde buraya uğradığı kesin olarak bilinmemektedir. En azından ya da yılları içerisinde Nikopolis e uğradığı düşünülmektedir 239. Neokoros tapınağı inşaası izni dışında Hadrianus un bu kentte yaptığı diğer faaliyetler bilinmese de Hadrian unvanı Hadrianus dönemi kent sikkelerinde görülmektedir 240. Nikopolis in, Smyrna, Ephesos, Kyzikos ve Nikaia gibi batıda bulunan neokoros unvanını almış kentler dışında neokoros unvanını alması önemli bir ayrıcalığın göstergesidir Sebastopolis (Tokat) Bugün Tokat yakınlarında küçük bir kent olan Sebastopolis in imparator tarafından ziyareti tartışmalı olsa da kentin Panhellenia birliği içinde adının geçtiği görülmektedir. Ele geçen bir yazıttan anladığımız kadarıyla şehirde Hadrianus a adanmış bir stoa ile beraber ergasteria (işlik) imparatorla bağlantılı en önemli yapılardı Barbara Burrell, Neokoroi: Greek Cities and Roman Emperors, Leiden, 2003, s. 234:Hadrian nın Neokoros yazıtı: CIG III 4189 [-?- 239 Magie, s. 622; Halfmann, ss Burell, (Neokoroi) s IGR III

69 2.3. KİLİKİA Antiokheia (Antakya) İmparator un Antiokheia ya toplam üç kere geldiği bilinmektedir. Birincisi Parth Savaşları sırasında, ikincisi ilk Anadolu gezisini yaptığı 123 yılında, sonuncusu ise ikinci gezisi olan tarihleri arasıdır 242. Hadrianus un Traianus ölmeden önce Suriye valisi olarak atanması, onun Tarsos ve Antiokheia da imparator olmadan önce de bulunduğunu göstermektedir. Hadrianus dan önce bahar bayramları olarak kutlanan festivaller, Hadrianus un imparatorluğu sırasında (23 Haziran 129) onun onuruna adanarak Hadrianeion adını almıştır 243. Hadrianus un Antiokheia ya yakınlarındaki Daphne de de çeşitli imar faaliyetleri içerisinde bulunduğu bilinmektedir. Hadrianus, Daphne de Nympheler tapınağı ve bölgedeki su işleriyle ilgili çalışmaları tamamlamıştır. 244 Bununla beraber Hadrianus un kentte Traianus tarafından yaptırılan hamamları onarttığı da bilinmektedir 245. Daphne (Harbiye) su kaynakları açısından çok önemlidir. 13 Aralık 115 yılında Suriye deki büyük depremden sonra Antiokheia ve Daphne de yıkılan su kemerleri İmparator Traianus döneminde onarılmaya başlanmış, fakat tamamlanmaları Hadrianus dönemini bulmuştur 246. İmparator Hadrianus Daphne de Theatron (tiyatro formunda) bir sarnıcı yaptırtarak su kemerlerine su sağlamış, böylece Antiokheia nın su ihtiyacı karşılanmıştır 247. Bu çalışmaların dışında Daphne de bulunan Zeus Soter ve Nympheler tapınakları da Hadrianus döneminde inşa gören diğer yapılardır. Fakat bugün Daphne de yer alan hem Zeus Soter hem de Nympheler tapınakları ile ilgili ayrıntılı mimari verilere ulaşılamamıştır. Fakat Nympheler Tapınağı na eklenen Zeus heykeli elinde gökle 242 Glanville Downey, A History Of Antioch In Syria, Princenton, 1961, s Downey, s Downey, ss Downey, s. 179, dnt Richard H. Chowen, The Nature of Hadrian s Theatron at Daphne, AJA Vol.60, 1956, ss H. Chowen, s

70 bağlantılı olarak taşıdığı küre (globus) ile ilgi çekicidir 248. Bu heykelin Nympheler Tapınağı nda bulunması pekte normal olarak karşılanmamaktadır. Bu tapınağın içerisine bir Zeus heykelinin diktirtilmesi kendini Zeus la eş görmenin bir sonucu olarak anlaşılsa da imparatorun yerel kültlerle olan dengeyi bozmak istememesi de dikkat çekicidir. Antiokheia ve Daphne deki su çalışmaları Anadolu daki diğer kentlerde gerçekleştirilenlerden çok daha büyük ve kapsamlıdır 249. Antiokheia ve Daphne deki su işleri ile Aleksandria Troas da yapılan su çalışmaları imparatorun su yapılarına ve temiz suyun kentlere taşınmasına verdiği önemi göstermektedir. Ayrıca Antiokheia da Hadrianus un önemini yansıtan bir diğer konu Severuslar döneminde yaptırıldığı düşünülen ve Septimius Severus etkileri taşıyan bir Hadrianus heykelinin varlığıdır 250. Özellikle imparatorun ölümünden yaklaşık 50 yıl sonra heykelinin diktirilmesi bölge haklı tarafından Hadrianus a duyulan saygının bir göstergesi olmuştur. Ayrıca Mysia da da era'sının uzun yıllar kullanılması benzer bir saygının ifadesidir Hadriana (Aegae-Yumurtalık) Kilikia Pedion kıyılarında bulunan bu kent, imparator Hadrianus un bölgeyi ziyaretiyle adını değiştirmiş ve Hadriana adını almıştır. Hadriana ile ilgili bilgilerimiz sınırlı olsa da imparatorun kenti dört kez ziyaret etmiş olabileceği düşünülmektedir. Hadrianus un kentteki etkinlikleri tam olarak bilinmemekle birlikte kentin adının onun döneminde Hadriana adını alması kentte bir takım yatırımların yapıldığını göstermektedir. Aziz Thalelaeus un Hayırlı İşler adlı eserinde burada bulunan bir Hadrianus tapınağından bahsedilmektedir. Fakat bugün tapınağın kalıntılarıyla ilgili buluntulara ulaşılamamıştır. Tapınağın varlığı kesinlik göstermese de kentin adının Panhellenia birliği kentleri içerisinde geçmesi kentin Yunan 248 Downey, s Chowen, ss Christine Kondoleon, Antioch: The Lost Ancient City, Princeton University Press 2000, s Schwertheim, (Zu Hadrian) ss

71 birliğine bağlı bir şehir olduğunu kanıtlamaktadır 252. Özellikle bu kentin Hadrianus un güneye giden yol güzergâhı üzerinde olmasından dolayı da önem kazandığı düşünülebilir Tarsos (Tarsus) Bu kent literatürde Hadrianus öncesinde Kleopatra ve Marcus Antoninus un ilk buluştukları yer olarak ünlenmiştir 253. Hadrianus un olasılıkla Anadolu nun güney kıyılarını ziyaret ederken 131 yılı içerisinde buraya geldiği düşünülmektedir 254. Ayrıca Tarsos Hadrianus tarafından verilen Neokoros unvanı ve tapınağı 255 ile Hadrianeia Olympia oyunlarının yapıldığı merkezler içerisinde yer almıştır 256. Hadrianus döneminde kent Hadriane adını da şehir isminin önüne bir sıfat olarak almıştır 257. Kent ikinci nekoros unvanını Commodus döneminde almayı başarmış, bu dönem sikkelerinde iki tapınak da betimlenmiştir yılları içerisinde Küçük Asia nın güneydoğu bölgesi Hadrianus döneminde Kilikia-Isauria-Lykaonia üçlü eyaleti olarak yeniden örgütlenmiş ve Tarsos bu üç bölgenin ortak başkenti olmuştur 259. Hadrianus döneminde bu bölge için C C yani Kilikia Birliği nin yılları arasında kurulması ve Tarsos daki tapınağın neokoros unvanı alması kentin imparator tarafından önemsendiğinin bir işareti olmuştur Boatwright, ss , fig Speller, s Speller, s Nezihat Baydur & Nadide Seçkin, Tarsus Donuktaş Kazı Raporu, İstanbul, Boatwright, ss : Magie, s Boatwright, ss W. M, Ramsay, TARSUS, Çeviri: Levent Zoroğlu, TTK, Ankara, 2000, s Ramsay, (Tarsus) s. 153: 260 Ruprecht Ziegler, Zur Einrichtung des Kilikschen Koinon. Ein Datierungsversuch, Asia Minor Studien, Band-16,

72 2.4. LYKİA Letoon (Kumluova) Patara ya uğrayan Hadrianus un bu bölgede kutsal bir alan olan Letoon a da uğraması çok yüksek bir olasılık olarak görülmelidir. Letoon da Hadrianus a adanmış en önemli yapı Nymphaion içerisinde yer alan imparator salonudur 261. Ayrıca sadece yazıtı ele geçen bir Hadrianus heykelinin de salonda yer aldığı anlaşılmaktadır Patara (Gelemiş) Hadrianus Lykia da, diğer bölgelerde karşımıza çıkan unvanlarının yanı sıra farklı bir unvanla evrenin kurtarıcısı olarak karışımıza çıkmaktadır 263. Ayrıca Patara da Hadrianus kurucu ve kurtarıcı olarak saygı görürken eşi Sabina da Yeni Hera olarak onurlandırılmıştır 264. Hadrianus un Anadolu ya yaptığı ikinci gezisi sırasında Patara ya 129 yılında uğradığı bilinmektedir 265. Roma döneminde Lykia nın başkenti olan Patara da Hadrianus dönemine tarihlendirilen iki yapı bulunmaktadır. Bunlardan biri kentin girişindeki Hadrianus un gelişiyle bağlantılı olduğu düşünülen Lykia Valisi ve halk tarafından yaptırılan Mettius Modestus Propylonu dur 266. Diğeri ise yazıtından da anlaşıldığı gibi Hadrianus a ithaf olan Horreum dır Didier Laroche, Rapport Sur Les Travaux De La Mission Archeologique Du Letoon 2006, Anatolia Antiqua XV, Paris, 2007, ss Henri Metzger, Fouilles de Xanthos VI, 1981, s Magie, s Magie, s Birley, s Birley, s TAM II 397= CIL III Horrea Imp(eratoris) Caesaris divi Traiani Parthici f(ilii) divi [Nervae nepotis Traiani Hadriani Augusti Cos III 50

73 2.5. PAMPHYLİA Attaleia (Antalya) İmparatorun özellikle yılları arasında çıktığı ikinci gezide bu kente uğradığı bilinmektedir 268. Özellikle Attaleia da karşımıza çıkan kent Propylonu imparatoru karşılamak amacıyla onun onuruna inşa edilen kentteki en önemli yapıdır Perge (Aksu) İmparatorun yılları arasında çıktığı Anadolu gezisinde bu kente de uğradığı bilinmektedir 269. Perge de Hadrianus dönemine tarihlendirilen üç önemli yapı bulunmaktadır. Bunlardan birincisi kente girişi sağlayan ve Hadrianus dönemine tarihlendirilen Propylon dur. Plancia Magna tarafından Hadrianus un Panhellenia birliğine girebilmek için kentin Yunanlı atalarına dayandırıldığının bir kanıtı olarak ktisteslerin heykellerin konduğu Hellenistik sur içindeki Propylon, kentteki en önemli propoganda aracıdır 270. Bu Propylon, Attaleia ve Phaselis örnekleriyle karşılaştırıldığında daha erkendir 271. Perge de Hadrianus dönemine tarihlendirilen diğer iki yapı da Güney Hamamı ve Nymphaion dur Birley, s Birley, s Şahin, (IK 54), ss Kapının tarihiyle ile ilgili çeşitli görüşler öne sürülmektedir. Kazıyı yapan Prof.Dr. Arif Müfit Mansel yılları arasını önerirken Prof. Dr. Sencer Şahin, yılları arasını önermektedir. Şahine göre yazıt: S. Şahin, Die Inschriften von Perge I. Vorrömische Zeit, frühe und hohe Kaiserzeit, IK 54, Bonn, 1999, s ]ı, Bu kapı Plancia Magna tarafından şehre ve imparatora ithafen yapılmıştır. Bu adamanın bir benzeri Attaleia daki kapıda da görünmektedir. Karl Graf Von Lanckoronski, Pamphylia ve Pisidia Kentleri, I. Cilt, Pamphylia, İstanbul, s. 13. Bu tip adamaların bölge için normal karşılanması gerektiğini hırslı vatanseverlerin bölgede başka yapılarda da benzer adamalarda bulunduklarını belirtmektedir. 272 Haluk Abbasoğlu, The founding of Perge and its development in the Hellenistic and Roman periods JRA 45, Portsmouth, 2001, s

74 Phaselis (Tekirova) Hadrianus un ikinci gezisi sırasında Phaselisi ziyaret ettiği bilinmektedir 273. Kentte Hadrianus dönemine tarihlendirilen en önemli yapı propylon dur Side (Side) Hadrianus un Side yi 131 baharında ziyaret ettiği bilinmektedir 274. Side deki N1 Athena, N2 Apollon ve Tykhe tapınakları Hadrianus dönemine tarihlendirilen kentteki en önemli yapılardır Termessos (Güllük Dağı) Pamphylia da Hadrianus dönemiyle bağlantılı bir diğer önemli kent de Termessos dur. Özellikle Termessos da Hadrianus döneminde yapılmış N 1 Tapınağı ve G Yapısı kentin en önemli yapılarıdır PİSİDİA Kremna (Bucak) Kremna da Küçük Hadrianus ve Hadrianus tapınakları 276 Forumu ve Bazilikası onun dönemine tarihlendirilen yapılardır 277. ile Hadrianus Sagalassos (Ağlasun) Sagalassos Hadrianus dönemiyle beraber Lykia-Pamphylia eyaleti sınırları içine dâhil edilmiştir 278. İmparator kültüyle de bağlantılı olarak Sagalassos da ele 273 Birley, s Halfmann, (Itinera) s Arif Müfid Mansel, SİDE Yılları Kazıları ve Araştırmalarının Sonuçları, TTK, Ankara, 1978, s Stephen Michel, Cremna in Pisidia, London, 1995, ss Stephen Michel, The Hadrianic Forum and Basilica at Cremna, Jale İnan a Armağan, İstanbul, 2000, s

75 geçen bir yazıtta, kentte Hadrianus un tanrılaştırıldığı bilinmektedir 279. Özellikle Hadrianus dönemine tarihlendirilen yapıların zenginliği bu görüşü desteklemektedir. Sagalassos daki Antoninus Pius Tapınağı 280 ve kutsal alanı, 281 Propylon, Aşağı Agora nın kuzeyindeki Nymphaion, 282 Kuzey Batı Kutsal Alanı, E 1 Bazilikası nın (Dionysos tapınağı?) mimari bazı bezemeleri ve Apollon Klarios Tapınağı nın son restorasyon evresi Sagalassos da Hadrianus dönemine tarihlendirilen imar çalışmalarıdır PONTUS EUXİNUS Sebastopolis Carana (Sulusaray) Kentte Hadrianus a adanmış bir gymnasion ve stadion bilinmektedir Trapezous (Trabzon) Hadrianus un Trapezous daki faaliyetleri hakkındaki bilgilerimizi ise dostu Arrianos un Karadeniz seyahati hakkındaki yapıtı olan Arriani Periplus Ponti Euxini den edinmekteyiz 285. Kappadokia valisi Arrianus, Periplus Ponti Euxini adlı eserinde Trapezous da Hadrianus un yardımlarıyla 130 lu yıllarda 286 onarttığı Hermes kutsal alanından ve Hadrianus dan istediği üç heykelden bahsetmektedir 287. Sizin ayakta duran heykelinize gelince, her ne kadar tasarım bakımından hoşsa da-zira denizi işaret ediyor-işçiliği açısından ne size benziyor, ne de güzel; bu yüzden aynı bu pozda sizin adınızı taşımaya layık heykelinizi gönderin; çünkü sizin ebediyen anımsanmanız için burası son derece uygun bir yer. 278 Marc Waelkens, Romanization in The East. A case study: Sagalassos and Pisidia, IstMitt 52, Tübingen, 2002, s N. Karakaya, Hellenistik ve Roma döneminde Pisidia Tanrıları, İstanbul, 2007, s Lutgarde Vandeput, The Architectural Decoration in Roman Asia Minor, Sagalassos: A cace study, Leuven, 1997, ss Vandeput, s Vandeput, s Marc Waelkens, SAGALASSOS I, First General Report on the Survey ( ) and Excavations ( ), Leuven, 1993, ss Broughton, s Arrianus, I-III. 286 Boatwright, s Arrianus, I-III. 53

76 Tapınak dikdörtgen taştan özenli bir şekilde yapılmıştır; fakat Hermes heykeli ne tapınağa ne de onun konumuna layıktır. Eğer siz de uygun bulursanız, bana Hermes in yaklaşık beş ayak boyunda heykelini ve ayrıca Philesios un dört ayak boyunda bir heykelini yollayın; çünkü ortak bir tapınak ve sunakta atasıyla beraber ortak bir tapınım görmesinin sebepsiz olmayacağını düşünüyorum; ayrıca bakarsınız biri Hermes e bir diğeri de Philesios a bir başkası ise her ikisi için de kurban sunacaktır 288. Arrianos, Trapezous ziyaretinin sonunda Hadrianus onuruna kurbanlar keserek ve dualar okuyarak bir tören gerçekleştirmiştir 289. Bugün heykellerden sadece Philesios için yaptırılmış olan bronz heykel Trabzon Arkeoloji Müzesi nde sergilenmektedir 290. Heykellerden birinin ele geçmesi olasılıkla hem kendisi hem de Hermes için yapılmış olanların da Hadrianus tarafından gönderildiğini göstermektedir 291. Buna karşın Arrianos un da bahsettiği gibi barbar Yunancasıyla yazılmış hatalı eski altarların yerine yenilerinin beyaz mermerden yapılmasının kararlaştırılması, Hadrianus un Trapezous daki restorasyon çalışmaları sayesinde yerel kültlere (Philesios) duyduğu saygıyı kanıtlamaktadır 292. Buna ek olarak Arrianos eskiden gemilerin sadece yaz aylarında limana demirleyebildiklerini fakat Hadrianus dan sonra yaz-kış kullanılabilecek yeni bir limanın yapıldığını belirtmektedir 293. Bugün limanın kalıntıları denizin altında olmasına rağmen hala görülebilmektedir Arrianus, I-III. 289 Arrianus,II. 290 Arrianus, Murat Arslan nın Arrianus un çevrisinin yorum bölümünde, s. 53: Philesios için adanmış bronz heykelin bugün Trabzon Müzesi nde sergilendiğini belirtmektedir. 291 Arrianus, Murat Arslan nın Arrianus un çevrisinin yorum bölümü, s Boatwright, ss Arrianus XVI, 6; Magie, s Bryer, A.&D. Winfield. The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Washington, s

77 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İMPARATOR HADRİANUS, PANHELLENİA VE İKİNCİ SOFİSTLER 3.1. HADRİANUS VE PANHELLENİA İmparator Hadrianus 129 yılında Atina da Olympos sıfatını alarak tanrılaşmış ve yaşayan tanrı olarak başta Kyzikos olmak üzere kentlerin 13. tanrısı olmuştur 295. Hadrianus bu unvanını kazanmadan önce 124/5 yıllarında Atina da Panhellenia bayramlarını başlatmıştır 296. Bayramlar başta eski Yunan kültürünü tekrar canlandırma düşüncesinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu düşünce, İmparator Hadrianus öncesinde Sezar, Augustus, Nero gibi imparatorlar tarafından dile getirilse de bu idealin kurumsal anlamda gerçekleştirilmesi İmparator Hadrianus ile olmuştur. Bu birliğin Hadrianus tarafından kurulma amacı eski Yunan kültürünü yeniden canlandırmaktır. M.Ö. 6. yüzyıl sonlarında Batı Anadolu da ortaya çıkan filozoflar ve onların bugünkü batı düşüncesinin temellerini atan yaklaşımları 1. yüzyıl sonlarıyla beraber Anadolu da başta Smyrna okulu olmak üzere birçok kentte yeniden, fakat arkaik geçmişle karşılaştırıldığında daha da farklı bir biçimde canlanmıştır 297. Bu canlanma ve yarattığı felsefi akım başta İmparator Hadrianus olmak üzere birçok kişiyi etkilemiş ve yeni filozofların, Philostratos un belirttiği gibi Niketes in önderliğinde ikinci sofistlerin doğması sağlanmıştır 298. İkinci yüzyılın başıyla beraber Atina da Yunanlı lakabı ile Hadrianus tarafından başlatılan Philhellen yani Hellen dostluğu kıta Yunanistan dışında Anadolu da da hızla ün kazanarak 2. yüzyıllın ilk yarısında kentlerin içerisinde olmak istedikleri bugünkü birleşmiş milletler örgütüne benzer bir Antikçağ birliğine 295 Barattolo, s Şahin, (Perge) s. 45, Panhellen oyunlarının 124/5 yılında başladığını belirtmektedir. 297 E.L. Bowie, Greeks and Their Past in the Second Sophistic, Past and Present No.46, 1970, s Philostratos

78 dönüştüğü önerilmektedir 299. Birlik Anadolu coğrafyasında Asia da ve özellikle Bithynia da Augustus döneminde zaten koinon adıyla kurulmuştu 300. Hadrianus Batı Anadolu da olduğu gibi bir birliğin kıta Yunanistan da da Panhellenia Birliği yani bütün Yunanlıların oluşturduğu birlik adıyla kurulup yayılmasını sağladı 301. Ayrıca Atina da bu birliğin toplanabilmesi için imparator tarafından verilen izinle bir sekos inşa edildi 302. Bu yapı Cassius Dio nunda belirttiği gibi bir birlik meclisinden çok imparator kültü için ayrılmış bir yapı olarak düzenlenmişti 303. Hadrianus Panhellenia kültüyle beraber yeni bir Zeus olarak tapınılmak istese de sadece tanrı Hadrianus olarak saygı gördü 304. Her ne kadar Zeus, Hadrianus tarafından asimile edilip kullanıldıysa da bu asimilasyon hiçbir zaman Hadrianus un Zeus un yerini almasını sağlayamamıştır 305. Birlik genel yapısı ve üye olma kriterleri göze alındığında kendine bağlanan kentlere büyük ayrıcalıklar tanımaktaydı. Bu nedenle 2. yüzyıl ilk yarısı içerisinde Anadolu da birçok kent kendini bu birliğin üyesi yapabilmek için yarış içerisine girdi. Birçok entrika ve uydurma mitolojiyle aslında Yunanlı olmayan 38 Anadolu kenti bu birliğin üyesi olmayı başardı 306. Böylece İmparator Hadrianus un ilgisinin de kendi kentlerine yönelmesi sağladı. Bu yüzyıl içerisinde Pax Romana barışı ile sınırları ulaşabileceği en uç noktalara varmış olan Roma İmparatorluğu hızlı bir kalkınma ve gelişim süreci içerisine girdi (Şek. 3). İmparatorun cömert yardımları ve kentlerin zengin sofistlerin desteğiyle Anadolu bu yüzyılda bir şantiye görünümündeydi. Bu nedenle geçmişe özlemin bir sonucu olarak ortaya çıkan Panhellenia düşüncesi ve Hadrianus un birlik kentlerine olan ilgisi, Anadolu nun imarı için büyük bir fırsattı. Bu ayrıcalığı iyi 299 C.P. Jones, The Panhellenion, Chiron 26, 1996, s Jones (Panhellenion), s Ilaria Romeo, The Panhellenion and Ethnic Identity in Hadrian Greece, Classical Philology Vol. 97, No. 1, 2002, s Romeo, s Romeo, s Jones (Panhellenion), s R. F. Price, Gods and Emperors: The Greek Language Of The Roman Imperial Cult, JHS 104, 1984, s A. J. Spawforth&Susan Walker, The World of the Panhellenion. I. Athen and Eleusis, JRS Vol. 75, 1985, s. 80. (bkz. birlik kentleri için) 56

79 değerlendirilmesi sonucunda Anadolu da görkemli Roma yapıların inşaası sağlandı. Birliğe üye kentler elde ettikleri imtiyazların yanı sıra büyük bir saygı ve ünün de sahibi oldular. Bu birliğe kıta Yunanistan da bulunan kentler doğrudan üye sayılırken kıta Yunanistan da olmayan diğer kentler karışık bir seçim usulüyle birliğe kabul ediliyorlardı 307. Aslında en önemli kıstas kentlerin kurucularının bir Yunanlı olmasıydı. Kan bağı en önemli unsurdu 308. Bu şartı sağlayan kentler birlik tarafından üye olarak kabul görmekteydiler 309. Birliğin merkezi Atina ydı ve Atina yla bağlantılı olarak Hadrianus Panhellenia için düzenlenen bayram ve oyunlar bu merkezden onay aldıktan sora imparatorun da izniyle Anadolu daki kentlerde yapılabilmekteydi yılları arasında Atina da kurulan Zeus Olympos kültüyle bağlantılı Hadrianeia ve Olympieia 310 festivalleri Anadolu daki kentlerde benzer adlarla kutlanmaya başladı. Örneğin, Ephesos da Hadrianeia, 311 Hadrianeia Olympia, Commodus döneminde de Hadrianeia Commodea adını aldı 312. Smyrna da Olympia Hadrianeia, 313 Tralleis de Olympia Pythia Hadriana gibi yerel kült ve oyunlarla birliktelik sağlanarak Panhellenia oyun ve törenleri imparatorun Anadolu daki ikinci seyahati sırasında hızla yayıldı. Bu oyunlar dört yılda bir imparator onuruna düzenlenerek yapılmaktaydı 314. Fakat oyunlar sadece Hadrianus onuruna değil Hadrianus dan sonra da diğer imparatorlar için 3. yüzyılın başlarına kadar kutlanmaya devam etti 315. Olympiyat oyunlarında olduğu gibi bu oyunlarda da başarı kazanmış birçok atletin adı yazıtlar aracılığıyla günümüze ulaşmıştır. 307 Romeo, s Romeo, s Romeo, s Spawforth & Walker, s Michael, F. Lehner, Die Agonistik im Ephesos der römischen Kaiserzeit, München, 2004, ss (yayınlanmamış doktota tezi) 312 Ringwood Arnold & Irene Ringwood, Festivals at Ephesus, AJA Vol.76, ss Cadoux,s. s Spawforth & Walker, s Jones, (Panhellenion) ss

80 Panhellenia Birliği başta Atina ve Eleusis ile ilişkili olarak Hadrianus un yönetimi ve denetimi altındaydı 316. Bu birliğin ilk arkhonu ve Panhellenius başrahibi Korinthoslu Cn. Cornelius Pulcher di 317. Bu kişi yılları arasında Panhellenia bayramlarının rahipliğinin yanı sıra agonothetes olarak da görev yapmıştır. Bundan sonra gelen arkhonlar hem başrahip hem de oyunlardan sorumlu agonothetesler olarak atanmışlardır 318. Fakat bundan önce Yunanlı olmayan ilk arkhon unvanını Atinalılar sadece bir Romalıya yani Hadrianus a bir onur göstergesi olarak verdiler 319. Daha sonra da ona Zeus, Olympios, Pythios, Panhellenios, Panionnios, yerel bazda da kentlere yaptığı katkılarla bağlantılı olarak Restitutori Asiae, Restitutori Nikomedeia, Restitutori Phrygiae 320 gibi unvanları bahşettiler 321. Panhellenia Birliği sadece dini bayramlarla ilgili işlerle değil aynı zamanda bayramlardaki atletlerin ücretlerinin verilmesi, yeni yapılacak binaların ve restorasyona ihtiyaç duyulan Panhellenia yapılarının finansal gereksimlerinin karşılanması gibi konularla da ilgilenmekteydi 322. Birliğin resmen faaliyete geçmesi 132 yılında Atina daki muhteşem Olympieion Tapınağı nın Hadrianus tarafından açılmasıyla oldu 323. Yunan dünyasında birliğe giren her kent Hadrianus un bir heykelini Olympieion a adamaktaydı 324. Benjamin tarafından yapılan eski tarihli bir araştırmaya göre, Hadrianus için Atina da 131/2 yıllarına tarihlenen toplam altar (ev sunağı) sayısı 94, Anadolu da 32 kentte Hadrianus a adanmış toplam altar sayısı ise 57 dir. Ayrıca bu kentlerde imparatorun 33 heykelinin tespit edilmiş olması Hadrianus a ve kurduğu birliğe olan saygı ve ilgiyi ortaya koyar niteliktedir. 316 Spawforth & Walker, s Spawforth & Walker, s Spawforth & Walker, s Francis R. Walton, Religious Thought in the Age of Hadrian, Numen Vol.4, Facs.3, 1957, s Peter Weiss, Hadrian in Lydien, Chiron 25, 1995, s Walton, s Boatwright ss Boatwright s Anna S. Benjamin, The Altars of Hadrian in Athen and Hadrian s Panhellenic Progrm, Hesperia Vol. 32, 1951, s

81 Tablo 1. Anadolu da Hadrianus a Adanmış Altarların Dağılımı ve Sayısı 325 KENT: ADET: KENT: ADET: Kyzikos 2 Apollonia ad Rhyndacum Elea 1 Kyme 1 Smyrna 1 Phokaia 3 Klazomenai 1 Tralleis 1 Ephesos 3 Miletopolis 2 Miletos 3 Halikarnassos 1 Thyateira 3 Traianopolis 1 Troketta-Tmolos 1 Telos 1 Tyra 1 Patara 4 Pergamon 11 Korydalla 1 Khimaira 1 Aizanoi 1 Kolossai 1 Nikomedia 1 Phaselis 2 Claudiopolis 1 Metropolis 1 Attaleia 1 Prusias ad Hypium 1 Perge 1 Pednelissos 1 Myrina 1 Tablo 2. Birliğin Anadolu'da bilinen Arkhon, En Üst Düzey Yönetici Rahiplerinin Listesi 326 İSİM: DÖNEM: KENT: Anonim Hadrianus?? P. Cae(---) Dionysius Hadrianus Aizanoi Julius Amyntianus Hadrianus ya da Pius Tralleis? M. Ulpius Apuleius Pius (İ.S. 156) Aizanoi Cornelius Miletus Pius ya da Marcus Miletus Aphrodisius Primus Apamea Benjamin, s. 80, fig Spawforth & Walker, s

82 Bu birliğe giren üyelerin kıta Yunanistan ve Atina dışında elçilik düzeyinde temsilcilikleri bulunmaktaydı. Bu temsilciliklerde yukarıda adları geçenlerde olduğu gibi atanmış arkhon ya da elçi sıfatıyla görevliler çalışmaktaydı. Örneğin Anadolu da Synnada da Panhellenion elçisi olarak atanmış olan Tib. Claudius Attalus Andragathus yıllarında bu görevi üstlenmiş, 140 yılında da Atina da eponymous arkhon olmuştur 327. Anadolu dakilerin kesin tarihi bilinmese de Roma İmparatorluğu nun Anadolu dışındaki bölgelerinde Panhellenia kültünün özellikle Septimius Severus un iktidarının son bulduğu tarih olan 211 yılına kadar sürdüğü eldeki epigrafik verilerden anlaşılmaktadır 328. Panhellenia düşünce ve anlayışının Yunan dünyasında yaklaşık 70 yıl sürmesi özellikle bu fikir ve öğretilerin sadece İmparator Hadrianus dönemiyle sınırlı kalmayıp ondan sonraki üç kuşak imparator tarafından da devam ettirildiğini göstermektedir. Bu anlayışın Roma İmparatorluğu nun çöküşünün başladığı 3. yüzyılın ilk yarısı ile de yok olma eğilimine girmesi, özelliklede Paganizm in çöküşüyle paralellik göstermektedir HADRİANUS VE İKİNCİ SOFİSTLER Panhellenia ile beraber İmparator Hadrianus un ilgisini Anadolu daki kentlere çeken diğer bir olgu da ikinci sofistler ve onların düşünceleriydi 329. İmparator Hadrianus başta Smyrna ya yerleşen ve kendi okulunu kuran Polemon olmak üzere birçok filozofla önemli dostluklar kurmuştur 330. Özellikle Anadolu ya verdiği önemin ana nedenlerinden biri, bu filozofların onun üzerindeki etkileridir 331. İkinci sofistlerin daha önceki filozoflardan en önemli farkı, doğmatik düşünce karşısında daha rasyonel olmalarıdır. Ayrıca ikinci sofistlerin bir diğer önemli amaçları da geçmiş arkaik filozofların düşüncelerini tekrar canlandırmaktır. Roma döneminde bu anlayış ilk olarak Hadrianus öncesindeki imparatorlar tarafından gerçekleştirilmek istense de bu düşünce tam olarak Hadrianus döneminde 327 Spawforth & Walker, s Spawforth & Walker, s G. W. Bowersock, Greek Sophists In The Roman Empire, Oxford, ss Bowersock, ss Bowersock, s

83 başarılmıştır. İkinci sofistler, kendi içlerinde Asiacılık ve Attikacılık olmak üzere temelde iki gruba ayrılmışlardı. Asiacılık daha çok duygulu, abartılı, süslü bir hitabetken Attikacılık klasik dönem yazarlarını taklit eden sade bir tarz içerirdi. 332 Bu iki akımdaki arkaik geçmişe geri dönüş düşüncesi Hadrianus ve ondan önceki bazı imparatorların etkisi ile ortaya çıkmasına karşın, ikinci sofistlerin Arkaistik temelleri en çok Yunanlıların çağdaş politik güce karşı hoşnutsuzluğundan kaynaklanmaktadır 333. İkinci sofistlerin ilk çıkışları Philostratos un bahsettiği gibi Atrometos oğlu Aeskhines in Atina daki politik yaşamından uzaklaştırılarak Karia ve Rodos a gitmesiyle başlamıştır. 334 Bu akımın ilk üyesi olarak 1. yüzyıl ortalarında yaşamış olan Smyrnalı Niketes kabul edilmektedir 335. Bu nedenle model olan ideal Hellenizm düşüncesinin Roma dünyasına ilk sunulduğu ve akımın doğduğu yer Smyrna dır 336. Daha sonra Smyrna, Asia da birçok ünlü sofistin yaşadığı Yunan kültürünün merkezi konumuna gelmiştir 337. Smyrna da Polemon un Hadrianus dan elde ettiği yaklaşık drahmi ile kenti nasıl yapılandırdığı ve Herodes Atticus un Aleksandreia Troas için Hadrianus dan aldığı paranın Asia da nasıl bir tepki yarattığından daha önce de bahsedilmişti. Hadrianus un, Anadolu da sevgisini kazanmış diğer önemli filozoflar, Laodikeialı Polemon, Smyrnalı Nicetes, Klazomenaili Scopelianus, Prusalı Dio, Miletoslu Dionysius, Epheososlu Lollianus ve Byzantiumlu Marcus tur 338. Özellikle bu filozoflar, zengin ve varlıklı ailelerin çocuklarıydılar ve aldıkları iyi eğitim sonucunda sofist olabilecek mertebeye yükselmekteydiler. Ancak bazen fakir aile çocuklarının da da bu seviyeye ulaşabildikleri görülmektedir. Her kentin bir ya da birden fazla sofisti bulunmaktaydı ve bunlar kentlerde çok önemli görevlere ve memuriyetlere getirilebilmekteydiler. 332 Pınar Özlem Aytaçlar, Batı Anadolu da Entelektüeller, İstanbul, s Aytaçlar, s Aytaçlar, s Philostratos, Romeo, s Broughton, s Romeo, s

84 2. yüzyılda Pax Romana barışıyla oluşan ortamda, toprak sömürgeciliği ve ticaretten kazanılan gelirler, şehir aristokrat ve filozoflarına, oradan da şehirlere akmıştı 339. Örneğin sofist Herodes Atticus, Atina daki Panathenaik stadion ve tiyatro, Korinth te bir tiyatro, Delphi de bir stadion, Thermopylae de bir hamam ve Olympia da da bir su kemerinin inşaasında rol almıştır 340. Herodes Atticus, Atina daki bu işleri sonucunda, 132 yılında procurator olarak Anadolu daki işlerin takip edilmesi göreviyle üç yıllığına, imparator tarafından atanmıştır 341. Yine Smyrna da yaşayan Aristides, kamuda birçok görevde bulunmuştur. Ayrıca hatip Polemon, Smyrna da birçok kamu görevinde bulunarak Hadrianus un dikkatini çekmeyi başarmış ve imparatora Asia seyahatinde rehberlik yapmış bir sofistti 342. Sofistlere imparator tarafından bazı ayrıcalıklar veriliyordu. Bu ayrıcalıklar yaptıkları seyahatlerde ayakbastı parası vermemenin yanı sıra imparator tarafından verilen para ödüllerinden oluşmaktaydı 343. Büyük bir olasılıkla da bu ayrıcalıklar İmparator Hadrianus un ölümüyle sınırlandırılmış olmalıdır 344. Kentlerin sofistleri kendi içlerinde ezeli bir rekabet içindeydiler. Ephesoslu Favorinus ile Smyrnalı Polemon un rekabeti buna en iyi örnektir. Sofistler ayrıca imparator karşısında da şehirlerinin temsilcileriydiler ve kendi kentlerinden destek almaktaydılar. Bu nedenle Ephesos ve Smyrna rekabeti sofistlerine de yansımıştır. Ephesos un sofisti Favorinus, İmparator Hadrianus ile tartıştıktan sonra imparatorun gözünden düşmüştür. Bundan da en çok etkilenen kent Ephesos olmuş, buna karşın Polemon un savunduğu Smyrna zenginleşmiştir 345. Bu nedenle sofistler kentleri için çok önemliydiler ve kentlerin kalkınmasında imparatorla şehir arasında bağlantıyı kuran en önemli kişi olarak görülmekteydiler Aytaçlar, s Bowersock, s Cadoux, s Bowersock, ss Cadoux, s. 334; İmparator Hadrianus İzmirli hatip Polemon un gerek karadan gerekse denizden yapacağı yolculuklarda hiçbir yerde ayakbastı parası ödememesini bir ayrıcalık olarak bahşetti. Bu ayrıcalığın onun soyundan gelenleri de kapsaması sağlandı. Bunun dışında Polemon nun Roma seyahati sırasında Drahme ile de ödüllendirilmesi önemlidir. 344 Aytaçlar, s J. Keil, Vertrer der Zweiten Sophistik in Ephesos, Öjh 40, 1953, s Bowersock, s

85 Sofistlerin parasal anlamda varlıklı olmaları ve kentlerin de bundan faydalanma çabaları birçok sofistin şehirlerde kamu görevine getirilmesini sağlamıştır. Böylece Hadrianus dönemi kentlerinin önde gelen sofistleriyle imparatorun yakın ilişkileri kentlere olumlu anlamda yansımıştır. Sonuç olarak hem imparatorluğun hem de zengin sofistlerin maddi anlamdaki avantajları kentlerin kalkınmasında lokomotif olmuştur. Sofistler, kentlerin düşünce anlamında önderleriyken imar açısından da destekliyicileri konumundaydılar 347. Sofistlerin imparatorla olan dostlukları güçlerine güç katarken yaşadıkları kentler de gelişmekteydi 348. Fakat burada sadece sofistlerin değil kentte yaşayan diğer zengin aristokratların da imar açısından yaptıkları maddi katkılar göz ardı edilmemelidir. Anadolu da özellikle imparator Hadrianus ile başlayan kalkınma ve imar çalışmaları, Hadrianus ve ikinci sofistlerin desteğiyle tetiklenen Panhellenia düşüncesi, başta tapınaklar olmak üzere birçok görkemli yapının inşasına öncü olmuştur 349. Bu nedenle 2. yüzyıl, bütün Roma İmparatorluğu nda olduğu gibi, Anadolu için de refahın ve kalkınmanın en yüksek olduğu dönem olarak değerlendirilmelidir. Bu dönemden sonra Anadolu hiçbir zaman bu refahı tekrar yakalayamamıştır. Bununla beraber özellikle ikinci sofistik akımının, Anadolu ve kıta Yunanistan a özgü niteliği bu toprakların Hadrianus döneminde imparatorluğun diğer bölgelerinden ayrıcalıklı olmasını sağlamıştır. Bu ayrıcalık, Anadolu da başta ekonomi olmak üzere M.Ö. 5. yüzyıl başlarında olduğu gibi sanata, bilime, felsefeye ve mimariye yansımıştır. 347 Philostratos 530. (Polemon) 348 Philostratos Boatwright s. 109, tablo

86 3.3. HADRİANUS UN ANADOLU KÜLTLERİ Mimari açıdan Anadolu içerisindeki yapılaşmada Hadrianus döneminin en önemli özelliklerinden biri ona adanmış büyük ölçekli tapınakların inşaası olmuştur. Kyzikos Zeus-Hadrianus, Smyrna Zeus Akraios-Hadrianus, Ephesos Olympieion ve Tarsos Zeus-Hadrianus tapınakları Hadrianus un desteğiyle inşa edilmiş Anadolu daki en büyük ve en ünlü neokoros tapınaklarıdır. Hadrianus un Hellen tanrılarından Zeus a olan hayranlığı ile beraber çevresindekiler tarafından bu tanrıya eş tutulmasını, Atina daki yazıtlarda, Zeus Eleuteros un oğlu olarak anılmasından anlaşılmaktadır 350. Hadrianus, kendi kültü için yaptırdığı tapınakların yanı sıra, Yunan tanrılarına adanmış Klaros Apollon, Teos Dionysos, Sardis Artemis ve Didyma Apollon gibi birçok tapınağı da geçmiş kültlere duyduğu saygıdan dolayı onartmıştır. Hadrianus un bu yenileme çalışmalarına verdiği destek ona kentlerin restoratörü unvanının verilmesini sağlamıştır. Bu tapınaklar içerisinde Pergamon halkı da Smyrna ve Ephesos da olduğu gibi, Hadrianus onuruna bir neokoros tapınağını yaptırtmak istemiştir. Fakat Hadrianus, kentte daha önce Trainanus un yaptırttığı neokoros tapınağından dolayı buna izin vermemiştir. Bunun yerine Traianus Tapınağı içerisineki, Traianus un heykelinin yanına kendi heykelinin dikilmesine izin vermiştir 351. Hadrianus un Pergamon da bir neokoros tapınağı olmasa da, aşağı kentin büyük bir bölümünün inşaasında önemli bir rol aldığı bilinmektedir 352. Hadrianus un Anadolu kültlerine, mimari ve epigrafik verilerle bakıldığında en önemli kültünün neokoros ve panhellenia kültleri olduğu anlaşılmaktadır. Fakat Antinous ve Mısır kültleri de onunla bağlantılı olan diğer kültlerdir. 350 Antony E. Raubitschek, Hadrian as the Son of Zeus Eleutherios, AJA Vol.49, 1945, s.129, fig.2 [ 351 Radt, ss Radt, s

87 Neokoros Neokoros sözlük anlamı olarak tapınak bekçiliği ya da tapınak koruyuculuğu anlamına gelmektedir 353. Bu kült Roma dünyasında Augustus dönemiyle ortaya çıkmıştır yüzyıl ile hız kazanmış ve 3. yüzyıl sonu ile de hem Hıristiyanlığın benimsenmesi hem de imparatorluğun çöküş dönemine girmesiyle de ortadan kalmıştır 355. Hadrianus, aynı eyaletsel birlik (Koinon Asia) 356 içerisindeki birden fazla kentte kendi kültü için tapınak yapılmasına izin veren ilk imparatordur 357. Bu kült ve tapınaklar imparator ve senato kararıyla alınan özel izinle kentlerde imparator adına kurulabilmektedir. Neokoros tapınağında çalışan görevliler: Tanrı Hadrianus un Baş Rahibi (Gelecek Biliciliği yapan kişi) Tanrıyla konuşanlar (Theologoi), Tapınak korosu şarkıcıları (Hymnodoi), 358 ve yaşlılar kuruluna bağlı koro şarkıcıları (Gerousia) idi 359. Bu kültün işlenişi kesin olmamakla birlikte Tanrı Apollon biliciliğindeki kültün işlenişiyle benzerlik taşımaktadır. Her ne kadar ölmeden önce kralın tanrılaşması pek yaygın olmasa da yazıtlarda, Augustus un yaşarken Theos Sebastos (Tanrı Augustus) olarak geçmesi imparatorların ölmeden önce de tanrılaştırıldığının bir göstergesidir 360. İlk olarak kralların tanrılaşması Hellenistik dönemde Anadolu da ortaya çıkan bir durumdur. Bunun en erken örneği olarak Hellenistik dönemde Kral Antiokhos I Soter in Nemrut da kendini tanrı olarak betimletmesi gösterilebilir 361. Roma döneminde ise imparatorlara tapınma 353 Burrell, (Neokoroi) s J.Friesen, Twice Neokoros: Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian Imperial Family, Leiden, 1993, s Price, (İktidar) s Asya da Roma dönemindeki kentlerin oluşturduğu birliğin adı. Bu birlik kararlarıyla Anadolu da birçok yapı ortak maddi güçle inşa edilmiştir. 357 Barbara Burrell, The Temples of Hadrian, not Zeus, Greek Roman and Byzantine Studies 43, 2003, ss Guy MacLean Rogers, The Sacred Identity Of Ephesos,, London, 1991, ss : Ephesos da normalde Hymnadoslar Artemise hizmet eden görevliler olmalarının yanı sıra Hadrianus dönemiyle beraber beklide ilk kez ikinci bir Hymnodoi grubu ortaya çıkarak sadece imparator kültüyle ilgilenmeye başlamıştır. Ayrıca Hymnodoi gibi başka bir grup olan ephebosların da Hadrianus için Ephesos tiyatrosunda şarkı söyledikleri bilinmektedir. 359 Cadoux, s. 335; Price (Gods and Emperors), s Price, (İktidar) s Friesen, ss

88 Augustus la başlamış, onuruna neokoros tapınağı yapılan ilk imparator da Augustus olmuştur 362. Hymnodoi ve Theologosların neokoros tapınaklarındaki varlıkları kesin olarak bilinmese de, Hadrianus döneminde Smyrna ve Nikomedia daki kült tapınımlarında bunların varlıkları kesin olarak yazıtlar aracılığıyla kanıtlanmıştır 363. Ayrıca eyaletlerde imparator kültünün yöneticiliğini Asiarkhesler yapmaktadır 364. Asiarklık konusu Asia da günlük yaşamın ayrılmaz bir parçasıdır. Bu yüksek rütbeli rahipler 2. ve 3. yüzyılda kentlerde birçok kamu hizmetinde bulunsalar da, özellikle belediye ile ilgili işlerle ilgilenmekteydiler. Bu çalışmaların yanında diğer bir görevleri de imparator kültünün yönetiminden sorumlu olmalarıdır. Fakat bu hiçbir zaman bir zorunluluk olarak görülmemiştir 365. Hadrianus kendi döneminden önce yapımına başlanılan bazı tapınakların inşaasını devam ettirmiştir. Bu tapınaklar Smyrna daki Zeus Akraios-Hadrianus, Kyzikos daki Zeus-Hadrianus ve Pergamon daki Traianeum tapınakları ile Atina daki Olympieion Tapınağı dır. Ephesos daki Olympieion Tapınağı nın yapımına ise Hadrianus döneminde (130-2) başlanmıştır. Bu devasa tapınakların inşaası Hadrianus un Anadolu ya verdiği önemin bir kanıtıdır. İmparatorun iznini alıp onun onuruna tapınak yaptıran kentler, elde etmesi çok kolay olmayan neokoros unvanı da bir sıfat olarak almış oluyorlardı. Böylece imparatorun ilgisi de kente çekilmiş oluyordu. Nekoros unvanını elde etmek için Hadrianus döneminde kentler büyük bir çekişme içerisindeydiler. Örneğin: Ephesos ve Smyrna nın bu unvanı ikinci kez elde edebilmek için ne kadar yarıştıkları ünlüdür 366. Hadrianus iki kent içerisinde bu unvanı ilk kez Smyrna ya daha sonra da Ephesos a vermiştir 367. Her ne kadar Hadrianus, Olymposlu sıfatını 128/129 yılında almış olsa da Smyrna da 124 yılında Olymposlu Zeus a eş 362 Burrell, (Hadrian) ss Burrell, (Neokoroi) ss Frisen, ss Frisen, ss Price, (İktidar) ss Cadoux, ss

89 tutulmuştu 368. Bu açıdan bakıldığında, imparator kültü çağdaş diğer kültlerle karşılaştırıldığında ruhani yapısından ziyade politik ve ekonomik niteliği olan bir anlayış içermektedir 369. Anadolu daki Zeus-Hadrianus tapınaklarında, İmparator Hadrianus un tanrı Zeus ile beraber tapınım gördüğü bazı bilim adamlarınca kabul edilmektedir 370. Atina daki Olympieion Tapınağı nda, Zeus un Hadrianus ile beraber tapınım gördüğü ve Hadrianus un devasa bir heykelinin Zeus un gerisinde yer aldığı bilinmektedir 371. İmparator Hadrianus, çevresi tarafından 13. tanrı ya da Zeus a eş tutulmuş olsa bile, Yunan dinine olan saygısından dolayı neokoros tapınaklarında tek başına tapınım görmeyi istemeyecek kadar alçak gönüllü olduğu kabul edilmektedir. Fakat bu tapınaklar içerisinde Anadolu da bulunan Kyzikos, Smyrna ve Ephesos neokoros tapınaklarında tanrı Zeus ile ortak tapınım gördüğünü kanıtlayan bir veriye ulaşılamamıştır. 372 Bu nedenle neokoros tapınaklarında şimdiye kadar yapılan araştırmalarda sadece kendisine tapınıldığı sonucu çıkarılmaktadır 373. Neokoros tapınakları dışında Anadolu da imparatora adanmış birçok Kaiser Salonu, sunak ve heykelden bahsetmek mümkündür 374. Sardis ve Letoon da olduğu gibi Hadrianeion tarzında Kaisersaal ya da Oiko-basilikonlar imparator kültüyle beraber Panhellenia kültünün de yönetildiği mekânlardı 375. Sardis, büyük bir kent olmasına karşın Hadrianus a ait bir neokoros tapınağına sahip olmaması ilginçtir. Anadolu da şimdiye kadar yapılan çalışmalarda Hadrianus ile bağlantılı yaklaşık yirmidokuz tapınağın altısına, onun tarafından neokoros unvanın verildiği 368 Cadoux, ss Price, (Gods and Emperors) s Bu konu üzerine Burrell, tarafından yazılan Neokoroi,ss kitabında Hadrianus tarafından Batı Anadolu yaptırılan neokoros tapınaklarında Hadrianus a yalnız tapınıldığından bahsederken; Price tarafından yazılan Ritüel ve İktidar, s kitabında Hadrianus un yalnız tapınım görmediğini vurgulamaktadır. 371 Price, (İktidar) s Burrell, (Neokoroi) ss Burrell, (Hadrian) ss Benjamin, s Benjamin, s

90 anlaşılmaktadır 376. Bu tapınakların çoğunun inşaasına Hadrianus döneminde başlanmadığı, fakat onun döneminde tamamlandığı unutulmamalıdır. Hadrianus un yeniden inşa etme yerine, var olanları tamamlama düşüncesi, yerel geçmiş kültlere duyduğu saygının bir göstergesidir. Onun bu özelliği yasalara da yansımış, eski yapıların yıkılmayıp koruma altına alınmaları, kanun ve hükümlerle onun zamanında yasal güvence altına alınmıştır 377. Böylece Hadrianus Anadolu da yaptığı restorasyon çalışmalarıyla kentlerin verdiği Restitutor unvanını da alan imparatorlardan biri olmuştur. Tablo 3. Anadolu da İmparator Hadrianus ve Senato Tarafından Neokoros luk Verilen Kentler 378. KENT: TANRI: TARİH: 1- Smyrna Zeus Akraios-Hadrianus Ephesos Zeus -Olympieion-Hadrianus 130/2 3- Kyzikos Zeus Hadrianus 123/4 4- Tarsos Zeus? -Hadrianus /4 5- Nikaia Roma ve Iulius Kaiser- Hadrianus 123/ Nikopolis? -Hadrianus 123/124 ya da 129/ Price,(İktidar) s Bernard d Orgeval, I Empereur Hadrien, Oeuvre Legislative et Administrative, Paris, Domat Montchrestien, 1950, ss Burrell, (Neokoroi) s. 86, s. 163, s. 212, s

91 Şimdiye kadar yapılan araştırmalarda Anadolu dışında İmparator Hadrianus dönemine ait neokoros unvanı verilen başka bir tapınak kaydedilmemiştir 379. Bu da Hadrianus adına tapınak yapma ve kültünü yönetme anlayışının, Anadolu ya ait bir özellik olduğunu kanıtlamaktadır. Neokoros unvanı Roma imparatorluk dönemi boyunca, Anadolu da yaklaşık otuza yakın kente çeşitli defalar (1., 2., 3, hatta 4. kez ) verilmiştir 380. Fakat inşa edilen tapınaklara bakıldığında en büyükleri imparator Hadrianus döneminde yaptırılanlardır. Bu da hem Hadrianus döneminin ekonomisinin ne denli güçlü olduğunu, hem de imparatorun Anadolu ya verdiği değerin büyüklüğünü göstermektedir Antinous, Mısır ve Yerel Kahraman Kültleri Hadrianus, kendisiyle bağlantılı imparatorluk kültüne ait tapınaklar dışında başka kültlerle ilgili tapınakların da inşaasına katkıda bulunmuştur. Nil de boğularak ölen sevgilisi Antinous için, öldüğü yere yakın bir bölgede Antinoopolis adıyla bir kent kuran Hadrianus, Anadolu da Antinous kültü için Claudiopolis (Bolu) de bir tapınak inşa ettirmiştir 381. Antinous kültü, Hadrianus döneminde, Mısır ve Akdenizde yaygınken, Anadolu da Bolu daki tapınak dışında başka bir tapınak ve kült alanı bilinmemektedir. Fakat Ephesos da Hadrianus, kentin mitolojik kurucusu olan Androklos la Antinousu eşleştirerek halk tarafından kabulünü sağlamıştır 382. Ayrıca Ephesos da Androklos a ait Vedius Gymnasionu ndan ele geçen heykelin portresindeki Antinous a olan benzerlik dikkat çekicidir 383. Bir savaşçı ve heros olarak betimlenmesine karşın bu heykelde Antinous Androklos la bütünleşmiştir 384. Hadrianus un Ephesos a duyduğu hayranlık, bu kültün kentte yayılmasında önemli bir rol oynamış, imparatorun ölümüyle de önemini bütün Anadolu da olduğu gibi hızla yitirmiştir. 379 Burrell, (Neokoroi) xix, (map of Neokoroi cities) 380 Burrell, (Neokoroi) 381 Hahland, s Hahland, ss Hahland, ss Hahland, ss

92 Mısır kültlerinde Hadrianus döneminin en önemli iki merkezi Ephesos 385 ve Pergamon dur 386. Pergamon daki Serapis Tapınağı nın inşaası Hadrianus un Asklepieion daki çalışmalarıyla aynı döneme denk gelmiştir 387. Ayrıca Anadolu da Mısır kültlerinin Antinous kültünden daha yaygın olduğu anlaşılmaktadır. Mimari açıdan bakıldığında Hadrianus ile bağlantılı kültlerin Anadolu nun imarlaşmasında önemli bir rolü vardır. Fakat Mısır ile Antinous kültlerinin mimari yapıları, Neokoros ve Panhellenia yapılarıyla karşılaştırıldığında, daha sınırlı sayıdadır. Hadrianus, Anadolu da Panhellenia düşüncesini canlandırmak için sadece tanrı ve tanrıçalara değil, aynı zamanda Anadolu nun yerel kahramanlarına ait yapılarına da değer verdiği anlaşılmaktadır. Bu nedenle Hadrianus yerel kahramanların anıtlarını onartarak, bu unutulmuş kültlerin yeniden canlanmasını sağlamıştır. Bu yapılar içerisinde Troia daki Akhileus ve Hektor un anıt mezarları ile Phrygia daki (Melisia) Alkibiades 388 anıtı, onarım geçiren yapılardan en önemlileridir. Böylece Hadrianus, bu kültleri hem canlandırmış hem de yenilerini ekleyerek Anadolu halkını Panhellenia felsefesi etrafında toplamayı bir idea olarak hedeflemiştir. Anadolu da buna en güzel örnek Ephesos da Hadrianus öncesi kutlanan Balbilleia ve Olympia bayramlarının yanı sıra Hadrianeia bayramlarının da kutlanmaya başlanmasıdır 389. Ayrıca daha önce Erythrai de Epibateria olarak adlandırılan oyunların Megala Hadrianeia Epibateria olarak değiştirilmesi geçmiş oyunlara duyulan saygının da bir ifadesidir Anadolu da Kutlanan Bayramlarla İlgili Düzenleme Çalışmaları İmparator Hadrianus un Anadolu da yerel kültlere duyduğu saygının yanı sıra kendi adına düzenlenen şenliklere de büyük önem verdiği anlaşılmaktadır. 385 Peter Scherrer, Das sogenannte Serapeion in Ephessos: ein Mouseion? Ägyptische Kulte und Ihre Heiligtümer Im Osten Des Römischen Reiches, 2003, ss Adolf Hoffmann, Die Rote Halle in Pergamon, Ägyptische Kulte und Ihre Heiligtümer Im Osten Des Römischen Reiches 2003, ss Marcel Le Glay, Hadrien Et L Asklepieion De Pergame, BCH 100, Paris, 1976, s Boatwright, s. 111, tablo Lehner, ss

93 Aleksandreia Troas kazılarında ele geçen ve 134 yılına tarihlendirilen 88 satırlık uzun yazıt, imparatorun Anadolu daki şenliklerinin nasıl yapılacağı konusunda izlenecek yöntem ve kıstasları anlatılması açısından önemlidir 390. Bu yazıt, Hadrianus onuruna yapılan yarışmalarla ilgili önemli konulara açıklık getirmektedir. Şenliklerin ne zaman yapılacağı, hangi kentin yarışmalara önce başlıyacağı, yarışmalarda verilecek cezaların nasıl uygulanması gerektiği, yarışmalarda birinci gelenlerin nasıl ödüllendirileceği, ölen atletlerin masraflarının nasıl karşılanması gerektiği ve şenlikler için ayrılan paraların başka amaçlarla kullanılamayacağı gibi hususlarda ayrıntılı bilgiler verilmiştir 391. Bu yazıttaki en önemli ayrıntı yarışmacıların cezalandırılması konusundaki imparator tutumudur. Eğer gerek görülürse yarışmacıların kamçılanabileceğini fakat bu kamçılamanın yarışmacıya zarar vermeyip sadece uyarı niteliğinde olması gereğini belirtmektedir. Yazıttan anlaşılan başka bir nokta da bu oyunların her kentte yapılamayacağı, Hadrianus tarafından onay almayı başarmış sadece Panhellenia birliğine üye kentler arasında yapılabileceği bilgisidir. Adı geçen kentler Miletos, Khios, Ephesos, Smyrna, Pergamon, Nikomedia, Laodikeia, Hierapolis, Philadelpheia, Tralleis ve Thyateria dır. Kentlerde Hadrianus un isteğiyle bu yazıtın benzerlerinin dikilme olasılığı çok yüksektir. Özellikle Smyrna daki yarışmaların hem Pergamon hem de Ephesos dan daha önce başlaması, Smyrna nın Polemon döneminde edindiği ayrıcalığın da bir göstergesidir 392. Böylece Hadrianus un Anadolu daki kentler arasında da bir ayrıma veya hiyerarşiye gittiği de anlaşılmaktadır. Özellikle Smyrna bu üç kent içinde Hadrianus dönemi ayrıcalıklarında en fazla yararlanan kenttir. 390 George Petzl & Elmar Schwertheim, Hadrian und dionysischen Künstler, Drei in Alexandreia Troas neugefunden Briefe des Kaisers an die Künstler-Vereinigung, Asia Minor Studien Band 58, Schwertheim,( dionysischen Künstler) bkz. yazıtın Türkçesi için ss Bowersock, s

94 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM NEOKOROS TAPINAKLARI 4.1. KYZİKOS ZEUS - HADRİANUS TAPINAĞI Mimari Özellikler Roma dönemi tapınakları incelendiğinde Anadolu da bulunmuş en büyük tapınak Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı dır 393 (Şek. 4). Tapınak hakkındaki ilk veriler antik yazarlar Cassius Dio 394 ve Aelius Aristides ten edinilmektedir 395. Bizanslı Anastasius (İ.S ) yapıyı Hadrianus un kusursuz bir tapınağı olarak tanımlamaktadır 396. Tapınaktan 17. yüzyılda dünyanın 7. harikasından biri olarak bahsedilmekteydi. 397 Tapınakla ilgili ilk gözlemler ve araştırmalar batılı gezginlerin alanı ziyaretleriyle başlamıştır. Yapı hakkında en kapsamlı ve ilk ciddi çalışmayı 1431 ve 1444 yılarında bölgeyi iki kez ziyaret eden Anconalı Cyriacus 393 Reşit Mazhar Ertüzün, Kapıdağ Yarımadası ve Çevresindeki Adalar, İstanbul, 1998, s Ertüzün, s. 128; Antoninus döneminde meydana gelen büyük bir deprem birçok şehirleri zalimce hırpaladı, diğerlerini tamamen altını üstüne getirdi. Bithynie ve Hellespontos u mahvetti. En çok ızdırap çeken şehirlerden biriside Kyzikos oldu; o zaman mevcut bulunanların en güzeli ve en büyüğü olan tapınmağın yıkıldığını gördü. 395 Ertüzün, ss , Aelius Aristides: Başardığınız esere bakarken onun âdeta bir çılgınlık işareti olduğu düşünebilir. Bunu meydana getirmek insan gücünün üstünde görünüyor. Kaldırıp tapınağın yapısı arasına soktuğunuz ada parçasının, yerinde kalandan daha büyük olup olmadığını insan kendi kendine soruyor. Bu kadar muazzam bir binayı ancak bir tek şehrin yapacağından ve yalnız sizin ocaklarınızın böyle bir taş kitlesini temin edebileceğinde herkes hemfikirdir. Evvelce gemiciler dağlarının şekillerine bakarak çeşitli adaları birbirinden ayıklıyorlardı. Şimdi tapınağınız dağların yerine geçti. Beldeniz fenerlere ve işaret bayraklarına lüzum kalmadan gemicilere yol gösteren tek şehirdir. Böylece bütün ufku dolduran tapınak şehrin durumunu gösteriyor ve aynı zamanda sizin yüceliğinize şahadet ediyor. Büyüklüğüne rağmen o büyük olduğundan da güzeldir. Eğer Homeros ve Hesiodos buradan geçselerdi Troia'nın duvarlarındaki efsaneyi değiştirerek Poseidon ve Apollon'nun mükemmel bir şekilde başardıkları eserin yerine memnuniyetle bunu yerleştirirlerdi. Denebilir ki mermer parçalarından her biri bir tapmak kadar büyüktür; tapınak bir peribolos büyüklüğündedir ve peribolosu ile birlikte bir şehrin yerini kaplamaktadır. Şehir halkının ne kadar zengin olduğunu görmek için buradan artık üç katlı evleri, üç sıra kürekli gemileri değil, fakat ölçüleri bütün binaları kat kat aşan, üst üste üç kısımda oluşan, görünüşü bütün benzeri yapıları geçen bu muhteşem tapınağa bakmak yeterlidir. Kavaklarla çevrilmiş birinci katı ne kadar güzel görünüyor. Bazı kısımlarının adeta yere basmadığı sanılıyor. Orta katı bildiğiniz gibidir. Yolları da yer altında ve asma olarak etrafını dolaşıyor; hattâ ilâve bir şey olduğunu hiç belli etmiyor ve bina ile beraber yapılmış gibi görünüyor. Görülecek ve takdir edilecek ayrı ayrı bir yeraltı katı ve mahallin ulûhiyetine tahsis edilmiş orta katı vardır. Ne kadar geniş ve kullanışlı oldukları buradan görünmeyen, fer'i bir rol oynayan ve bütün binanın uzunluğunca devam edip onu çevreleyen alt ve üst kat galerileri hakiki bir gezinti yeri teşkil etmektedir ve bu nedenle yapılmıştır. 396 Burrell, (Hadrian) s G. Perrot, Le Temple d Hadrien à Cyzique, RA IX, Paris, 1864, s

95 gerçekleştirmiştir 398. Cyriacus un bu çalışması, daha sonra bölgeye gelen bilim adamlarına ışık tutmuştur. Bugün modern bilim adamlarının tapınakla ilgili kullandıkları çizimler, Anconalı Cyriacus a aittir 399. Anconalı Cyriacus dan sonra bölgede kapsamlı araştırmalar, 19. yüzyılın ikinci yarısı içinde Perrot tarafından yapılmıştır. Perrot tapınağı Ephesos Artemis Tapınağı nın yerine geçen 7. harika olarak tanımlamıştır 400. Bu yayından sonra Ashmole, alan ile ilgili bir çalışmada bulunmuş ve o da tapınağı, Reinach dan alıntı yaparak dünyanın 8. harikası olarak görmüştür 401. Daha sonra bir Türk araştırmacı olan ve bölge arkeolojisini çalışan Ertüzün, tapınakla ilgili çeşitli yorumlarda bulunmuş ve çalışmalarını bir kitap haline getirmiştir 402. Tapınakla ilgili son çalışmalar ise yılları arasında Prof. Dr. Abdullah Yaylalı tarafında yürütülen kazılarda elde edilen sonuçlar olmuştur 403. Bu çalışmalara paralel olarak 1990 yılında Schulz ve Winter tarafından bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Bu iki araştırmacının tapınağın planına yönelik tezlerine karşın 1995 yılında Barattolo tarafından tapınak bir kez daha gözden geçirilip özelikle tapınağın planı için Roma döneminde Anadolu da şimdiye kadar hiç rastlanılmamış dipteros plan önerilmiştir 404. İmparator Hadrianus, 123 yılında Anadolu ya yaptığı ilk kapsamlı gezisi sırasında Kyzikos a gelmiştir 405. Hadrianus Hellenistik dönemde ya da daha sonrasında yapımına başlandığı düşünülen ve uzun zamandır bitirilemeyen Zeus tapınağının tamamlanma çalışmalarına katkıda bulunmuştur yılındaki büyük 398 Barattolo, s. 79; Anconalı Cyriacus orjinal metinleri malesef ele geçmemiştir. Metinlerin 1513 yılında Pesaro daki Costanza Sforza da ve Alessandra kütüphanesindeki yangında yok olduğu bilinmektedir. Bunun yerine bugün orjinalden kopya olduğu bilinen metinler ve çizimler kullanılmaktadır. 399 Barattolo, Perrot, s B. Ashmole, Cyriac of Ancona and the Temple of Hadrian at Cyzicus, JWCI Vol. 19, 1956, s Ertüzün, ss Abdullah Yaylalı, Kyzikos 1996 Arkeolojik Kazıları, KST XIX-II, Ankara, 1997, ss Barattolo, ss Paschale 475,10; Halfmann, ss ; Paschale; Hadrianus un kente ilk gelişini 123 olarak belirtirken Halfman nın önerisi 124 tür. 406 Nurettin Koçhan, Kyzikos 1989 Kazısı Hadrian Tapınağı Mimari Bezemeleri, TAD XXIX, 1991, s. 120; Tapınağın 1. yüzyıl içinde yapımına başlandığını fakat maddi sıkıntılar nedeniyle yarım bırakıldığından bahsetmektedir: Burrell,(Neokoroi) s. 1; İ.Ö. 2. yüzyılda başka bir tanrı (Zeus) için yapımına başlanılan Kyzikos taki tapınağın Olympieion la benzerlik taşımasının inanılması güç bir tesadüf olduğundan bahsetmektedir. Ayrıca kazı sonuçlarında elde edilen materyalin tamamının Roma dönemine ait olduğunu vurgulamıştır. 73

96 depremin yıkımını atlatmaya çalışan halk, Hadrianus dan yardım beklemekteydi 407. Bölgenin yaralarını saran Hadrianus, tapınağın da yapım çalışmalarına hız verdirerek kendi döneminde tamamlanmasa bile büyük bir kısmının yapımını finanse etmiştir 408. Tapınağın 161 yılındaki depremden önce tam olarak tamamlanıp tamamlanmadığı bilinmemektedir. Hadrianus, bu deprem ile yıkılan tapınağın yapım çalışmalarını tekrar başlatmış, tapınak ancak Marcus Aurelius döneminde bitirilmiştir 409. Tapınağın muazzam boyutunun Aristides, Cassius Dio ve Malalas tarafından birçok kez vurgulandığı daha öncede değinilmişti 410. Anconalı Cyriacus, Tapınağın arşitravında mimar Aristenetos un adının kazınmış olduğunu söyler 411. Ayrıca Antoninus Pius dönemine tarihlendirilen sikkelerde 8 sütunlu tapınak olarak tanımlanmaktadır 412. Yazılı kaynaklarda, Kyzikos da İmparator Hadrianus onuruna düzenlenmiş Hadrianeia oyunlarından bahsedilmektedir 413. Bilim adamları arasında bu oyunların Hadrianus döneminde mi yoksa Antoninus Pius döneminde mi başlatıldığı tartışma konusudur. Bu oyunların tapınağın yapımında katkısı olan Hadrianus onuruna düzenlenmiş olmaları daha muhtemeldir 414. Hadrianeia oyunlarının Smyrna, Ephesos gibi Koinon Asias birliğine bağlı diğer neokoros unvanı almış kentlerde de Hadrianus onuruna kutlandığı bilinmektedir 415. Olimpiyat oyunlarıyla benzer bir nitelik taşıyan bu yarışmaların içeriği hakkında çok fazla şey söylemek güç olsa da en azından oyunların Hadrianus un ölümünden sonra, beş yılda bir (pentaeteris) gerçekleştirildiği düşünülmektedir Şahin, (Epigraphica) s Price, (İktidar) s. 256; Barattolo, s. 71; Tapınağın finansörleri içerisinde Hadrianus un yeri yadsınamasa da K yani Asia birliğinin yardımları da göz ardı edilmemelidir. Özellikle Hadrianus tan sonra bu birliğin gücüyle tapınak inşa edilmiştir. 409 Barattolo, s Price, (İktidar) s Barattolo, s. 70: Cyriac ı n belirttiği mimar Aristenotos un isminin doğru yazımının Aristenetos olduğu belirtilmektedir. Bununla beraber yazıtın genelinde gramer hataları bulunmaktadır. 412 Barattolo, s Barattolo, s Barattolo, ss Barattolo, s. 68; Bu birlik içindeki kentler Pergamon, Smyrna, Ephesos, Sardis, Kyzikos, Laodicea, Miletos ve Tralleis di. 416 Barattolo, s

97 Simon, Price ve Cyriacus un aktardıklarından bu tapınağın alınlığında bir Zeus heykelinin bulunduğu belirtilse de tapınağın sadece Zeus a değil aynı zamanda imparator Hadrianus a da adandığı düşünülmektedir 417. Tapınağın tam olarak hangisine adandığı kesinlik kazanmasa da Zeus ve Hadrianus un ortak bir kültte tapınakta tapınım gördükleri düşünülebilir. Çünkü benzer bir şekilde hem Hadrianus a hem de Zeus a Atina daki Olympieion da da tapınılmaktaydı 418. Caracalla döneminde bölgede çıkan iç savaşlarda Kyzikos un Romalıların tarafını tutması, kente ikinci neokoros unvanının verilmesinde etkili olmuştur 419. Bu tarihte tapınakta yapılan onarım çalışmaları ile yeni düzenlemeler gerçekleştirilerek yapı Septimius Severus a adanmıştır 420. Severus döneminden sonra tapınağın en azından Orta Çağ a kadar büyük bir kısmının ayakta kaldığını, Anconalı Cyriacus dan öğrenmekteyiz. Cyriacus Kyzikos a yaptığı ziyaretler sırasında tapınağın yağmalanmasına şahit olmuş ve bundan duyduğu üzüntüyü dile getirmiştir 421. Cyriacus 1431 yılında bölgeye yaptığı ilk gezisi sırasında, tapınağın 31 sütununun ayakta olduğundan bahsetmektedir yılında yaptığı ikinci gezisinde ise sütun sayısının 29 a düştüğünü belirtmiştir 422. Anadolu daki bu en büyük Roma Tapınağı nın Bizans ve Osmanlı dönemindeki yağmalarla tamamen ortadan kalktığı ve günümüze yığıntı bir tepe konumunda kaldığı üzücü bir gerçektir. Abdullah Yaylalı tarafından gerçekleştirilen son kazılarda tapınağın etrafında ele geçen kireç çukurları, alandaki yıkımın nedenli yoğun olduğunun ıspatıdır 423. Bu muhteşem tapınağın büyüklüğü yıkımının da çok kolay olmadığını gözler önüne sermektedir. Tapınağın yapımından yaklaşık 1900 yıl geçmiş olsa da yığıntılarının oluşturduğu alan bugün yapay bir tepecik görünümündedir. Yapının hem insan hem de doğa eliyle zarar görmesine karşın, bugünkü hali bile yaklaşık 1900 yıl önceki muhteşemliği ve büyüklüğü konusunda fikir vermektedir. 417 Burrell,(Hadrian) ss Price, (İktidar) s Reinach, ss Abdullah Yaylalı, 1993 Kyzikos Kazısı Etkinlikleri KST XVI-II, Ankara, 1994, s Barattolo, s Barattolo, s. 79, dnt Abdullah Yaylalı, Kyzikos 1990 Çalışmaları, KST XIII, Ankara, s

98 Tapınak hem opus caementicium, hem de taş tonozlardan inşa edilmiş dehlizlerin üzerine yerleştirilmiştir (Şek. 5). 424 Tapınağın temellerinde toplam 7 tonoz bulunmaktadır. Bu tonozlar, zeminin sağlamlaştırılarak ağır mimarinin nasıl taşındığını açıklamaktadır. Erken mimari örneklerde, özellikle zeminin sağlam olmadığı yerlerde inşa edilen tapınaklarda sadece kemerli tonozlar kullanılırken; örneğin, Klaros Apollon Tapınağı nda olduğu gibi; Roma dönemiyle beraber harçlı temellerin de, kullanılmaya başlandığı anlaşılmaktadır. Burada Roma, hem tonozkemer mimarisindeki üstünlüğünü kullanmış, hem de dönemin yeni malzemesi olan beton-harç yapı tarzını da kullanarak temellerin sağlamlaştırılması gerçekleştirilmiştir. Tapınağın üst yapısı kadar dehlizli alt bodrum katları da dönemin hatibi Aelius Aristides tarafından vurgulanmaktadır 425. Tapınakta yapılan araştırmalar sonucu, yapının ölçüleri hakkında farklı fikirler ortaya çıkmıştır. Mimari ölçülerle ilgili ilk ciddi çalışmayı Anconalı Cyriacus gerçekleştirmiştir 426. Bu veriler Cassius Dio ve Aelius Aristides in tapınağın boyutları ile ilgili verilerinin bir özetidir ve Anconalı Cyriacus un verileri ile antik yazarların verileri arasında büyük bir çelişki görülmemektedir. Anconalı Cyriacus a ve diğer antik yazarlara göre tapınağın boyu 240 Yunan ayağı 109,7 m, eni ise 110 Yunan ayağı 50,2 m, tapınağın cellası ise 140 Yunan ayağı 21,3 m, iki sütun aralığı 4,2 m, bir sütunun boyu ise 21,3 m dir 427. Bu ölçüler tapınakta yapılan daha sonraki araştırma sonuçlarıyla benzerlikler taşısa da farklılıklar da bulunmaktadır. Fakat bunlar içerisinde tapınakla ilgili son kapsamlı yayını yapan Barattolo, diğer araştırmacılardan Cyriacus, Perrot/Guillaume, Reinach, Hasluck, Robertson, Dinsmoor, Ertüzün, Ashmole, Schulz/Winter in önerisi olan pseudodipteros 8X15 sütunlu plan yapısını kabul etmemekte, tapınağın dipteros 8X30 sütunlu olduğunu vurgulamaktadır 428. Fakat onun dipteros plan içinde de birbirinde farklı önerileri bulunmaktadır. Özellikle cellanın yapısı ve tapınağın 424 Barattolo, ss Ertüzün, s Barattolo, s Barattolo, s Barattolo, ss

99 planı konusunda üç farklı öneri ileri sürmektedir 429. Fakat tapınağı diğer çağdaşlarıyla karşılaştırdığımızda bunun pek de mümkün görünmediği anlaşılmaktadır. Batı Anadolu da plan yapısı anlaşılan Roma tapınaklarına baktığımızda genelde korinth tarzında pseudodipteros plan uygulamıştır. Anadolu da buna en iyi örnekler Ephesos 430, Aizanoi 431, Tarsos 432 pseudodipteros planlı Hadrianus tapınaklarıdır. Tapınağın mimari elemanlarının ölçülerine bakıldığında bugün alanda yapılan kazı ve araştırmalarda ele geçen mimari parçalar sayesinde kesin olmasa bile doğruya yakın verilere ulaşmak mümkün olmuştur 433. Ele geçen mimari verilerin ölçüleri şöyledir: Baştaban/Arşitrav 1,82 m, Friz 1,59 m, Korniş 0,70 m, Kyma 0,82 m. Bu ölçülerden de anlaşıldığı gibi tapınağın mimari parçaları Anadolu da şimdiye kadar ele geçmiş örneklere göre daha büyük ve görkemlidir. Özellikle ölçüleri bakımından, bu tapınakla karşılaştırılabilecek diğer tapınaklar Atina daki Olympieion 434, Roma daki Jupiter Venus 435 tapınaklarının yanında Anadolu daki çağdaşları Ephesos, Smyrna, ve Tarsos neokoros tapınaklarıdır. Hem mimari verilerin niteliği hem de ölçüler bazında bakıldığında, Hadrianus öncesinde yapılmış tapınaklarla bu tapınağı karşılaştırmak pek de mümkün görünmemektedir. Bunun en önemli nedeni Didyma Apollon Tapınağı dışında diğer tapınakların mimari parçalarında Kyzikos Tapınağı ndaki ölçüleri yakalamak zordur. Tapınağın ön cephesine ilişkin diğer bir tartışma ise, yapının heksastylos mu yoksa oktostylos mu olduğudur. Cyriacus da bu konuda kesin bir yargıya varamaz Schulz. A/E.Winter, Historisch-archaologische Untersuchungen zum Hadriantemple in Kyzikos, Asia Minor Studien 1, Bonn, 1990, s Karwiese, (Mary) ss , 1995 Scherrer, (Olympieion) ss Naumann, (Zeustempel) ss William Bell Dinsmoor, The Architecture of Ancient Greece, New York, 1975, s Barattolo, 79, 1995; Schulz/Winter, ss Dinsmoor, s D.E Strong, Late Hadrianic Architectural Ornament in Rome, BSR XXI, 1953, s Barattolo, s

100 Cyriacus un verilerinden sağda ve solda toplam 30 ar önde 20, arkada ise 12 sütunun, toplam da ise 77 sütunun tapınağı çevrelediği anlaşılmaktadır 437. Tapınağın 8X15 sütunlu oktostylos yapısı genel olarak Cyriacus, Perrot/Guillaume, Reinach, Hasluck, Robertson, Dinsmoor, Ertüzün, Ashmole, Schulz/Winter tarafından kabul görse de, Reinach 6X15 sütunlu heksastylos planı önermiştir 438. Barattolo da 8X30 sütunlu dipteros öneriyi dile getirmiştir 439 (Şek. 6). Tapınağın pseudodipteros planlı olması ve ele geçen sikkelerde önde sekiz sütunun yer alması araştırmacıların 8 sütunlu oktostylos önerilerini daha mantıklı kılmaktadır 440 (Şek. 7-8). Sikke betimlemelerinde korinth tarzındaki 8 sütunlu oktostylos tapınak, ilk olarak Antoninus Pius döneminin sonlarına doğru ortaya çıkmış, ondan sonra da Marcus Aurelius ve Lucius Verus sikkelerinde betimlenmiştir 441. Yaklaşık 100 yıl tapınak birinci neokoros unvanını korumuş; daha sonra Caracalla sikkelerden de anlaşılacağı gibi, ikinci neokoros unvanını almıştır 442. Panhellenia düşünce anlayışını yayma amacındaki Hadrianus, Atina da Olympieion Tapınağı nı tamamlarken, Anadolu da da Kyzikos Tapınağı nı benzer bir amaçla tamamlatmıştır. Böylece geniş bir coğrafyaya yayılan Grekoromen dini ve yaşam tarzı, kurumlarıyla beraber Hadrianus ve onun yarattığı Panhellenia ideali etrafında toplanmıştır. Bu düşüncenin Anadolu da filizlenen en önemli kurumu da tanrı Zeus a ibadet görünümü altında imparator Hadrianus a tapınılan neokoros tapınaklarıdır. Mimari olarak Panhellenia düşüncesinin desteklenmesi ve kalıcı hale gelmesi gerekiyordu. Hadrianus un Kyzikos daki tapınak projesi, Anadolu da bu anlayışın doğduğu ilk eserdir. Anadolu daki büyük çaplı neokoros tapınaklarının ilki olan Kyzikos Zeus - Hadrianus Tapınağı, daha sonra Smyrna ve Ephesos da inşa edilecek 437 Barattolo, s Reinach, ss Barattolo, s Schulz/Winter, ss Burrell, (Neokoroi) s Burrell, (Neokoroi) s

101 olanların öncüsü konumundadır. Yakındaki Prokonnessos (Marmara Adası) ve Dokymaion (Afyon), tapınağın yapımında en önemli rolü üstlenmiş olan mermer ocaklarıdır. Mimari Dekorasyon Yıllardır depremler sonucu oluşmuş olan büyük tahribatlar, tapınaktan geriye çok az şey bırakmıştır. Yinede kalan buluntular tapınağın genel yapısı hakkında bilgi edinmemizi sağlamaktadır. Bu buluntular içinde en önemlilerinden birisi, salkım yaprakları ve dallarıyla bezenmiş, muhtemelen tapınağın cellasında kullanılmış olan tambur parçasıdır 443 (Şek. 9). Ayrıca sütun başlığının altındaki ilk tambur parçaları üzerinde, Hadrianus dönemine özgü, ince eliptik vazo süsleri görülmektedir 444 Bu süslemelere Aizanoi Zeus, Notion Athena ve Herakleia Pontike deki tamburlarda da rastlanılmaktadır. 445 Bunların yanı sıra tapınağın genel mimari yapısı hakkında fikir verecek kymation, friz ve çörtenlere ait parçalar da tapınak alanı içinde sınırlı sayıda da olsa ele geçmiştir 446. Diğer bir önemli plastik buluntu da, frize ait olduğu düşünülen plastik kabartmalı parçalardır (Şek. 10 ). Çok az oranda ele geçen bu parçalar friz hakkında fikir vermektedir ,52 m -1,55 m eninde olan friz kabartmalarında Parthlara karşı Lucius Verus un yılları arasında Ephesosu karargâh yaparak kazandığı zaferler resmedilmiştir. Kyzikos daki tapınak frizleri de bu konu ile bağlantı kurularak tarihlendirmeye ve açıklanmaya çalışılmıştır Barattolo, tafel Barattolo, tafel Barattolo, s Barattolo, s Hans Peter Laubscher, Zum Fries des Hadrianstemples in Kyzikos, IstMitt 17, 1967, s Laubscher, s

102 Kabartmaların tarihlendirilmesiyle ilgili iki öneri ortaya çıkmaktadır. Bir grup bilim adamı tapınağın frizlerini yapının ilk evresi olan Hadrianus dönemine tarihlendirmek isterken diğer bir grup da Antoninler dönemine tarihlendirmektedir 449. Kabartmalarda profilden üç doğulu atlı figür betimlenmiştir. Bu üç atlı figürün giydiği başlık ve pantolonlar, bunların Parthlar olduklarını akla getirmektedir 450. Sahnede sırayla, geriye bakan ve olasılıkla Yunanlı lardan kaçarken arkasını kontrol eden bir atlı figür, onun hemen önünde atının yaralanması ya da tökezlenmesi sonucu yere düşen bir diğer Parthlı, onun önünde de atı tökezleyip yere düşmek üzere olan figüre elinden tutarak yardım eden başka bir Parthlı betimlenmiştir. Kabartmalar hakkında kapsamlı ilk ve tek yayını yapmış olan Laubscher kabartmadaki savaş sahnelerini, Ephesos Parthlar anıtının savaş sahneleriyle karşılaştırarak Kyzikos da tapınağa ait kabartmaların bu sahnelerle aynı olduğunu önermektedir 451. Laubscher, Kyzikos daki kabartmaların güçlü ışık altında gölge ve yansımalarla hareket kazandığını, bu barok ifadenin Hellenistik Pergamon Altarı nın Antoninler dönemi sanatına bir etkisi olduğunu savunmaktadır 452. Tapınak hakkındaki en güncel ve kapsamlı yayını yapan Barattolo ise bu yoruma katılmamakta, tapınağa ait bu frizlerin erken Hadrianus dönemine ait olduğunu vurgulamaktadır 453. Barattolo nun buradaki hatası Ephesos daki altarı, Hadrianus dönemine tarihlendiren diğer bilim adamlarının yanılgısına düşmesidir. Fakat Ephesos altarında Lucius Verus un evlat edinilmesinden ölümüne kadar olan süreç anlatılmaktadır. Hadrianus, Lucius Verus u 28 Şubat 138 yılında ölmeden kısa bir zaman önce evlat edinmiştir 454. Ayrıca kabartmalarda ölüm, yani apotheosis sahnesi de işlenmiştir. Bu nedenle Laubscher in Antoninler dönemi tarihlendirmesine katılmak daha akıllıca olandır. Kabartmalar, dönemin sadece stilistik özelliklerini değil, aynı zamanda siyasi yapısını da anlatmaları açısından önemlidir. Ele geçen 449 Laubscher, s Laubscher, ss Laubscher, s Laubscher, s Barattolo, s Akşit, s

103 mimari ve plastik elemanlar özellikle yapının, Hadrianus ve sonrasında yapıldığı konusundaki görüşleri destekler niteliktedir. Küçük Vazo Bezemesi Yukarıda da bahsedilen vazo betimleri Hadrianus dönemine özgü kabuledilir 455 (Şek. 11). Bu süslemeyi üzerinde taşıyan çok sayıda sütun tamburu alanda bulunmaktadır. Süslerin en yakın benzerleri, Kyzikos daki tapınakla çağdaş olan Aizanoi Zeus Tapınağı abaküsleri üzerinde görülmektedir 456 (Şek. 12). Fakat bunlar Kyzikos la karşılaştırıldığında farklı bir tarzda işlenmişlerdir. Aizanoi daki örnekler, Kyzikos örneklerine göre daha bodur ve birer amphoriskos formunu anımsatır tarzdadırlar. Benzer süsleme tarzını Notion Athena (Şek. 13) ve Herakleia Pontike de Hadrianus dönemine tarihlendirilen tapınaklarda da görmek mümkündür. Hadrianus dönemine tarihlendirmede, bu bezeme tarzı bir ölçüt olarak kullanılmaktadır. Fakat kesinliğinin artması için örnek sayısının da artması gerekmektedir. Aizanoi daki tapınakta olduğu gibi Kyzikos daki tapınakta da bu süsler tapınağı dıştan çevreleyen sütun başlıkları üzerinde bulunmaktadır 457. Her bir sütun başlığında toplam 24 adet eliptik süs yer almakta ve süslerin enlerinden çıkarılan bir hesapla bir sütun çapının 1,87 m olduğunu hesaplamaktadır 458. Tapınakta en son kazıları yapan Abdullah Yaylalı bu eliptik süslü parçaları selvi tomurcuklu tambur parçaları olarak tanımlanmış fakat ayrıntılı bir değerlendirmede bulunmamıştır 459. Akanthus, Lotus-Palmet, Abakus ve Kiremit Parçaları Tarihlendirme açısından önemli bilgiler veren diğer buluntu grubu da akanthus ve lotus palmet parçalarıdır 460. Ele geçen akanthus yapraklı bezemeler, iki 455 Erdem, (Vazo Benzeri Motifler), ss Rudolf Naumann, (Zeustempel) s. 68;Wolfram Hoepfner, Herakleia Pontike-Ereğli,(Eine baugeschichtliche Untersuchung) Österreichische Akademie Der Wissenschhaften Band 89, Wien 1966, s Schulz & Winter, s Schulz & Winter, s Yaylalı, (KST XIII) s Abdullah Yaylalı, Kyzikos 1995: Arkeolojik Kazı Etkinlikleri, KST XVIII, 1996, s

104 gruba ayrılmaktadır. Birinci grup daha çok Hadrianus dönemi özelliklerini yansıtırken, diğer grup Severuslar dönemi özelliklerini yansıtmaktadır 461. Özellikle tapınak başlıklarında ele geçen akanthus yaprakları sayesinde, tapınağın korinth düzeninde olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca akanthus yapraklarının, keskin hatlı, simetrik, derin kanallı yapısı da Hadrianus döneminin stilistik özellikleri içinde değerlendirilmektedir 462 (Şek. 14).Yaprak demetleri arasındaki torba formlu gözlerin verilişi ise Ephesos Hadrianus Tapınağı ve Pergamon Kızıl avlu benzerlerinin işlenişiyle aynıdır 463. Bununla beraber Kyzikos daki tapınakta sadece sütun başlıklarında değil, kornişte yer alan konsol üzerlerinde de akanthus yapraklarına rastlanmaktadır 464. İkinci grupta karşımıza çıkan akanthus yaprakları ise yoğun matkap kullanımı, derin ve simetrik olmayan kanallarıyla, tapınağın ikinci neokoros unvanı aldığı Caracalla döneminin plastik özelliklerini yansıtmaktadır 465 (Şek. 15). Ele geçen diğer önemli bir plastik buluntu grubu da, lotus-palmet bezemeleridir. Bu parçalar aslan çörtenli bir parçadan anlaşıldığı gibi simaya aittirler (Şek. 16). Bunların bazıları altın yaldızlarla kaplanmışken bazılarının da kırmızımavi renkle boyanmış oldukları önerilmektedir 466. Nurettin Koçhan bu süslemeleri geniş yaprak yüzeyleri, ayrıntıya fazla yer verilmemesi, yaprak aralarının derin oyulması, zemine yayılmaları ve kapalı palmetlerde yaprak uçlarının tam olarak düğümlenmesi özellikleriyle Antoninler dönemine tarihlendirmektedir 467. Abaküsler üzerinde karşımıza çıkan diğer bir süsleme grubu ise İon ve Lesbos kymationlarıdır. Bunlar içerisinde Lesbos kymationları iki farklı tipte karşımıza çıkmaktadır. Bu ayrımın dönemsel farklılıklardan kaynaklandığı 461 Abdullah Yaylalı, 1994 Kyzikos Arkeolojik Kazısı, KST XVII, 1995, s Yaylalı, (KST XVIII) s Koçhan,(TAD XXIX) s. 125; Anadolu daki diğer Hadrianus dönemi çağdaşları için bkz. Heilmeyer, s Barattolo, tafel.31 (1 2), Hadrianik yorum için bkz. Vandeput, s Yaylalı, (KST XVI-II ) s Yaylalı, (KST XIII) s Koçhan, s

105 düşünülebilir. İlk tipte bezemeler derin kanallı verilmiş, yumurtalar geniş kanallar içinde rahat işlenmişlerdir. Bu özellik Hadrianus dönemini yansıtmaktadır 468 (Şek. 17). Diğer tip ise daha özensiz ve yüzeysel işçiliğinden dolayı Antoninler ya da Seveuslar dönemlerine tarihlendirilebilir (Şek. 18). Tapınakla ilgili diğer mimari-plastik buluntu grubu mermer çatı kiremitleridir. 469 Bu büyük yapının çatısı ağır mermer kiremitlerle kaplanmıştır. Statik olarak binanın ne kadar büyük bir ağırlığı taşıyabilecek özellikte olması önemlidir. Tamamı mermerden yapılmış dış cephenin pişmiş toprak kiremitler yerine mermer kiremitlerle kaplanması mimari yapıda bütünlüğü sağlamaktadır. Bununla beraber kazı ekibi tarafından mermer çatı kiremitlerinin ölçüleri konusunda kesin bir yargıda bulunulmamaktadır 470. İmparator Hadrianus un Yunan hayranlığı mimari anlayışının felsefi özünü oluşturmaktadır. Bu nedenle Kyzikos tapınağındaki mimari süslemeler Hellenistik Pergamon ekolünün Neoklasik bir yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla beraber hem Hadrianus hem de Antoninler dönemindeki Barok 471 etki Roma sanatında karşımıza çıkarken her iki dönem arasında ayrıma gitmek kolay değildir. Tapınaktaki Severuslar dönemine ait mimari parçalar stilistik yapılarındaki özelliklerden dolayı Hadrianus ve Antoninler döneminden daha kolay ayrılmaktadırlar. Ayrıca Lucius Verus un barbarlarla yaptığı savaşlar, kabartmaların ve tapınağın onarım evrelerinin açıklanması konusunda önemlidir. Yarım-Sütun Pilaster Bezemeleri Bugün birçoğu İstanbul Arkeoloji Müzesinde bulunan yarım sütun pilaster parçaları zengin bir işçilik gösterirler 472 (Şek. 19). Üzüm salkımları ve diğer bitki 468 Yaylalı, (KST XVI) s. 110; Ayrıca bkz. Vandeput, s. 96; Northwest Shrine pl İonik kymation benzerliği için. 469 Yaylalı, (KST XIII) s Abdullah Yaylalı, Kyzikos 1989 Yılı Çalışmaları, KST XII, Ankara, 1990, s Bkz. Anadolu daki 2. yüzyıl barok mimari anlayışı ve yapıları için: Margaret Lyttelton, Baroque Architecture in Classical Antiquity, London, 1974, ss Vandeput, s

106 motifleri sütunu barok bir tarzda tamamen sararak hiç boş alan bırakmazlar 473. Bu mimari plastik unsurların tapınağın içerisinde kullanıldıkları düşünülse de kesin bir şey söylemek güçtür SMYRNA ZEUS AKRAİOS - HADRİANUS TAPINAĞI Mimari Özellikler Tapınakla ilgili çalışmalar çok sınırlıdır. Tapınaktan hiçbir orijinal malzemenin ele geçmemesi, antik çağdaki görünümü ve yapısı hakkında kesin verilere ulaşmamızı engellemektedir. Bölgeyi ilk ziyaret eden araştırmacılardan Graf Anton Prokesch( ), tapınağın doğu kısa yüzüne ait olduğunu düşündüğü 10 korinth sütunundan bahsetmekte ve bunun sonucunda da uzun kenarının 23 sütundan olabileceğini dile getirmektedir 474. Ayrıca Prokesch ele geçirdiği bir sütun tamburunun ölçüsünü de almayı başarmıştır. 1.8 m çapındaki bu tambur Atina daki Olympieion Tapınağı nın sütun tamburlarıyla aynıdır 475. Bu nedenle Prokesch, tapınağın Hadrianus ya da Antoninler dönemine ait olabileceğini vurgulamıştır 476. Tapınaktan bahseden diğer bir araştırmacı Charles Texier dir 477. Texier, Yahudi mezarlığının üzerinde 1836 yılında kazı yapılarak büyük taşlarla inşa edilmiş uzun bir temel ile bazı mermer kütlelerin bulunduğundan bahsetmekte ve bu mimari unsurların tapınaktan geri kalan kısımlar olduğunu dile getirmektedir 478 (Şek ). Bununla beraber 100 yıllık bir süreç sonrasında tapınak hızlı bir şekilde çevredeki binaların yapımında kullanılmak üzere yağmalanmıştır Baratollo, s. 86, pl Burrell, (Neokoroi), s Boatwright, s Burrell, (Neokoroi) s CharlesTexier, Küçük Asya, Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, I. çilt, Çeviri: Ali Suat, Ankara, 2002, s Texier, s Burrell, (Neokoroi) s

107 Prokesch den yaklaşık 100 yıl sonra bölgede araştırma yapan Walter de yivli bir sütun tamburundan başka hiçbir arkeolojik veriye ulaşamamıştır 480. Bölge genelinde en kapsamlı ilk tarihsel-arkeolojik çalışmayı yapan Cecil John Cadoux ün, Ancient Smyrna adılı çalışması Roma dönemi Smyrnası için temel kaynak niteliğindedir. Fakat Cadoux, yapıyı Zeus Akraios-Hadrianus Tapınağı olarak adlandırırken Philostratos, Sofistlerin Hayatı adlı eserinde Akraios sıfatına değinmez 481. Bilindiği gibi Zeus-Akraios a adanmış ilk tapınak Vespasianus dönemindendir 482 (M.S ). Philostratos un da yeni kurulan bu tapınağa değinirken yeniden inşaadan ya da bir restorasyondan bahsetmemiş olması, bu tapınağın başka bir yüksek noktada yeni bir tapınak olabileceği konusunda soru işaretleri yaratmaktadır 483. Fakat tapınağa ait herhangi bir arkeolojik verinin olmayışı bu soruları cevapsız bırakmaktadır. Hadrianus burada da, diğer neokoros tapınaklarında olduğu gibi Zeusu asimile ederek, beraber tapınılan yerel bir kült yaratmıştır 484. Değirmentepe de insan boyutlarında ele geçmiş Zeus heykeli bölgede ele geçmiş en önemli plastik eserdir (Şek. 22). Pergamon da bulunmuş Zeus heykeliyle çok benzeyen bu heykel, bugün Louvre Müzesi nde sergilenmektedir. Heykel Değirmentepe deki Zeus kültünü doğrulayan yegâne kanıt olması bakımından çok önemlidir. Daha öncede değinildiği gibi Philostratos un Sofistlerin Hayatı adlı eserinde ilk kez bu tapınaktan ve onun Mimas la (Karaburun) yarışabilecek büyüklükte olduğundan bahsedilmektedir 485. Bununla beraber Smyrna da bulunmuş, Hadrianus a şükranların sunulduğu bir yazıtta, İmparator un yardımlarıyla inşa edilmiş binaların içinde, Zeus Akraios (Yükseklerde Oturan Zeus) Tapınağı ndan da 480 Burrell, (Neokoroi) s Cadoux, ss Burrell, (Neokoroi) s Burrell, (Neokoroi) s Boatwright, s Philostratos, s

108 bahsedilmektedir 486. Bu tapınakla beraber Smyrnalılar, Hadrianus dan ikinci neokorosluk unvanını da almayı başarmışlardır 487. Smyrna halkı bu unvanı övünçle uzun yıllar kullanmıştır. Smyrna Agorası nda kazı yapmış olan Rudolf Naumann ve Selahattin Kantar bölge topografyasından bahsederken Zeus Akraios Tapınağı nın yeri konusunda topografik saptamalarda bulunmuşlardır 488. Ayrıca Aristides, Smyrna nın güzelliklerinden bahsederken doğuya doğru giden bir tepeden başka bir tepeye ya da bir tapınaktan diğer tapınağa bağlanan taş döşeli bir yoldan bahsetmektedir 489. Aristides in değindiği, antikçağda altın yol ( olarak adlandırılan bu taş döşeme, olasılıkla batıda bulunan ve Zeus Akraios-Hadrianus Tapınağı nın üzerinde bulunduğu Değirmentepe den Devlet Agorası na giden yol olmalıdır 490. Bugün bu yola ait kalıntılar, Öğretmen Evi nin hemen önünden geçen ana caddenin sağında izlenebilmektedir. Bu yol aksı takip edilip biraz batıya kayıldığında bugün apartmanların ve bir caminin olduğu alana çıkılmaktadır. Olasılıkla Zeus Akraios-Hadrianus Tapınağı da bugün varyant üzerindeki Kredi ve Yurtlar Kurumu nun hemen arkasındaki ada üzerinde yer almış olmalydı (Şek. 23). Naumann ve Kantar, ( ) Değirmentepe üzerinde bir tapınağın kendi dönemleri içerisinde belirlenemediğinden bahsederken, 491 tapınağı Storari ve Saad ın planlarına da dayanarak Smyrna planı içerisinde göstermektedirler. Bu planlarda tapınağın, peripteral bir yapıda doğu-batı doğrultusunda ve bir temenos içerisinde olduğu izlenmektedir. Fakat 17. yüzyıla ait İzmir gravürlerine bakıldığında, Değirmentepe üzerinde yel değirmenleri dışında bir kalıntı gözlenmemektedir(şek. 24). Anlaşıldığı gibi epigrafik veriler aracılığıyla yaklaşık olarak yeri bilinen 486 IGR IV IK 24, IvS Rudolf Naumann & Selahattin Kantar, Die Agora von Smyrna, Istanbuler Forschungen XVII, 1950, ss Kantar, (Smyrna) ss Kantar, (Smyrna) ss Kantar, (Smyrna) ss

109 tapınakla ilişkili bugün hiçbir arkeolojik veriye ulaşılamamaktadır. 2. yüzyılla başlayıp 3. yüzyıl içinde yoğun olarak Smyrna da karşımıza çıkan Zeus Akraios sikkeleri, bu tapınağın ve kültün varlığını doğrulayan diğer bir arkeolojik kanıt niteliğindedir 492. Fakat bu sikkelerde de tapınağın görüntüsü bulunmamaktadır. Smyrna daki Zeus Akraios- Hadrianus kültünü kanıtlayan diğer bir sikke grubu, bir yüzünde Olympia Zeus heykeli tarzında oturur Zeus Akraios, diğer yüzünde ise Hadrianus portresinin yer aldığı Smyrna sikkeleridir 493 (Şek. 25). Smyrna da ikinci neokorosluğun Hadrianus un doğum günü olan 24 Ocak 124 yılında, ya da Asia da Augustus un doğum günü olan ve yeni yılın da başı sayılan 23 Eylül 124 de verildiği düşünülmektedir 494. İkinci Neokorosluğu vurgulayan sikkelerde, ön yüzde podyumlu 6 sütunlu heksastylos tarzında ionik bir tapınak betimlenmektedir 495 (Şek. 26). Bu tapınak olasılıkla Hadrianus döneminde yaptırılan Değirmentepe deki Zeus-Akraios neokoros tapınağı olabilir. 19. yüzyıl seyyahlarının bahsettikleri korinth tarzındaki tapınağın ise Smyrna da 178 yılındaki depremle büyük hasar gören ve Marcus Aurelius tarafından yenilenen, Hadrianus sonrasına ait bir tapınak olduğu akla gelmektedir. Fakat bu tapınağında Değirmentepe de yer alan tapınak olup olmadığı belli değildir. Ünlü hatip Aelius Aristides imparatora bir mektup yazarak depremin Smyrna da yarattığı yıkımdan ve gerekli yardımların acilen yapılması zorunluluğundan bahsetmiştir 496. İmparator tarafından yardımlar gönderilerek kent tekrar inşa edilmiş ve birçok yapı ayağa kaldırılmıştır. Bugünkü İzmir Devlet Agorası nın büyük bölümü bu dönemde onarılmıştır. Olasılıkla Zeus Akraios Tapınağı da bu dönem içinde yeniden inşa edilmiş olmalıdır. 492 Dietrich O. A. Klose, Die Münzprägung Von Smyrna In Der Römischen Kaiserzeit, Berlin, s Klose, s. 16, tafel Klose, s Klose, s. 21, tafel Philostratos

110 Sonuç olarak Smyrna Zeus Akraios-Hadrianus tapınağı da diğer 3 büyük neokoros tapınağının (Ephesos, Kyzikos, Tarsos) akıbeti gibi tamamen yağmalanmıştır. Özellikle modern kentin üzerine kurulması nedeniyle de bugün hiç bir kalıntısına ulaşılamamıştır. Bu nedenle epigrafik veriler ve eski seyyahların planları aracılığıyla sadece yeri tahmin edilen tapınağın mimari ve plastik yapısıyla ilgili ayrıntılı bir yorum yapmak mümkün görünmemektedir. Yazıtlar aracılığıyla bildiğimiz Hadrianus dönemi tapınağı, özellikle Prokesch tarafında bahsedilen verileri doğru sayarsak, ön cephesi 10 sütunlu (dekastylos) korinth düzeninde ve ayrıca bir sütun tamburu 1,8 m çapındadır. Bundan da tapınağın gerçekten büyük ölçülerde olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür. Bu verilerle beraber Anadolu da Hadrianus dönemine tarihlendirilen diğer neokoros tapınaklarına baktığımızda, Zeus Akraios Hadrianus Tapınağı da pseudodipteros planlı, ön cephesi sekiz sütunlu bir korinth tapınağı olarak düşünülmelidir EPHESOS OLYMPİEİON HADRİANUS TAPINAĞI Mimari Özellikler Tapınakla ilgili ilk bilgiyi, antik yazar Pausanias dan (7.2.9) edinmekteyiz. 497 Pausanias, Androklos un mezarına giden yolu tarif ederken Olympieion dan bahsetmektedir 498 (Şek. 27). Ephesoslular onun bedenini taşıyıp kendi topraklarında yaktılar, bugün mezarının olduğu yer (Artemision) kutsal alandan Olympieion a oradan da Magnesia kapısına doğru giden yol üzerindedir. Mezarının üzerinde silahlı bir erkek heykeli bulunmaktadır yılında bölgedeki ünlü Artemis Tapınağı nı bulmak amacıyla ilk kapsamlı araştırmayı yapan Wood, tiyatro yakınında keşfettiği yazıt üzerinde bu 497 Pausanias Helmut Engelman, Das Grab Des Androklos und Ein Olympieion; (Pausanias ), ZPE 112, Bonn, 1996, ss Pausanias

111 yolla ilgili bilgiye ulaşmış, fakat Olympieion ile ilgili bir veriye rastlamamıştır 500. Bu yolla ilgili tartışmalar bugün hâlâ devam etmektedir 501. Olympieion Karwiese tarafından 80 li yıllarda keşfedilmiş, 90 lı yılların başında da kazısı tamlanmıştır 502 (Şek. 28). Bu tapınak Pausanias ında bahsettiği Ephesos daki ikinci neokoros tapınağı olan Olympieion dur 503. Ephesos daki Zeus kültü İ.Ö. 5 yüzyıldan beri bilinmektedir 504. Bu kültün, Roma döneminde canlanması Domitianus un yönetimde olduğu yıllarına denk gelmektedir 505. Onun dönemiyle beraber, Ephesos da basılan sikkelerde, sıfatı karşımıza çıkmaktadır 506. Ephesos da Domitianus döneminden beri basılan sikkelerde Smyrna dakilerde olduğu gibi oturur formda Olympia Zeus heykeli bulunmaktadır. Ayrıca bu döneme ait sikkelerde, ön yüzde Hadrianus portresi arka yüzde ise iki sütunlu iki tapınak betimlemesi ve C C, C C [NE] lejantları bulunmaktadır /129 yılında, Hadrianus un Olymposlu sıfatını alması ve Ephesos a ikinci kez gelişiyle birlikte Zeus kültü kent için farklı bir yapıya büründüğü anlaşılmaktadır. Smyrnalıların 124 yılında ikinci neokorosluğu almaları üzerine Ephesoslular da aynı unvanı almak için imparator ve senato nezdinde girişimde bulunmuşlardır. Hadrianus, yeni bir neokoros kültünün Ephesos da kurulmasına izin vermiştir. 129 sonrasında da ikinci neokorosluk ( ifadesi diğer kentlerde olduğu gibi Ephesosluların da en ünlü unvanlarından biri olmuştur. 500 C.P Jones, The Olympieion and the Hadrianeion at Ephesos, JHS Vol.113, 1993, s Scherrer, (Olympieion) ss ; Jones, (Olympieion) ss ; Engelman (Olympieion) s Karwiese, (Artemis) ss Engelman, (Grab) ss Scherrer, (Olympieion) s. 138; Jones, (Olympieion) s Jones, (Olympieion) s. 150; Hem Olympia oyunları hem de Olympieion Ephesos da Domitianus tarafından kurulmuştur. 506 BMC, İonia, 75 no: 215; SNG, İonia-Ephesos, no: Burrell, (Neokoroi) s

112 Ephesos da ilk defa, ikinci neokorosluğun bahsi 132/133 yıllarına tarihlendirilen bir yazıtta karşımıza çıkmaktadır 508. Kültün Ephesos da kurulmasıyla beraber Domitianus döneminden beri kutlanan Olympia oyunlarından farklı olarak, Hadrianeia oyunları kutlanmaya başlanmıştır 509. Smyrna da olduğu gibi Ephesos da da neokoros kültünün ayrıntılı olarak nasıl yapıldığı bilinmemektedir. Tapınağın içinde Zeus Olympos heykeliyle beraber Atina daki Olympieion da olduğu gibi, bir Hadrianus heykelinin olup olmadığı da kesin değildir. İkinci neokoros tapınağı ilk olarak Kuretler Caddesi ndeki Hadrianus ve Artemis e adanan tapınak olarak düşünülmüşse de daha sonraları Karwiese nin çalışmalarıyla bu tapınağın liman hamamının kuzey doğusunda kalan alanda olduğu anlaşılmıştır. Bu alanda yapılan kazılar sonucunda tapınağa ait bazı mimari parçalar ve tapınağın temelleri gün yüzüne çıkarılmıştır. Ephesos a ikinci neokorosluğun verilmesiyle birlikte yazıtlardan iki tapınağın başrahibinin Tiberius Claudius Piso Diophantos olduğu bilinmektedir. Ayrıca Diophantos, kentte ve koinon asia birliği içinde avukat olarak da görev yapmaktaydı 510. Hem Diophantos un başrahip olarak atanması hem de tapınağın tamamlanması 134/135 yıllarından sonra ya da 138 den önce olduğu önerilmektedir 511. Smyrna daki tapınakta olduğu gibi, burada da görevli olan Hymnodoslar yazıtlar aracılığıyla bilinmektedir 512. Ayrıca Ephesos dan ele geçen yazıtlardan anlaşıldığı üzere, Hadrianus a Olymposlu sıfatının yanında Pergamon da olduğu gibi, yani tanrı Hadrianus olarak da tapınılmaktaydı Karwiese, (Artemis) s. 103; Magie, s.1480; Ayrıca Atina daki Olympeion tapınağına Ephesoslular tarafından sunulan Hadrianus heykelin altlığında da ikinci neokoros Ephesos şehri ibaresi bulunmaktadır. ; IG II, 3297; 509 Karwiese, (Mary) s. 314; Lehner, ss ; Pausanias, Burrell, (Neokoroi) s Burrell, (Neokoroi) s IK 24, IvE 921 ve Engelman, (Grab) ss

113 İlk çalışmalarda Karwiese, tapınağın dipteros planlı, 12X21 düzeninde ön ve arkaya eklenenlerle toplam 104 sütunlu olabileceğini önermiştir 514. Daha sonra o, tapınağı pseudodipteros planlı olarak kısa kenarında 9, uzun kenarda ise 15 sütunlu olarak tanımlamıştır 515. Burrell ise tapınağın Magnesia Artemis Leukophryene Tapınağı nın peristasisinden biraz daha büyük olduğunu, fakat dekastylos yapısını da geçemeyeceğini vurgulamıştır 516. Karwiese 12X21 sütunlu dipteros ya da pseudodipteros tarzındaki tapınağın peristasisinin 33 m genişliğinde, 60 m uzunluğunda, olduğunu belirtmiştir 517. Tapınaktan ele geçen başlıklardan da anlaşıldığı gibi yapı korinth düzenindeydi 518 (Şek. 29). Tapınak dört yönden portikolarla çevrelenmiş geniş açık bir alana sahipti (350X225 m). Yaklaşık 79 bin metrekarelik alan tapınağın inşaası için ne denli büyük bir arazinin kullanıldığını göstermektedir. Bugün tapınağın portikolarından sadece güneyde olanı tam anlamıyla kazılmıştır. Portiko üzerine yapılan çalışmalarda, burasının Hadrianus dan sonra iki nişli apsidal yapıda kült aktiviteleri için ayrılmış bir yere dönüştürüldüğü anlaşılmıştır 519. Karwiese bu alanın üçüncü neokorosluğun Caracalla ve Geta (İ.S. 211) dönemlerinde kente verilmesiyle birlikte yeni kült için yapıldığını öne sürmektedir 520. Macrinus dan (İ.S ) sonra neokorosluk ifadesinin artık Ephesos da kullanılmadığı eldeki sikkelerden anlaşılmaktadır 521. Tapınağın cellasının 9 m genişliğinde olduğunun anlaşılmasına karşın, kapısı hâlâ tespit edilememiştir 522. Tapınağın peristasisinin ve naosunun kaplandığı mermer plakalar tahribata uğramış olsalar da bugün hala gözlenebilmektedir ( Şek. 30). Tapınak büyük oranda yağmalandığı için planıyla ilgili kesin bir öneri getirmek güçtür. Muhtemelen bu tapınak da, Kyzikos ve Smyrna gibi pseudodipteros planlı olmalıdır. Ephesos a ait son çizilen planlarda da tapınak, pseudodipteros planlı 514 Karwiese, (Artemis) s Burrell, (Neokoroi) s Burrell, (Neokoroi) s Karwiese, (Mary) s Burrell, (Neokoroi) s Karwiese, (Mary) s Karwiese, (Mary) s Karwiese, (Mary) s Burrell, (Neokoroi) s

114 ve güney kuzey doğrultusunda yerleştirilmektedir. Tapınak kentteki diğer tapınaklarla karşılaştırıldığında, 7 harikadan biri olan Artemis Tapınağı ndan daha küçüktü. Fakat yapının temenos sınırlarıyla (350X225 m) beraber kapladığı alan, Artemis Tapınağı yla boy ölçüşebilecek büyüklüktedir. Tapınağın temelleri, Roma döneminine ait bir özellik olarak opus caementicium kullanılarak inşa edilmiştir (Şek. 31). Bu yoğun harç ve moloz dolgu, devasa büyüklükteki tapınağın taşınmasında en önemli unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Olympieion nun limana olan yakınlığı, oynak ve sıvılaşan bir zemine karşı, opus caementiciumun burada en iyi çözüm olarak kullanıldığını göstermektedir 523. Ayrıca Karwiese nin yaptığı restitüsyon çiziminde de görüldüğü gibi, tapınağın altında taşıyıcı 5 tonoz bulunmaktadır 524 (Şek. 32). Bu büyük dehlizler de opus camenticium ile inşa edilmiştir. Ortada ve yanlarda, aynı boyutlarda birer küçük; en dış kenarlarda ise daha büyük taş kemerli dehlizler, tapınağın altında sütunları taşıyan tonozlardır 525. Karwiese nin tapınağın cephesine ait yeniden kurma denemesinde, tapınak 12 sütunlu ve dipteros plan stiline göre tasarlanmıştır 526. Fakat daha sonraki planlarda tapınak pseudodipteros planında gösterilmektedir. Anadolu daki tapınaklarda önde 12 sütun sayısına erişmiş bu büyüklükte bir tapınak bilinmediğinden tapınak tarafımızdan 8 ya da 10 sütunlu, daha çok da 8 sütunlu bir ön cepheye sahip olarak değerlendirilmektedir. Tapınağın özellikle 5. yüzyıl içinde büyük oranda yağma ve yıkıma uğraması, planı ve cephe yapısı hakkında ayrıntılı sonuçlara varmamızı engellemektedir. Bugün yapının bulunduğu alanda, temel kalıntıları, sütun tamburları, sütun başlıkları ve sima bloğu kalıntıları gözlenebilmektedir. 523 Alandaki jeolojik araştırmalar ve bölgenin denizsel yapısı için bkz. Kraft J.C.-Brückner H.-Kayan İ. : The sea under the city of ancient Ephesos, Brandt B.-Gassner V-Ladstatter (Hrgs.): Synergia. Festschrift für F. Krinzinger Band 1, Wien, 2005, ss Stefan Karwiese, Olympieion, EPHESOS 100 Jahre Österreichische Forschungen, Wien, 1995, ss Benzer Opus Caementicium temel yapıları için bkz. Kyzikos, Tarsos tapınakları. 526 Karwiese, (100 Jahre) ss

115 Mimari Dekorasyon Tapınakta ele geçen plastik unsurlar içerisinde en çok dikkati çekenler iki korniş bloğu, friz, korinth tarzı sütun başlıkları ve tambur parçalarıdır. Bunun dışında irili ufaklı küçük parçalar da ele geçmiştir. Olympieion a ait bazı parçalar, güney portik üzerine kurulan Meryem Kilise nin inşaasında kullanılmıştır. Tapınağın mermerleri ise Kyzikos, Tarsos ve Phokaia tapınaklarında olduğu gibi Prokonnessos mermerindendir. Korniş Kazılardan ele geçen en önemli parçalar iki adet korniş bloğudur (Şek. 33). Büyüklük ve stilistik olarak Hadrianus dönemi özellikleri taşımaktadırlar. Özellikle simanın hemen altında doldurma motifi olarak kullanılan dalga motiflerinin çağdaşlarını, Pergamon ve Ephesos Tholos Yapıları (Şek ) ve Laodikeia ad Lycum daki hamam kornişleri (Şek. 188) üzerinde görmek mümkündür. Bununla beraber Ephesos da benzer bir süslemeyi, belli bir yapı evresi Hadrianus dönemine tarihlendirilen Serapeion 527 Tapınağı nın kornişlerinde de görmek mümkündür 528. Kornişe ait olan lotus-palmet (anthemion) bezemeleri, Kyzikos Hadrianus Tapınağı nın bezemeleriyle benzerlik göstermektedir (Şek. 16 ). Friz Ele geçen diğer mimari bezemeler ise frize ait parçalardır. Friz bloğunun içi, Hadrianus dönemine ait frizlerde ve başlıklarda gördüğümüz flüt bezemesiyle süslenmiştir 529 (Şek. 34). Friz bezemelerinin hemen üzerinde ise inci-boncuk dizisi ve İon kymationu dizisi bulunmaktadır. İon kymationu nda, yumurtaların derin kanallar içerisinde sıkıştırılmadan verilmiş serbest yapısı, tipik Hadrianus dönemi özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır. 527 Scherrer, (Serapeion) ss Srtocka,(Architecture) s. 305, tafel.46 5, Vandeput, s

116 Sütun Başlıkları ve Tambur Parçaları Sütun başlıkları, tamburları ve bunlara ait parçalar kazıdan ele geçmiş diğer plastik mimari elemanlardır. Özellikle korinth tarzı sütun başlıklarında derin kanallı akanthus yaprakları, yaprak kıvrımlarının simetrik, keskin barok yapısı, ile yaprakların göz oyuğu tarzındaki kanalları, Hadrianus döneminin özelliklerini yansıtmaktadır 530 (Şek. 29). Benzer akanthus yapraklı korinth ve kompozit başlıkları, Ephesos Hadrianus Kapısı ve Kuretler Caddesi ndeki Hadrianus tapınaklarında da görmek mümkündür. Strocka tapınağın sütun başlığı çapının yaklaşık olarak 1.7 m olduğunu bildirmektedir 531. Fakat bu başlıkla bağlantılı sütun tamburlarının genişliği hakkında bir yorumda bulunmamıştır. 530 Heilmeyer, s Strocka, (Architektur) s

117 4.4. TARSOS HADRİANUS TAPINAĞI (DONUKTAŞ) Mimari Özellikler Tapınak, 18. yüzyıl başından beri birçok kez batılı araştırmacılar tarafından ziyaret edilmiş ve tapınak ile ilgili farklı görüşler öne sürülmüştür. 532 Araştırmacılar burasının Iulianus un anıt mezarı ya da Strabon da bahsi geçen Sardanapal Mezarı olarak yorumlamak istemişlerdir 533 (Şek ). Yapı hakkında ilk kapsamlı kazı ve araştırma çalışmaları Nezahat Baydur ve ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir 534. Tapınakta Baydur ve ekibi, özellikle İ.Ö. 3. yüzyıldan başlayıp 2. yüzyıl içlerine kadar devam eden seramik bulgularına ulaşmışlardır 535. Fakat mimari verilerin analizi dikkate alındığında, tapınağın en erken döneminin Hadrianus dönemi olduğu anlaşılmıştır 536. Yapıyla ilgili diğer önemli bir veri kaynağı da sikkelerdir. Özellikle Antinous un ölümünden sonra bölgede basılan sikkelerde, ön yüzde Antinous büstü ile beraber neokoros sıfatı yer alırken, arka yüzde ise dört sütunlu bir korinth tapınağı betimlenmektedir 537. Ayrıca ikinci bir sikke tipinde ise on sütunlu tapınakla beraber Hadrianus un sıfatları vurgulanmıştır 538. Ancak bu kez bu sıfatlar içerisinde neokoros unvanı yer almamaktadır. Olasılıkla Nezahat Baydur tarafından belirtilen dekastylos (10 sütunlu ön cephe) tapınak, ilk neokorluğun verildiği tapınak olmalıdır 539 (Şek. 37). Özellikle bu tapınağın, Kilikia eyaletinin merkezi Tarsos da bulunan imparatorluk ortak tapınağı olduğu, ikinci sikke tipinde betimlenen 532 Baydur & Seçkin, s Baydur & Seçkin, s Baydur & Seçkin, (Donuktaş) 535 Baydur & Seçkin, s Baydur & Seçkin, s Burrell, (Neokoroi) s. 212; ön: C C arka: COY MHT ayrıca ilk neokorosluğun verilişiyle ilgili bkz: Price,(İktidar) s Burrell, (Neokoroi), s. 212; CCE arka: CE CKOINOC C 539 Baydur & Seçkin, s. 34, fig

118 ( cümlesinden anlaşılmaktadır 540. Sikke üzerinde yer alan pater patriae=vatanın babası) ünvanını da Hadrianus un 128 yılından önce almış olması, tapınağın bu tarihten önceki varlığını destekleyen diğer bir kanıttır 541. Hem Hadrianea Olympia bayramlarının Tarsos da kutlanmaya başlanması hem de tapınağın bayramlarla da olan bağlantısından dolayı yapının en azından 130 yıllarında varlığı anlaşılmaktadır. Ayrıca sikke verileriyle de bu tarihlendirme doğrulanmaktadır 542. Yapının temeli diğer Kyzikos ve Ephesos neokoros tapınaklarında olduğu gibi opus caementicium, yani Roma betonuyla oluşturulmuş kemer tonoz yapısıyla inşa edilmiştir 543 (Şek. 38). Baydur tarafından belirtilen planda tapınak 50,70X106,80 m ölçülerinde, 10X21 sütunlu, peripteros tarzında, kuzeydoğugüneybatı yönünde bir Korinth Tapınağı dır 544. Bu görüşe karşın Dinsmoor un tapınakla ilgili pseudodipteros plan önerisi Kyzikos ve Ephesos tapınaklarının da büyük bir olasılıkla pseudodipteros plan tarzında olması nedenleriyle bu tapınağın da pseudodipteral planlı olmasının daha doğru olduğu anlaşılmaktadır 545. Baydur, tapınağı Didyma Apollon Tapınağı yla karşılaştırmış ve elde edilen oranların birbirine çok yakın olduklarını vurgulamıştır 546. Hadrianus döneminde ilk kez inşa edilen yapının, 4. yüzyılda bölgenin genelini etkileyen bir depremle tahrip olduğu düşünülmektedir 547. Yapının mimari elemanlarının büyük bir bölümü deprem ve yağmalanmayla yok olmuştur. Yine de mimari durum hakkında fikir verebilecek az sayıda parça, 540 Burrell, (Neokoroi), s. 213; Ruprecht, Ziegler, Zur Einrichtung des kilikschen Koinon. Ein Datierungsversuch, Asia Minor Studien Band 16, 1995, tafel.23,4, Hadrianus Dönemi sikkesindeki 10 sütunlu ön cephe. 541 Burrell, (Neokoroi) s Birley, s Baydur & Seçkin, s. 13; Baydur ve Seçkin Anadolu da bu tipte Roma betonu kullanılarak yapılmış başka bir tapınağın olmadığını Stierlingi (Kleinasiatisches Griechenland, s.192,1986) kaynak göstererek vurgulamaktadırlar. Fakat Ephesos ve Kyzikos daki Hadrianus neokoros tapınakları da bu teknikte yapılan diğer tapınaklardı. 544 Burrell, (Neokoroi) s. 33; Dinsmoor, s. 283, yapının 10X21 sütunlu bir pseudodipteros planlı olduğunu vurgulamaktadır. 545 Mükerrem Usman Anabolu, Küçük Asya da Bulunan Roma İmparatorluk Çağı Tapınakları, İstanbul, 1970, s. 27; Dinsmoor, s Baydur & Seçkin, s. 35: bkz. iki tapınağın oranlarının karşılaştırıldığı tablo. 547 Baydur & Seçkin, s

119 kazılarda ele geçmiştir. Bunlardan en önemlileri sütun başlıklarına ait parçalardır. Ele geçen akanthus yapraklarından parçalar, tapınağın korinth tarzında olduğunu göstermektedir (Şek. 39). Yapılan kazı çalışmlarından ele geçen yivli bir tambur parçasından sütun yarıçapının da yaklaşık 105 cm olduğu hesaplanmıştır 548. Kazıda mimariye ait ele geçen diğer bir parça grubu da mermer ve pişmiş topraktan yapılmış çatı kiremitleridir. Özellikle alttaki stroter bloklarının pişmiş toprak, üsteki kalipter bloklarının ise mermer olması ilgi çekicidir. Fakat bu öğelerin Commodus a mı yoksa Hadrianus dönemine ait olan çatı parçaları mı olduklarını söylemek güçtür. Ayrıca çatı malzemesine ait parçaların azlığı ayrıntılı bir yorumda bulunulmasını güçleştirmektedir. Baydur un yaptığı kazılar sonrasında tapınakta iki yapım evresinin bulunduğu anlaşılmaktadır 549. Baydur, ilk evrenin Hadrianus ikinci evrenin ise Commodus dönemine denk geldiğini vurgulamıştır. Bununla beraber kazı ekibinin açtığı birçok açmada mermer kaplama(pilaster) parçalarının ele geçmesi, tapınağın tamamen mermerle örtülü olduğu sonucunu işaret etmektedir. Ayrıca tapınağın tabanını kaplayan mermerlerin beyaz, sarı ve yeşil renkte oldukları, ölçülerinde ise bir standardın olmadığı anlaşılmıştır. Yapıda ele geçen mimari unsurlar incelendiğinde, Güney Batı Anadolu da karşımıza çıkan Prokonnessos (Marmara adası) mermerinin, Hadrianus dönemine tarihlendirilen yapıların genel bir özelliği olarak güneydeki en uç noktalara kadar ulaştığı görülmektedir 550. Daha önce bu mermerlerin Kyzikos ve Ephesos daki Hadrianus dönemine tarihlendirilen tapınaklarda kullanıldığından bahsedilmişti. Tapınak genel itibariyle, bulunduğu bölgeyle de bağlantılı olarak, hem batılı hem de doğulu etkileri üzerinde barındırmaktaydı. Korinth tarzında oldukça büyük ölçekli yapısı, Batı Roma tapınak mimarisi ile Yunan mimarisinin karışmış olduğu 548 Baydur & Seçkin, s Baydur & Seçkin, s. 56; Winfried Held, Überlegungen zur Rekonstruktion und Funktion eines Kolossaltemples, Olba XVI,, Mersin, 2008, s Baydur & Seçkin s. 55: Prokonnessos mermerinin Pamphylia da 2. yüzyıl başı ile yayılımı ve kentlerdeki büyük imar projelerinde kullanımı konusunda bkz; J.B. Ward-Perkins, Roman Imperial Architecture, London, 1994, s

120 kadar, Suriye etkisi de tapınağın hem mimari süslemelerinde hem de genelinde gözlenmektedir 551. Örneğin tapınağın cellasında yer alan kült heykelinin konduğu adyton un ölçüleri Suriye deki tapınaklarla bezerlik göstermektedir 552. Mimari Dekorasyon Yapıda ele geçen az sayıdaki mimari plastik süsleme öğeleri, Hadrianus ve Commodus dönemlerine aittir. Parçaların azlığı düzenli bir gruplamayı engellemketedir. Fakat bazı parçalar özelliklerinden dolayı tapınağın yapısı hakkında fikir vermektedirler. Konsol ve İon Kymation Bezemeleri Hadrianus dönemine tarihlendirilen süsleme elemanları içerisinde en önemlilerinden biri konsollu korniş bloğudur 553 (Şek. 40). Özellikle İon kymationu dizisi içinde derin oyulmuş serbest duran yumurtalar Hadrianus döneminin tipik özelliklerini yansıtmaktadır 554. Bununla beraber başka bir İon kymationu dizisi de yumurtaların derin kanallar içine oyularak yerleştirilmelerinden dolayı Traianus- Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir 555. Bu değerlendirmelerin yanısıra Jes, tapınaktaki bir arşitravın üstüne ait olduğu düşünülen İon kymationu ile astragala ait parçaları da 2. yüzyılın 2. yarısına tarihlendirmektedir 556. Friz Tapınakta Hadrianus döneminin mimari süsleme stilinin bir özelliği olarak karşımıza çıkan flüt bezemeleri, Tarsos Hadrianus Tapınağı nda da görülmektedir 557 (Şek. 41). Fakat bu bezemelere ait sadece küçük bir parçanın ele geçmesi ayrıntılı 551 Baydur & Seçkin, s Ward-Perkins, s. 305; Baydur & Seçkin, s Baydur & Seçkin, s Baydur & Seçkin, s. 43: İonik kymation içinde serbest duran (sıkışık olmayan) yumurta dizisinin Küçük Asia nın Traianik -Hadrianik dönem özelliklerini yansıttığını vurgulamaktadır. 555 Baydur & Seçkin, Baydur & Seçkin, Baydur & Seçkin, s

121 bir yorum yapmamızı engellemektedir. Bununla birlikte tapınağın mimari-plastik eserlerini çalışan Jes, bu bezemeleri 1. yüzyıl sonuna ya da 2. yüzyıl ortalarına tarihlemektedir 558. Lotus-Palmet ( Anthemion ) Jes tarafından Geç Hadrianus dönemine tarihlendirilen diğer bir süsleme elemanı ise Lotus-Palmet (anthemion) bezemeleridir 559 (Şek. 42). Keskin hatlara sahip lotus-palmet bezemeleri simetrik bir şekilde derin oyularak zemine yerleştirilmişlerdir. Özellikle Jes, buradaki bezeme tipinin benzerlerini Güney Anadolu da Side, Perge gibi farklı şehirlerde görmenin mümkün olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Tarsos daki lotus-palmet süslerinin de Pamphylia etkisi taşıdığını vurgulamıştır 560. Akanthus Tam bir sütun başlığının tapınaktan ele geçmemesi bir şanssızlık olarak görülse de, fragmanlar halinde ele geçen akanthus yaprakları en azından sütun başlıklarının korinth ya da kompozit olabileceğini göstermektedir (Şek. 39). Akanthus yapraklarının derin kanallı yapısı ve yaprakların dış sırtlarının çok keskin bitmesi, yaprak süslemelerinin Hadrianus dönemine tarihlendirilmesi gerektiğini göstermektedir. Ayrıca yoğun makkap kullanımının görüldüğü parçalarda Commodus dönemine tarihlendirilmektedir (Şek. 43). Yapının genelinde karşımıza çıkan Batı ve Güney Batı Anadolu etkisi, tapınakta çalışan ustaların, Kilikya nın batısından gelme olasılığını kuvvetlendirmiştir 561. Jes, anthemion bezemelerinin işlenmesinde, sanatçıların Traianus-Hadrianus döneminde Prokonnessos dan getirtilen mermerlerle bir işleme stili yarattıklarını vurgulamıştır Baydur & Seçkin, s Baydur & Seçkin, ss Baydur & Seçkin, ss Baydur & Seçkin, s Baydur & Seçkin, s

122 4.5. NİKAİA HADRİANUS (ROMA IULIUS CAESAR) TAPINAĞI Tapınakla ilgili günümüzde herhangi bir mimari ya da plastik veriye ulaşılamamıştır. Tapınağın İmparator Augustus döneminde varlığı bilinse de epigrafik veriler sayesinde ilk neokorosluğun Hadrianus döneminde verildiği anlaşılmaktadır 563. Hadrianus 120 yılındaki büyük depremden sonra bölgenin imarı için çeşitli faaliyetlerde bulunurken daha önce varlığı bilinen ve imparatorlara adanmış olan tapınağın da ilk neokorosluk unvanını onun döneminde aldığı bilinmektedir. Hadrianus, 120 yılındaki büyük deprem sonra Kyzikos daki Zeus- Hadrianus Tapınağı nı yaptırırken, Nikaia da ki bu tapınağı da onarttığı örnerilir 564. Daha sonra Hadrianus un Kuzeybatı Anadolu da Nikopolis e geçtiği düşünülmektedir NİKOPOLİS HADRİANUS TAPINAĞI Hadrianus un ziyaret ettiği ve yardımda bulunduğu şehirlerden biri de Nikopolis dir 566. Anadolu da yazıtlar aracılığıyla saptanan neokoros sıfatını almış tapınaklardan birisi de Nikopolis Hadrianus Tapınağı dır 567. Hadrianus un buraya ya da yıllarında geldiği düşünülmektedir 568. Kentte kapsamlı bir arkeolojik araştırmanın yapılmaması tapınağın yeri hakkında herhangi bir mimari ya da plastik veriye ulaşmasını engellemektedir. Fakat bu tapınağın diğer neokoros tapınaklarına göre çok da büyük olabileceği düşünülmemelidir. 563 Şahin, (Nikaia) s Şahin, (Nikaia) s Burrel, (Neokoroi) s Birly, s Price,(İktidar) s. 435; Burrell, (Neokoroi) s Magie, s

123 4.7. NEOKOROS TAPINAKLARINDAKİ MİMARİ VE MİMARİ DEKORATİF UNSURLARIN KARŞILAŞTIRILARAK DEĞERLENDİRİLMESİ İmparator Hadrianus ile birlikte Anadolu da başlayan yoğun imar çalışmalarının en önemlileri Neokoros Tapınakları dır. Onun baş tanrı Zeus ile eş görülmesi, bu yapıların Anadolu da filizlenen Panhellenia düşüncesinin eserleri olarak inşa edilmesini sağlamıştır. Anadolu da Hadrianus dönemi öncesinde karşımıza çıkan tapınakların metrik ölçüleriyle, neokoros tapınaklarının ölçüleri karşılaştırıldığında, dört büyük neokoros tapınağı Roma döneminde Anadolu daki en büyük ölçülere ulaşmayı başarabilmiş, Hellenistik dönem ve öncesinde inşa edilmiş tapınaklarla boy ölçüşebilecek ender yapılardı. Ne yazık ki depremler ve yağmalanma nedeniyle, bu yapıların temelleri dışında günümüze fazla bir şey kalmamıştır. Ayrıca bu dönem hem mimari hem de plastik sanatlardaki özellikleriyle, Arkaik çağda İonia da başlayan parlak dönemin tekrar canlandığı dönem olarak Roma tarihi içerisindeki yerini almıştır. Mimari Karşılaştırma Bu dört büyük tapınağı metrik olarak karşılaştırdığımızda, Kyzikos 50.2 X m, Smyrna 50X100? m, Ephesos 33X60 m, Tarsos 50,70X106,80 m ölçülerindedir. Ephesos örneği dışında diğer üç tapınağın ölçülerinin birbirlerine çok yakın oldukları görülmektedir. Ephesos Tapınağı ndaki metrik küçüklük, doldurulmuş limana tapınağın sığdırılma çabasından kaynaklanmış olmalıdır. 2. yüzyıl başlarına gelindiğinde, Ephesos da bu büyüklükte bir yapıyı yerleştirecek başka bir nokta bulunmamaktaydı. Ortalama 50X100 m ölçülerinde inşa edilen bu büyük tapınaklar, daha çok eski İon tapınaklarını anımsatır tarzdaydılar ve Roma nın daha küçük ve işlevsel olan tapınaklarının dışında bir stili yansıtmaktaydılar. Belki de bu mimari tarz, ekonomik güçle de bağlantılı olarak Hadrianus un geçmişe olan özleminin bir sonucuydu. Bu özellik göz önüne alındığında Roma döneminde Anadolu mimarisinin daha çok 101

124 Hellenistik gelenekle de bağlantılı olduğu anlaşmaktadır 569. Bu genel durum Hadrianus un birinci bölümde de bahsedilen Panhellenia anlayışıyla da örtüşmektedir. Bu tapınakların en önemli öncülerinden biri, Atina da Hadrianus tarafından yaptırılan doğu batı doğrultulu dipteros planlı ( 41,15X107,90 m) Olympieion dur 570 (Şek. 44). Fakat bu tapınak dipteros plan yapısı ile Anadolu daki neokoros tapınaklardan ayrılmaktadır 571 (Şek. 45). Ephesos daki tapınak dışında, diğer 3 tapınağın ön cepheleri kuzeydoğu ya da kuzey batıya bakmaktadır 572. Daha çok erken Yunan geleneğinde karşımıza çıkan doğu-batı uzantılı planlamanın bu tapınaklarda tam olarak uygulanmadığı anlaşılmaktadır. Buradan da, Roma döneminde, Hellenistik geleneğe bağlı olan tapınaklarda eski unsurlarla yeni unsurların karıştırıldıkları anlaşılmıştır. Diğer bir yenilik olarak erken geleneğin ürünü olan opisthodomoslar bu tapınaklarda Roma etkisiyle çok nadir görülmektedirler. Tapınakların temel yapısı ise dönemin bir mimari başarısı olarak opus caementicium tekniğinde ya da bununla bağlantılı yarı taş tonoz desteğiyle yapılmıştır. Bu teknik Kyzikos da erken kemer sisteminin yeni bir mimari özellik olan beton tarz ile birleşiminden ortaya çıkmaktadır. Bununla beraber opus quadratum ve opus incertum teknikleri Kyzikos da taşıyıcı tonozların inşaasında kullanılmış olan diğer taş örme teknikleridir 573 (Şek. 7). Bu teknikte en önemli unsur görünmeyen içyapının Roma betonuyla doldurulmasıdır. Ephesos da bu tarz taşıma, fonksiyonu dışında dar alanın denize doğru genişletilmesi ve sıvılaşan zeminin sağlamlaştırılmasında kullanılmıştır. Böylece Roma döneminde bu denli büyük tapınakların yapımında en önemli unsur, aslında tonlarca yükü taşıyan opus caementicium tekniğinde yapılmış olmalarıdır Ward-Perkins, s Dinsmoor, s Dinsmoor, s Bkz. tapınak planları(tarsus, Smyrna, Kyzikos) 573 Barattolo, s Anabolu, (Tapınaklar) ss

125 Tapınakların düzenleri ise diğer Roma yapılarının genel stiline de bağlı olarak korinth tarzıdır 575. Bu tapınaklar içerisinde Smyrna Tapınağı nda bir korinth başlığı ele geçse de bunun Antoninler mi yoksa Hadrianus dönemine mi ait olduğu çok açık değildir. Ayrıca Hadrianus dönemi Smyrna sikkelerinde karşımıza çıkan İonik sütun başlığı betimlemeleri tapınağın İonik tarzda yapılmış olabileceğini de akla getirmektedir. Fakat diğer Kyzikos, Ephesos ve Tarsos tapınaklarının korinth düzeninde yapıldıkları eldeki sütun başlıklarına ait parçalardan anlaşılmaktadır (Şek ). Plan açısından bu dört büyük tapınağı kesin olmasa da eldeki arkeolojik verileriden dolayı pseudodipteros planlı olarak yorumlamak gerekmektedir. Bu plan stili Hellenistik kökenli olsa da, Roma döneminde Anadolu da yaygın olarak kullanılmaya devam etmiştir 576. Ayrıca bu tapınakların Hadrianus döneminde ekonomik olmaları nedeniyle de pseudodipteros plan tipinde yapıldıkları düşünülmektedir. Tapınakların pseudodipteros planla bağlantılı olarak uzun kenarlarında 15 ile 21, kısa kenarlarında ise 8 ile 10 arasında bir sütun diziliminden bahsetmek mümkündür. Eldeki sikke ve plan verileri aracılığıyla bu tapınakların Oktastylos (8), tarzında bir ön cephe mimarisine sahip oldukları söylenebilir. Çok sütunlu bu ön cephe anlayışı hem Hadrianus döneminin ihtişamına, hem de eski geleneğin tapınak stillerine uymaktadır. Sütun aralıklarına baktığımızda Kyzikos 4,2 m ve Tarsos 4,8 5,2 m ölçülerine sahiptir. Kyzikos Tapınağı nın çizilen öneri planlarında kısa ve uzun kenar aralıklarının birbirine eş ve bir sütun çapının iki katı iken, Tarsos Tapınağı nda bu oranlamaya uyulmadığı ve kısa ile uzun kenarlardaki açıklıkların birbirlerine denk olmadıkları anlaşılmaktadır 577. Özellikle Tarsos Tapınağı ndaki plansal hesaplamalar ele geçen parçalar üzerinden yapıldığı için sütun aralarının ölçümleri kesin değildir. Benzer bir belirsizlik Ephesos Olympieion Tapınağı için de geçerlidir. 575 Anabolu, (Tapınaklar) ss Anabolu, (Tapınaklar) s Baydur&Seçkin, ss

126 Tapınakların sütun yükseklikleri araştırmacılar tarafından hesaplanmış olsa da metrik olarak kesin bir sonuca varmak güçtür. Fakat en azından Kyzikos ve Tarsos daki tapınakların (kaide ve başlıklar dâhil olarak) sütun yükseklikleri ortalama 20 m civarındadır. Buna karşın Ephesos Olympieion Tapınağı nın sütun boyunun 13 m? ölçüsüyle diğer iki örneğe nazaran daha kısa kaldığı anlaşılmaktadır. Eğer Smyrna Tapınağı nın ön cephe uzunluğunu 50 m ve sütun çapını 1.8 m Kyzikos ve Tarsos tapınaklarıyla bir görürsek Smyrna Tapınağı sütunlarının da 17 m? civarı bir sütun uzunluğuna sahip olması muhtemeldir. Bu ölçülere paralel olarak Atina Olympieion Tapınağı 41,15 m lik ön cephe uzunluğuna karşın sütun boyunun 17,37 m olduğu anlaşılmaktadır 578. Sonuç olarak kabaca bir hesaplamayla ön cephenin uzunluğuyla orantılı olarak sütun yüksekliklerinde de bir artıştan bahsetmek bu grekoromen tapınaklar için doğaldır. Tapınaklardan ele geçen sütun çaplarına baktığımızda Tarsos: 2.1 m, Kyzikos: 2.0 m, Smyrna: 1.8 m(?), Ephesos: 1.7 m(sütun başlığı) ölçüleriyle birbirlerine yakın çaplarda karşımıza çıkmaktadırlar. Eldeki fragmanlardan yapılan hesaplamalarla saptanan bu ölçülerde oynamalar olsa da genel olarak doğru kabul edilebilir. Yukarıda bahsettiğimiz sütun boyları ve peristasis genişliğiyle karşımıza çıkan doğru orantıdan burada da bahsetmek mümkündür. Sonuç olarak sütun çaplarındaki genişlik, sütun boyundaki uzama ve peristasis genişliği arasında doğru bir orantının varlığı yadsınamaz. Eldeki veriler ışığında tapınakların temenosları incelendiğinde sadece Ephesos daki (350X225 m) tapınağın temenos ölçüleri saptanabilmiştir 579. Diğer tapınaklardan Kyzikos Tapınağı nda veri azlığı, Tarsos Tapınağı nın modern kent içinde kalması, Smyrna Tapınağı nın 19. yüzyılda yapılan planları dışında arazi üzerinde hiçbir arkeolojik verisine ulaşılamaması nedeniyle tapınakların temenosları hakkında metrik bir ölçüden bahsetmek güçtür. Fakat kent planlaması açısından bakıldığında mimari büyüklükle de bağlantılı olarak bu yapılardan ikisi kentlerin sınır noktalarında kurulmuşken diğer ikisi kent merkezinde konumlandırılmışlardır.(şek ) 578 Dinsmoor, ss Karwiese, (Artemis) s Smyrna ve Ephesos tapınakları bu 104

127 açıklamaya göre sınır bölgesinde kurulan en iyi iki örnektir. Smyrna Tapınağı erken gelenekle de bağlantılı olarak Değirmen Tepe üzerinde ve kent dışı denebilecek bir konumda inşa edilirken, Ephesos Tapınağı da kuzey kent sınırlarına dayanmaktadır. Kyzikos ve Tarsos daki tapınaklar ise kent planı içinde yer alan örneklerdir. Tablo 4. Vitruvius a Göre Sütul Alt Çaplarının Sütun Aralıklarına Oranı DÜZENLER ORANLAR Pyknostylos 1.5 Systylos 2 Eustylos 2.25 Diastylos 3 Araeostylos 3.5 Tablo 5. Neokoros Tapınaklarının Stylobat Oranları ve Sütun Alt Çaplarının Aralıklarına Oranları TAPINAKLAR STYLOBAT RATIO SÜTUN ARALIK VE ÇAPLARI ORANLAR DÜZENLER Kyzikos 109,7: :2 2 Eustylos Smyrna 100:50? 2 5:1.8? 2.7? Diastylos Ephesos 60: :1.7? 1.6? Pyknostylos Tarsos 106.8: : Eustylos Vitruvius un yukarıda belirttiği genel stylobat ölçülerini ve sütun aralıklarının sütun çaplarınına olan oranlarını dikkate alındığında, neokoros tapınaklarının bu oranlara bağlı kalınarak yapıldığı sonucu çıkarılmak mümkündür. Özellikle Hellenistik dönemden beri bilinen bu oranların, dört büyük Roma dönemi tapınağında korunması, bu yapıların Hellenistik geleneğin plan sistemine de uyma çabasının bir sonucu olarak değerlendirilmelidir. Kyzikos ve Tarsos Tapınaklarının erken planlarında bir Hellenistik tapınağın varlığı, özelikle ön cephelerinin Eustylos tarzında inşa edilmesiyle açıklanmalıdır. Fakat Smyrna ve Ephesos tapınaklarının Diastylos ve Pyknostylos stillerde oldukları sonucu çıksa da, özellikle mimari parçaların azlığı nedeniyle kesin bir hesaplama yapmak güçtür. Bu nedenle bu 105

128 tapınaklar için ortaya çıkan ön cephe oranları kesin değildir. Ancak ortaya çıkan farklı oranlar bu tapınaklarda Hellenistik geleneklerin azlığına karşın, Romalı bir tasarım olduklarını göstermektedir. Tablo 6. Dört Neokoros Tapınağının Mimari Açıdan Karşılaştırılması ADI KYZİKOS SMYRNA EPHESOS TARSOS Mimarı Aristenetos??? Yapım Başlangıç Tarihi 123/ / /134 Yönü Doğu-Batı Kuzeydoğu Güneybatı Güney Kuzey Kuzeydoğu Güneybatı Temel Sistemi Opus Caementicium? Opus Caementicium Opus Caementicium Düzen Korinth İon/Korinth? Korinth Korinth Plan Özelliği Pseudodipteros Pseudodipteros Pseudodipteros Pseudodipteros? Stylobat Ölçüleri 50.2X X100 m? 33X60 m 50,70X106,8 m Temenos Ölçüleri?? 350X225 m? Sütun Çapı 2.0 m?? 1.8 m 1.7 m(başlığı) 2.1 m Sütun Sayısı ve Stili 8X15 Oktastylos 8X? Oktastylos? 8X15 Oktastylos 8X15 Oktastylos Sütun Aralığı Kısa Kenar Sütun Aralığı Uzun Kenar Sütun Yüksekliği(ka ide ve başlık dahil) 4,2 m 5? 2.77? 4,8 m 4,2 m 5? 2.77? 5,2 m 22 m?? 13? 20 m 106

129 Dekoratif Karşılaştırma Yapılan kazılar ve araştırmalar sonucunda büyük oranda yağmalanmış olsalar da neokoros tapınaklara ait bazı mimari plastik unsurlar ele geçmiştir. Bunlar içerisinde özellikle sütun başlıkları, kymation, korniş, diş sırası gibi parçalar az sayıda olsa da günümüze ulaşmıştır. Bu buluntuları kendi içlerinde değerlendirdiğimizde Kyzikos ve Tarsos tapınaklarında daha yoğun buluntulara ulaşılırken Ephesos Tapınağı na ait az sayıda, Smyrna Tapınağı na ait ise günümüzde hiçbir mimari plastik unsura ulaşılamamıştır. Bununla beraber ele geçen mimari plastik unsurlardaki bazı belirli özellikler, Hadrianus dönemi bezeme sanatının genel stilistik durumunu açıklamaktadır. Bu nedenle plastik unsurla ilgili karşılaştırmaya dayalı genel bir değerlendirmeye gitmek mümkündür. Sonuç olarak epigrafik verilerle kesin tarihleri saptanan bu tapınakların plastik unsurları arasında da bir uyum ve benzerliğin olduğu dönemsel olarak beklenmektedir. Bu nedenle bu bölümde daha çok Hadrianus döneminin mimari plastik öğelerinin stilistik yapısı açıklanmaya çalışılarak benzer öğelere detaylı bir şekilde karşılaştırmalı olarak değinilecektir. Bu karşılaştırmada daha çok üç tapınağın malzemesi kullanılacak, diğer çağdaş yapılara ait olan mimari plastik unsurlara daha sonraki bölümlerde ayrıntılı olarak değinilecektir. Ephesos daki Olympieion Tapınağı na ait çok az sayıda parça elimize geçmiş olmasına karşın bunların Hadrianus dönemine tarihlendirilmesi kesindir 580. Strocka sütun başlıklarındaki akanthus yapraklarının sert ve keskin yapısını, akanthus çelenginde dışa taşan dil formunu, Geç Hadrianus-Erken Antoninler dönemine ait özellikler olarak belirtmiştir 581 (Şek. 29). Bu süsleme Ephesos da bulunan Hadrianus Kapısı başlıklarında Erken Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir 582 (Şek. 180) Ayrıca başlığı ele geçmese de akanthus yaprakları ele geçen Tarsos Tapınağı nın da bu tapınakla çağdaş olması benzer özelliklerinden dolayı olasıdır 583 (Şek. 39). Ephesos Tapınağı sima parçasına ait lotus-palmet (anthemion) bezemeleri, 580 Strocka, (Architektur) s Strocka, (Architektur) s Başaran, Anadolu Kompozit Başlıkları, İstanbul, 1999, s Baydur&Seçkin, lev

130 Roma daki Hadrianus Mausoleum una çok benzemektedir 584. Bu nedenle tarihlendirme için 130 civarı uygun görülmektedir 585. Ephesos daki Olympieion, Liman Hamamı, Serapeion, Pergamon daki Traianeum Tapınağı, Serapeion ve Kyzikos daki Hadrianus Tapınağı 120 ile 140/150 yılları arasında inşa edilmişlerdir 586. Böylece batı inşa teknikleri ve ideası 2. yüzyılın 2. çeyreği içinde Anadolu da hızla yayılmıştır 587. Kyzikos Tapınağı nın saçağında karşımıza çıkan dalga motifi, 588 (Şek. 46) benzer bir şekilde Ephesos Olympieion Tapınağı nın korniş bloğunda da karşımıza çıkmaktadır (Şek. 33). Fakat Tarsos Tapınağı nda bu bezek görülmez. Özellikle Kyzikos, Ephesos ve Tarsos tapınaklarında karşımıza çıkan İon kymation bezemelerinde derin kanallar içerisinde rahat bir şekilde yerleştirilen yumurta bezemeleri, Hadrianus döneminin karakteristik özelliklerini yansıtmaktadırlar (Şek ). Ayrıca akanthus yapraklarında karşımıza çıkan derin oyulmuş yaprak kanalları ve göz deliğinin aldığı (torba) form, benzer bir şekilde Kyzikos ve Ephesos tapınaklarında da karşımıza çıkmaktadır (Şek ). Hadrianus dönemi sütun başlıklarında görünen diğer bir bezeme özelliği de kalathos üzerinden yukarıya uzanan dil bezemeleridir 589. Fakat bu süsleme Kyzikos, Tarsos ve Ephesos tapınaklarının sütun başlıklarında görünmez. Daha çok bu döneme ait diğer yapıların sütun başlıklarında karşımıza çıkmaktadır 590. Bu tapınakların plastik cephe süslemelerinin yapımında, Batı Anadolu için Heilmeyer bir Pergamon-Ephesos okulundan bahsetmektedir 591. Strocka da bu 584 Strocka, (Architektur) s Strocka, (Architektur) s Strocka, (Architektur) s Strocka, (Architektur) s. 306, Erdem, s Başaran, tafel Vandeput, pl Heilmeyer, s

131 okulların genel özelliklerini dile getirmektedir 592. Özellikle Aphrodisias okuluyla da bağlantılı olarak Kilikia da Pamphylia okulunun etkilerinden bahsetmek mümkündür 593. Hem Kyzikos hem de Tarsos tapınaklarının 2. yüzyıl sonlarında gördükleri inşa ve onarım çalışmaları nedeniyle bu döneme ait malzemelerle Hadrianus dönemi malzemelerinin karıştığı, plastik özelliklerin farklılıklarından anlaşılmaktadır 594. Hem Tarsos konsol bezemesi (Şek. 43) hem de Kyzikos Lesbos kymationlarının işçiliğinde karşımıza çıkan yoğun matkabın yapraklarda ve kanallarda bıraktığı tırtıklı ve küçük delikli görünüm, 2. yüzyıl sonlarına doğru görünen, Hadrianus döneminden farklı, stilistik özellikleridir 595 (Şek. 47). Bu nedenle genel özellikleriyle Hadrianus dönemine tarihlendirilen bu tapınaklarda, daha sonraki dönemlere ait onarım ya da inşa izlerini de görmek mümkündür (Şek. 48). Ephesos ve Tarsos tapınakları arasındaki diğer en önemli benzerlik frizde karşımıza çıkan flüt bezemelerinin kullanılmasıdır 596 (Şek ). Bu bezeme Augustus döneminden beri bilinse de yoğun olarak Hadrianus döneminde kullanılmıştır. Bir boşluk doldurma motifi olarak, karşımıza çıkan bu bezeme, Hadrianus dönemindeki hızlı imarlaşmanın bir sonucu olarak frizde konulu bir sahnenin betimlenmesinden ziyade, pratik bir plastik çözüm olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bezemeyi Anadolu daki diğer Hadrianus dönemine tarihlendirilen yapılarda da görmek mümkündür 597. Kyzikos Tapınağı nda ise bu iki tapınağın aksine friz bölümünde Parthlarla yapılan savaşlar betimlenmiştir 598 (Şek. 10). Ephesos ve Kyzikos neokoros tapınaklarının Lotus-palmet bezemelerine bakıldığında tipolojik olarak çok az farklılık görülmektedir. Ephesos daki örnek, bir ters bir düz lotus-palmet sistemiyle, Başaran tarafından tip CII grubuna 592 Strocka, (Architektur) s Ward-Perkins, s Baydur&Seçkin, s. 56; Baydur ve Seçkin tapınağı Hadrianus dönemi yle Severuslar dönemi arasına tarihlendirmektedirler. 595 Baydur&Seçkin, s Vandeput, s Vandeput, s Laubscher, s

132 sokulmaktadır 599 (Şek. 33). Bunun en yakın benzerini Ephesos Tholos yapısında görmek mümkündür 600 (Şek. 111) Ephesos Tholos yapısının lotus-palmet bezemeleri, plastik olarak Ephesos neokoros tapınağı bezemeleriyle çok benzerdir. Ayrıca lotus-palmet bezemesinin hemen altında yer alan deniz dalgası motifinin varlığı bu iki tapınakta aynı ustanın çalışmış olabileceği izlenimini vermektedir. Bununla beraber Pergamon Tholos yapısının sima bloklarında karşımıza çıkan dalga motiflerinin, (Şek. 110). Ephesos Tholos yapısıyla olan benzerliği daha öncede Heilmeyer tarafından değinilen, Batı Anadolu daki Pergamon-Ephesos okulunun varlığıyla açıklanmaktadır 601. Kyzikos daki tapınakta karşımıza çıkan lotus-palmet bezemeleri ise Başaran tarafından, CI grubu içerisinde, düz olarak yerleştirilmiş süsleme öğeleri olarak değerlendirilmiştir 602 (Şek. 16). Lotus-palmet işçiliğinde özellikle tapınakların oranlarındaki farklılıklardan dolayı Kyzikos bezemeleri daha kaba bir yapıdayken, Ephesos örneğinde daha plastik oldukları söylenebilir. Bununla beraber palmetlerin uçlarının dönerek oluşturdukları yuvarlaklar bezeme biçimi açısından birbirlerine benzemektedir. İki tapınağın simasında karşımıza çıkan lotus-palmet bezemeleri erken örneklerle karşılaştırıldıklarında birbirlerine şematik olarak çok benzemektedirler. Lotus-palmet diziliminin bu denli birbirine benzerliği Roma nın bu dönemdeki hızlı ve şablon mimari bezeme anlayışının bir ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır. Sonuç olarak üç tapınağın da mimari plastik unsurlarındaki benzerlikler bunların birbirlerine çok yakın dönemlerde inşa edildiklerini göstermektedir. 599 Cevat Başaran, Anadolu Mimari Bezemeleri Roma Çağı Lotus Palmet Örgesi, lev.13, c-37, Erzurum, 1995, s Vandeput, pl Heilmeyer, s Başaran, (Lotus-Palmet) s

133 BEŞİNCİ BÖLÜM HADRİANUS İLE BAĞLANTILI DİĞER TAPINAKLAR VE KUTSAL ALANLAR 5.1. AİZANOİ ZEUS TAPINAĞI Mimari Özellikler Aizanoi Zeus Tapınağı Anadolu da Roma dönemi yapıları içerisinde büyük oranda sağlam kalmayı başarmış ender yapılardan biridir 603 (Şek. 49). Uzun yıllar sürdürülen kazı çalışmaları sonucunda ortaya çıkartılan yapı, anıtsal görünümüyle dikkatleri çeker. 8X15 sütunlu İon düzenindeki pseudodipteros tapınak, 6 basamaklı bir krepis e sahiptir (Şek ). Tapınak yazıtlarından da anlaşıldığı gibi Hadrianus döneminde Zeus ve Kybele ye adanarak tekrar yapılmıştır 604. Naumann, Hadrianus dönemiyle beraber mimari açıdan Aizanoi da bir patlamanın yaşandığını, bu yapılaşma sürecinde de tapınağın tekrar inşa edildiğini belirtmiştir 605. Tapınak Kyzikos Zeus, Ephesos Olympieion ve diğer birçok Roma tapınağı nda olduğu gibi opus caementicium tekniğinde ve tonozlu alt yapısıyla inşa edilmiştir. Tapınak 53.28X35.48 m ölçüleri ve 8X15 sütunlu yapısıyla, çağdaşı olan Kyzikos Tapınağı ile benzerlikler göstermektedir. Fakat tapınak Kyzikos daki korinth tarzının aksine İon tarzında inşa edilmiştir. Tapınağın yüksek podyum yapısı da dikkat çeken bir diğer özelliktir. Yaklaşık 4 m yüksekliğindeki podyum merkez Roma nın bir etkisidir. Tapınağın mimari açıdan bir diğer önemli özelliği de opisthodomos a sahip olmasıdır. Bu özellik erken tapınak planının Euromos Tapınağı nda olduğu gibi bozulmadan korunduğunu göstermektedir. 603 Naumann, (Zeustempel), s Rudolf Naumann, Zeustempel und Kybeleheiligtum in Aizanoi, AA X, İstanbul, 1986, s.504; Naumann, (Zeustempel) s Naumann, (Zeustempel) s

134 Mimari Dekorasyon Tapınakta Hadrianus dönemine tarihlendirilen en önemli mimari plastik buluntular ise İon başlığının hemen altında karşımıza çıkan vazo bezemeleridir (Şek. 12). Bu bezeme tipinin Hadrianus dönemine tarihlendirilen Notion, Kyzikos, Herakleia Pontike tapınaklarında kullanılması önemli bir tarihlendirme ölçütü olarak kabul görmektedir 606. Her ne kadar bu vazo bezemelerinde biçimsel farklılıklar gözlense de dekorasyonun Hadrianus dönemi tapınaklarında kullanılması dönem ustalarının bir özelliği olarak yorumlanmalıdır. Tapınakta Hadrianus dönemine tarihlendirilecek diğer plastik buluntu ise akrotere ait süsleme elemanlarıdır 607. Naumann, özellikle etkileyici yapısından dolayı daha çok orta akroterin üzerinde durmuştur (Şek. 52). Bu akroteri, çağdaşı akroter ya da diğer benzer süsleme elemanlarıyla karşılaştırmıştır. Tapınağın akroterinin işçiliği, Teos Tapınağı akroteri ve Ephesos Hadrianus Tapınağı iç alınlık süslemeleri ile benzer özellikler taşır. Akroterin alt bölümündeki akanthus yaprağının derin kanallı simetrik inen keskin sırtlı kıvrımları ve yağmur damlası tarzı göz deliklerinin verilişi, Hadrianus dönemi sanat anlayışının özelliklerini taşımaktadır. Bu benzer süsleme tarzını, Hadrianus dönemine tarihlendirilen ve daha öncede bahsedilen korinth ya da kompozit tarzı sütun başlıklarında da görmek mümkündür 608 (Şek. 14). Ayrıca Akurgal, Aizanoi tapınağında, Hadrianus dönemi plastik sanatlarında karşımıza çıkan neo-klasik akımın, yumurta sıralarında, kompozit başlıklarda ve orta akroterlerdeki akanthus yapraklarında kendini gösterdiğini dile getirmektedir 609. Akurgal ın açık bir şekilde vurgulamasa da burada bahsetmek istediği sanat anlayışı, Augustus la başlayan ve Hadrianus la tekrar canlanan barok tarzın yansımalarıdır. 606 Naumann, (Zeustempel) s Naumann, (Zeustempel) ss ; Hoepfner, s Başaran, (Kompozit), ss Akurgal, s. 423; Vandeput, s. 301, pl

135 Tapınakta Hadrianus dönemine tarihlendirebileceğimiz bir diğer mimari plastik süsleme öğesi, ise friz bölümündeki flüt bezemeleridir 610 (Şek. 53). Daha önce de değindiğimiz Tarsos Zeus, Sagalassos Antoninus Pius, E 1 Bazilikası, Ephesos Olympieion ve Termessos Hadrianus N1 (Artemis) tapınaklarında karşımıza çıkan bu bezeme anlayışı, Hadrianus döneminin plastik bir süsleme özelliği olarak, Aizanoi Zeus Tapınağı nda da görülmektedir APHRODİSİAS APHRODİTE TAPINAĞI TEMENOSU Mimari Özellikler Hadrianus döneminde onarım gören kutsal alanlardan bir diğeri, Aphrodisias Tapınağı Temenosu ndaki sütun ve duvar çalışmalarıdır 612 (Şek ). Temenos da ele geçen bir yazıt, bu onarımın Hadrianus döneminde gerçekleştiğini işaret etmektedir 613. Ele geçen mimari plastik elemanlardan temenos da Hadrianus dönemi çalışmaları bilinse de, bunun dışında bir çalışmanın varlığı bilinmemektedir. Mimari Dekorasyon Temenos da ele geçen, İon kymationlarındaki farklı işçiliğin dönemsel mi yoksa stilistik bir farklılıktan mı kaynaklandığı belli değildir 614. Fakat en azından Temenos un doğu duvarı ve diğer üç kenarını belirleyen portiklerin Hadrianus döneminde yapıldığı kabul görmektedir 615 (Şek. 56). Ayrıca temenosdaki arşitrav kornişlerinde ve friz bloklarında gözlenen anthemion ve İon kymationu bezemelerinin sert işçiliği, yumurtaların rahat verilişi Hadrianus dönemi plastik özelliklerini yansıtmaktadır 616 Bununla beraber temenosdaki korinth sütun başlıklarının çok yakın benzerlerini (Şek. 57), Euromos 610 Naumann, (Zeustempel) ss Naumann, (Zeustempel) ss Doruk, ss Doruk, s Doruk, ss Doruk, ss Vandeput, pl

136 Zeus Tapınağı nda da görmek mümkündür (Şek. 77). Özellikle Temenos daki sütun başlıklarına ait abaküsteki flüt bezemeleri Euromos tapınak başlıklarında, aynı tarzda ortaya çıkmaktadır CLAUDİOPOLİS ANTİNOUS TAPINAĞI Mimari Özellikler Hadrianus un genel tanrı kültleri dışında bizzat kendisi tarafından Anadolu da tesis edilen diğer bir kült de sınırlı bir alanda saygı gören Antinous kültüdür. Bu kültün kurulduğu kent ise Antinous un yurdu olan Claudiopolis idi 617 (Şek. 58). Claudiopolis sikkelerinin ön yüzlerindeki betimlemelerden 8 sütunlu bir cepheye sahip olduğu anlaşılan korinth tapınağının, büyük bir olasılıkla pseudodipteros plan özelliğinde olduğu düşünülmektedir 618 (Şek. 59). Eldeki veri eksikliğinden dolayı tapınağın uzun kenarında kaç sütunun bulunduğunu söylemek zordur. Ayrıca tapınak alanında ele geçen postamentler, sütunların bunlar üzerinde taşındıklarını göstermektedir. Bu sistem benzer bir şekilde Euromos ve Termessos Hadrianus dönemi tapınaklarında da kullanılmıştır 619. Yapının diğer önemli bir özelliği de birçok Hadrianus dönemi tapınağında olduğu gibi, eksik kısımlarının varlığıdır. Bununla beraber tapınakta ele geçen bir sütun tamburu 24 yivlidir ve yaklaşık olarak 1.30 m çapındadır 620. Yapının temelleri, Epheosos Olympieion, Pergamon Traianeum ve Tarsos Hadrianus tapınaklarında olduğu gibi opus caementicium tekniğinde yapılmıştır. Mimari Dekorasyon Tapınaktaki kazılar sonucunda ele geçen en önemli mimari plastik veriler frize ait parçalardır (Şek. 60). Traianeum ve daha sonrada açıklanacak olan Side N Nezih Fıratlı, Impression Sur Le Temple Et Le Theatre De Bolu (Bithynion-Claudiopolis) En Bithynie, Florilegium Anatolicum, Paris, 1979, ss Yalman, s Anabolu, (Tapınaklar) ss Machteld J. Mellink, Archaeology in Asia Minor, AJA Vol. 77, ss , Princeton, 1973; Yalman, s

137 tapınaklarında olduğu gibi, friz bölümü konsol süslemeleriyle metoplara bölünmüştür (Şek ). Bu metopların arasına da Medusa kabartmaları yerleştrilmiştir 621. Bu tip friz süslemelerini genelde Hadrianus dönemi mimari süsleme sanatının bir özelliği olarak görmek mümkündür. Tapınağın kazısını gerçekleştiren Yalman yapıyı yılları arasına tarihlendirmektedir. 622 Ayrıca O. Bingöl de tapınağa ait korinth tarzı sütun başlıklarını Hadrianus dönemine tarihlendirmiştir DİDYMA APOLLON TAPINAĞI Mimari Özellikler Anadolu daki tapınaklar içerisinde, Didyma Apollon tapınağı 10X21 sütunlu dipteros planıyla, en büyük İonik tapınaklardan biridir (Şek. 61). Bu tapınak, Hadrianus dönemi tapınakları içinde geçmiş gelenekle de bağlantılı dipteros plana sahip tek tapınaktır. Fakat büyüklüğüyle orantılı olarak hiçbir zaman tamamlanamamıştır 624. İmparator Hadrianus döneminde, tapınağın doğu cephesinde önemli onarım ve imar çalışmalarında bulunulmuştur. Tapınakta Hadrianus ile ilgili bir yazıt ele geçmemiş olsa da Hadrianus un Didyma da Prophetes (İ.S ) unvanını aldığı yazıtlar aracılığıyla bilinmektedir 625. Tapınaktaki Hadrianus dönemi inşaat çalışmaları ancak plastik verilerle anlaşılabimektedir. Mimari Dekorasyon Tapınağın kornişinde yer alan Lesbos kymationları 626 ile bazı sütun başlıkları Hadrianus döneminin özelliklerini taşımaktadır 627. Söz konusu bu iki bulgu dışında Pülz, tapınağın ön cephesindeki sütun altlıklarında karşımıza çıkan torusanthemion 621 Anabulu, (Tapınaklar) ss.78-79; Fıratlı, (Bithynion-Claudiopolis) s. 120, fig Yalman, s Orhan Bingöl, Das Ionischen Normalkapitell In Hellenistischer Und Römischer Zeit In Kleinasien, Tübingen, 1980, s. 176; Fıratlı, (Bithynion-Claudiopolis) s.120, fig Pausanias, ; Gruben, s Boatwright, s Pülz, (Didyma) s. 75; Vandeput, s Bingöl, ss

138 bezemelerinin (Şek ) Hadrianus döneminde işlendiğini ve benzer bir özelliğin Sardis Artemis Tapınağı nda da olduğunu belirtmektedir 628. Tapınaktaki plastik süslemelerde görülen bir diğer önemli özellik de friz bölümündeki Medusa başı süslemeleridir (Şek. 64). Benzer Hadrianus dönemi süslemelerini, Claudiopolis Antinous (Şek. 60), Side N 1 (Şek. 142) ve Pergamon Traianeum (Şek. 97) tapınaklarında da görmek mümkündür. Fakat Medusa başlarının genel işleniş tarzı ve barok yapısı diğer üç tapınaktaki benzerleriyle karşılaştırıldığında en etkileyici olanlarıdır. Ayrıca Akurgal figürlü başlıklar ve Medusa süslemelerinin Aphrodisiaslı heykeltıraşlar tarafından yapıldığını dile getirmektedir EPHESOS HADRİANUS TAPINAĞI Mimari Özellikler Ephesos da bulunan Olympieion Tapınağı nın yanı sıra kentin baş tanrıçası Artemis e ve Hadrianus a adanmış bir diğer tapınak da Kuretler caddesinin hemen solunda yer alan küçük Hadrianus Tapınağı dır 630 (Şek. 27). Başlangıçta bu tapınağın kentin resmi ikinci neokoros tapınağı olduğu düşünülmüşse de, daha sonra bu yargıdan vazgeçilmiştir 631. Tapınağın resmi ideoloji dışında kent aristokrasinin bir saygınlık yapısı olarak inşa edildiği anlaşılmıştır 632. Yapı 1956 yılında Miltner ve ekibi tarafından yapılan kazılarla ortaya çıkartılıp tekrar ayağa kaldırılmıştır 633. Prostylos plan özelliğinde ve korinth düzeninde planlanan tapınak 8.20 X 7.96 m 628 Pülz, (Didyma) s Akurgal, s IK 24, IvE II 429; Erdem, s. 39: Publius oğlu, Galeria phylesinden Publius Quintilius Valens Varius karısı... ve kızı Varille ile, proconsul Servaius Innocentus ve Asiarkhe Publius Vedius Antonninus un ikincikez halkın grammateusluğu sırasındaki vaadi üzerine ve halkın grammateusu Claudius Lucceianus zamanında bu tapınağı Artemis Ephesia ya ve İmparator Caesar Traianus Hadrianus Augustus a ve Ephesosluların neokoros halkına temellerinden, bütün ve içindeki heykeli kendi parasından yaptırttı. 631 E.L Bowie, The Vedii Antonini and the Temple of Hadrian at Ephesus, Proceedings of the XI International Congress of ClassicalArchaeology. Ankara, 1978, s Bowie, s F. Miltner, 22. Vorläufinger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos, Öjh 44, 1959, ss

139 ölçülerinde olup, yaklaşık kare planlıdır 634 (Şek ). Tapınağın iç cella ölçüleri ise 7.50X 5 m dir. Daha çok doğudaki tapınaklarda karşımıza çıkan ve Termessos N1 Tapınağı nda olduğu gibi Suriye tipi alınlığı bu tapınakta da görmek mümkündür 635. Tapınağın karşısında sağda yer alan Hadrianus Kapısı nda da aynı tip alınlık yer almaktadır 636. Yapı, yazıtının incelenmesi sonucu 118/119 yıllarına tarihlendirilmiştir 637. Fakat yapının 262 yılındaki depremden sonra onarıldığı ve kültün değiştirildiği belirtilmektedir 638. Bu tarihten sonra da tapınağın önüne tetrarch heykelleri konmuştur 639. Tapınak bugün olduğu kadar, geçmişte de Ephesos Embolos u içindeki Celsus Kütüphanesi nden sonra, hem mimarisi hem de plastik süslemeleriyle en çok dikkat çeken ikinci yapı durumundaydı. Mimari Dekorasyon Tapınağın ayağa kaldırılan çatısı hariç, neredeyse tamamına yakın mimariplastik verilerine ulaşılmıştır. Androklos un yaban domuzunu öldürerek kenti kurma mitolojisinin anlatıldığı friz bölümü yapıdaki en önemli kabartma grubudur 640 (Şek. 67) Bu kabartmalar Hadrianus un Helenleştirme politikasıyla da uyuşan bir mitolojik anlam içermektedir. Tapınağın tam karşısında yer alan Androklos un mezarı, Embolos daki bu alanın Hadrianus döneminde, kentin en eski tanrısı Artemis ile birlikte kentin kurucusu Androklos a ayrıldığını göstermektedir 641. Ayrıca Ephesos da Androklos kültüyle Antinous kültünün, Hadrianus döneminde birleştirilmesi Ephesos için Helenleştirmenin politik anlamda Hadrianus 634 Miltner, ss Karwiese, (Artemis) s Hilke Thür, Das Hadrianstor in Ephesos, Forschungen in Ephesos XI/1, Wien, 1989, s M Wörrle, Zur Datierung des Hadriantemples an der Kurettenstrasse in Ephesos, AA 88, 1973, s Ulrike Outschar, Zur Deutung des Hadrianstempels an der Kuretenstrasse, 100 Jahre Österreichische Ausgrabungen in Ephesos. Wien, 1999, ss B.Brenk, Die Datierung der Reliefs am Hadrianstemple in Ephesos und das Problem der tetrarchischen Skulptur des Osten, IstMitt 18, 1968, ss Brenk, ss Hilke Thür, Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos, ÖJh 64, 1995, ss

140 tarafından tamamlandığı anlamını taşımaktadır 642. Bu anlayışın kabulü, kentte imparator tarafından cömert yardımların verildiğini düşündürtmektedir. Kabartmaların dış konturlarının keskin ve derin oyulmuş yapısı, Hadrianus dönemi sert üslubunun bir özelliği olarak yorumlanabilir. Bu nedenle yazıtla da paralel olarak kabartmalar 118/119 yıllara tarihlendirilmiştir 643. Tapınaktaki mimari plastik süslemeleri başlıklar, alınlığın üzerinde yer alan bezemeler ve yanlardaki dış friz olarak üç grupta incelemek mümkündür. Tapınaktaki başlıkların yaprakları içlerinde yer alan göz bezemeli delikler Hadrianus döneminin özelliklerini göstermektedir (Şek. 68). Önde yer alan dört başlığın en dış sırasında olanlar kare, iç sırada olanlar ise sütunların formuyla da bağlantılı olarak yuvarlaktır (Şek. 69). Dış friz bölümünde ise birbirini takip eden yuvarlak bezemeler içinde, hayvan ve eros betimlemeleri protom olarak verilmiştir (Şek. 70). Bu süslemenin yıl daha geç benzer bir versiyonunu, İasos Agorası friz süslemelerinde görmek mümkündür (Şek. 198). Ayrıca tapınağın alınlığında karşımıza çıkan anthemion ve flüt bezemeleri (Şek. 71), Pergamon Dionysos Tapınağı alınlığıyla aynı özellikleri gösterir (Şek. 103). Daha önce plastik bezemelerdeki benzerliklerden dolayı Hadrianus döneminde Batı Anadolu da bir Pergamon-Ephesos okulundan bahsedilmişti 644. Pergamon Dionysos Tapınağı ve Ephesos Hadrianus Tapınağı arasındaki benzerlik, iki kent arasındaki diğer yapılarda da karşımıza çıkmaktadır. Bu birliktelik Pergamo-Ephesos okulun varlığını kanıtlamaktadır. 642 Outschar, ss ; Hahland, ss Wörrle, s Heilmeyer, ss

141 5.6. EPHESOS SERAPEİON(MOUSEİON?) Mimari Özellikler Yazıtları aracılığıyla olmasada özellikle plastik süslemelerinin yapısı açısından belli bir dönemi Hadrianus dönemine tarihlendirilen bir diğer yapıda, bugün işlevi araştırmacılar tarafından hala tartışma götüren Serapeion ya da Mouseion dur 645 (Şek 27). Yaklaşık 31X30 m ölçülerinde kare formundaki yapı, prostylos tarzında korinth stilinde inşa edilmiştir (Şek. 72). Tapınağın önünde ise üç tarafı sütunlarla çevrili büyük bir portiko yer almaktadır. Yapıya Tetragonos-Agorası tarafından anıtsal bir kapıyla girilmektedir. Sekiz sütunlu ön cepheye, tipik bir Roma Tapınağı nda olduğu gibi yüksek bir podyumdan, 18 basamakla çıkılmaktadır. Ephesos daki Hadrianus dönemide inşa gören tapınaklar göze alındığında Serapeion, Olympieion dan sonra gelen en büyük yapıdır. Benzer tarzda merkez Roma mimar ve ustalarının etkisiyle, Pergamon da yapılan Kızıl avlu ve Traianeum ile büyük bir oranda yıkılan Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı da aynı tarzda çok büyük ölçülere sahip yapılardır 646. Mimari Dekorasyon Alanda yapıya ait birçok mimari plastik parça, bugün yüzeyde izlenebilmektedir. Özellikle Strocka, yapının Hadrianus dönemiyle inşaasının başladığını ve bu sürecin 2. yüzyılın ortalarına kadar sürdüğünü belirtmiştir 647. Alanda izlenen devasa mimari parçalar özellikleri açısından, Kyzikos Zeus- Hadrianus Tapınağı nın mimari parçalarını akla getirmektedir. Bugün alanda yer alan lento, sütun başlıkları (Şek. 73) ve arşitrava (Şek. 74) ait parçalar genel sert işli ve derin kanallı yapıları ile büyük boyutlu tarzları Hadrianus döneminin özelliklerini yansıtmaktadırlar. 645 Scherrer (Mouseion), ss Strocka, (Architektur) ss Strocka, (Architektur) s

142 5.7. EUROMOS ZEUS LEPSİNOS TAPINAĞI Mimari Özellikler Karia bölgesinde Hadrianus döneminde inşa gören önemli yapılardan biri de Milas yakınlarındaki Euromos Zeus Lepsinos Tapınağı dır 648 (Şek ) 14x27 m peripteros plan tarzında korinth düzenindeki tapınak, Zeus a adanmış bir heksastylos dur 649. Ümit Serdaroğlu nun yaptığı araştırmalarda, tapınağın 6 X 11 sütunlu bir peripteros olduğunu belirtmiştir 650. Bugün tapınağın 16 sütunu ayaktadır. Tapınağın önemli özelliklerinden biri, sütunlarının farklı kişiler tarafından yaptırılmış olmasıdır. Ayrıca sütun tamburları üzerinde yaptıran kişilerin adları da yer almaktadır. Tapınak Ümit Serdaroğlu tarafından kısmen restore edilmiştir. Özellikle tapınağın güney yönünde kalan sütunları tam olarak işlenmemiştir. Tapınaktaki diğer en önemli mimari özellik de yapının erken planlı bir tapınak olması nedeniyle bir opisthodomos a sahip olmasıdır. Hadrianus döneminde büyük oranda imar gören Euromos Zeus, Kyzikos Zeus gibi Hellenistik orijinli Roma tapınaklarında opisthodomos bozulmadan korunmuştur. Bu açıdan bakıldığında Roma mimari anlayışının bu tapınakta eski mimari tasarımı koruduğu sonucuna varılabilir. Mimari Dekorasyon Tarihlendirmede kullanılacak en önemli buluntular, bugün birçoğu ayakta duran sütun başlıkları ve kymation bezemeleridir. Sütun başlıklarının sert-derin matkap oyuklu yapısı ile başlıkların son bulduğu abakusu üzerindeki flüt bezemeleri Hadrianus dönemi mimari bezeme anlayışının bir ürünü olarak ortaya çıkmaktadır (Şek. 77). Bu anlayışın en yakın benzerini, başlık üzerinde olmasa da aynı tarihten olan İasos Agorası korniş blokları üzerinde de görmek mümkündür 651 (Şek. 200). 648 Mükerrem Usman Anabolu, Euromos (Ayaklı) Tapınağı, İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul, 1964, ss Anabolu,(Tapınaklar). s Stefan Pülz, Zur Bauornamentik des Zeustemples von Euromos, IstMitt 39 s. 451, 1989; Serdaroğlu, s Vandeput, pl. 91.2; Pülz,(Euromos) s

143 Abaküsteki flüt bezemesi açısından benzer sütun başlıklarını Anadolu dışında Maison Caré, Baalbek ve Roma-Augustus tapınaklarında rastlanılmaktadır 652. Ayrıca iki parçalı abaküsün en üstünde İon kymationu yer almaktadır. Fakat bu kısımdaki bezeme yüksekliğinin çok küçük ve derin olmayışı, yakından bakılmadıkça görünümünü imkânsız kılmaktadır 653. Özellikle tapınağın sütun başlıklarının Miletos Agora Kapısı nın sütun başlıklarıyla olan benzerliği yapının arasına tarihlendirilmesine neden olmaktadır 654. Ayrıca Attika tipi sütun altlıklarının Pergamon Traianeum altlıklarıyla benzerlik göstermesi bu tarihleri doğrulayan bir diğer veri olarak değerlendirilmektedir 655. Mimari plastik örneklerde birçok yarım kalmış parçanın bulunması tapınağın büyük bir olasılıkla maddi sorunlar nedeniyle bitirilemediğini göstermektedir 656 (Şek ). Özellikle güneydeki sütun tamburlarının ve altlıklarının işlenmemesine karşın sütun başlıkları tamamen işlidir. Genel yapısıyla gösterişsiz olan tapınağın, sütun başlıkları yapının en işçilikli mimari elemanlarıdır. Tapınakta friz bölümü ise işlenmemiştir. Bunun nedeni, friz bölümüne diğer ana mimari plastik birçok öğenin tamamlanamaması sonucu, sıranın gelmemiş olmasıdır KLAROS APOLLON TAPINAĞI Mimari Özellikler Hadrianus un ilk gezisi sırasında uğradığı düşünülen kutsal mekânlardan biri de Klaros Apollon Kutsal Alanı dır 657 (Şek ). Hadrinaus un Anadolu daki Helenistik dönem de başlayan ve bitirilemeyen tapınaklar üzerine olan çalışmaları 652 Heilmeyer, tafel.33.3, 40.1, Pülz, (Euromos) ss Pülz, (Euromos) s Pülz, (Euromos) s Pülz, (Euromos) s Birley, s

144 içerisinde, Klaros kutsal alanındaki Apollon Tapınağı da önemli bir yer teşkil etmektedir. Hadrianus, tapınakta ciddi anlamda inşa çalışmalarınada katkıda bulunmuş, fakat Pausanias ın belirttiği gibi kutsal alan yine de hiçbir zaman tamamlanamamıştır 658. Tapınakta, Hadrianus dönemi çalışmalarının en önemli kanıtı arşitravda Hadrianus un ünvanlarının yer almasıdır 659 (Şek. 81). Ayrıca burada Hadrianus un yanı sıra, İmparator Tiberius un da ismi yer almıştır 660. Bu ifadeler tapınağın Hadrianus öncesinde imparator Tiberius döneminde de inşaasına katkıda bulunulduğunu göstermektedir. Ayrıca Tiberius un tapınağa Hellenistik dönemde verilen asylia hakkını da yenilediği bilinmektedir 661. Yapı 6X11 sütunlu, 26X46 m ölçülerinde, 5 krepisli peripteros plan özelliğinde Hellenistik orjinli bir tapınaktır. Ayrıca tapınak, Anadolu da çok sık rastlanılmayan dorik tarzda olmasıyla da dikkat çekicidir. Tapınak üzerinde araştırma yapan C. Picart, Hadrianus un tapınağı tamamen yeniden inşa ettirdiğini, buna karşın L. Robert Hadrianus un, erken imparatorluk döneminde inşaasına başlanılmış olan tapınakta onarım faaliyetlerinde bulunulduğunu belirtmiştir 662. Teos Dionysos Tapınağı nın aksine Klaros Apollon Tapınağı nda epigrafik veriler dışında arkeolojik olarak Hadrianus dönemi onarım çalışmalarının anlaşılması çok güçtür. Tapınağın dorik tarzda olması, metoplarında herhangi bir konunun işlenmemesi, yapıda Roma dönemi eklemelerin anlaşılması için ayrıntılı bir çalışmaya ihtiyaç duyulduğunu göstermektedir. En azından epigrafik veriler tapınaktaki Roma dönemi inşa faaliyetlerine ilişkin ipuçları vermektedir. 658 Pausanias Jean-Louis Ferrary, (BCH 124) ss yazıtın tarihi: İ.S Jean-Louis Ferrary, (BCH 124) ss Tiberius a olan bu adama yazıtı kuzey pronaos üzerindeki arşitravda yer almaktadır. 661 Şahin, (Klaros) s Şahin, (Klaros) s

145 5.9. KLAROS ARTEMİS KLARİA TAPINAĞI Mimari Özellikler Apollon Tapınağı nın inşaası sürdürülürken tapınağın hemen kuzeyine yeni bir İonik tapınak ve atlar, Artemis Klaria ya adanmıştır 663 (Şek ) Tapınağın önünde ele geçen Artemis e adanmış bir heykelcik bu savı doğrulamaktadır 664. Tapınağın derin pronaos yapısı (Şek. 83), çok yakında yer alan ve Hadrianus döneminde inşa edildiği kabul gören Notion Athena Tapınağı yla olan en önemli benzerliğidir. Ayrıca tapınakta yapılan kazı çalışmaları, temellerde başka bir Hellenistik tapınağa ait kalıntıların varlığını doğrulamaktadır 665. Fakat bu tapınağın kime adandığı ve planı hakkında eldeki veriler yetersizdir. Tapınak derin pronaos yapısı açısından çağdaşı Notion Athena Tapınağı (Şek. 88) dışında, Sagalassos Hadrianus - Antoninus Pius Tapınağı yla (Şek. 128) da büyük benzerlik taşımaktadır. Roma dönemi tapınağı yla ilgili epigrafik verilere ulaşılamasa da araştırmacıların ortak kanısı, yapının Apollon Tapınağı nın inşaası sürdürülürken Artemis Tapınağı nın da Hadrianus döneminde inşa edildiği ya da onarıldığı doğrultusundadır 666. Kesin olmasa da tapınağın 6X11 sütunlu peripteros bir planda olduğunu söylemek mümkündür. Mimari Dekorasyon Bukranion başlıklı girland bezemeli mimari süslemeler tapınak hakkında önemli ipuçları vermektedir. Fakat bu süslemelerin frizde mi yoksa tapınak içerisindeki ante duvarları üzerinde mi durdukları tartışmalıdır. Bu parçaların, Roma döneminden olduklarını söylemek kolay olsa da kesin olarak Hadrianus dönemine tarihlendirmek güçtür. Benzer bir tarzda Hadrianus dönemine tarihlendirilen Notion Athena Tapınağı nın friz bölümünün bukranion süslü girland bezemelerine sahip olması önemli bir veri olsa da, bunlar kalite ve işçilik olarak Artemis Tapınağı nda 663 Şahin, (Klaros) s Ekrem Akurgal, Anadolu Uygarlıkları, İstanbul, 1995, s Şahin, (Klaros) s Juliet de La Geniere, Les Nouvelles fouilles de Claros, TAD 28, 1989, s. 300; Akurgal, s

146 ele geçenlere benzememektedirler. Sonuç olarak tüm bu bilgiler Roma döneminde, Apollon Klarios kutsal alanında ciddi imar faaliyetlerinin olduğunu göstermektedir KREMNA KÜÇÜK HADRİANUS TAPINAĞI Mimari Özellikler Kremna, Sagalassos kentinin hemen güneyinde yer almaktadır. Kent İmparator Hadrianus döneminde ciddi anlamda imar görmüştür. Bunun en önemli nedeni, kentin güneyden Anadolu nun içlerine doğru giden ana yol güzergâhı üzerinde yer almasıdır. Kentte şimdiye kadar saptanan iki tapınak ve bir forum, onun döneminde inşa görmüştür. Kremna ve çevresindeki çalışmalar ilk olarak Charles Fellows tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar 1852 yılında Travels and Researches in Asia Minor adıyla yayınlanmıştır. Bu tarihten sonra birçok gezgin ve araştırmacı bölgede incelemelerde bulunmuş fakat en kapsamlı çalışma, Lanckoronski ve ekibi tarafından 1885 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmayla ana yapılar tanımlanarak kentin bir planı çıkarılmıştır 667. Bölgedeki ilk modern çalışma ve kazılar ise 1970 ve 1972 yılları arasında Jale İnan ve ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir 668. Alandaki son kapsamlı çalışma ise Stephen Mitchell başkanlığındaki ekip tarafından 1985 ve 1987 yılları arsında yapılmış, bu çalışmalarla kentin 1:1000 ölçekli önemli yapılarının belirtildiği bir haritası çıkarılmıştır 669. Şehrin merkezindeki küçük sütunlu caddenin batısından Forum Longus a geçişte 8.2X7.7m ölçülerinde prostylos tarzında küçük bir tapınakla karşılaşılmaktadır 670 (Şek. 84). Tapınağa ait bir kapı sövesi parçası, yapının doğusunda bulunmuştur. Lento üzerindeki İon ve lesbos kymationu bezemelerinden yapının korinth ya da İon düzeninde olduğu düşünülmektedir 671 (Şek. 85). Yapıya ait 667 Lanckoronski, (Pisidie) ss Stephen Mitchell, (Cremna) s Stephen Mitchell, (Cremna) s Mitchell, (Cremna) s Mitchell, (Cremna) s

147 en önemli mimari parçalar, kapıya ait olanlardır. Bunun dışında yapının geneline ilişkin fikir verebilecek fazla bir buluntu ele geçmemiştir. Mitchell, yapıyı Hadrianik olarak nitelendirirken, Vandeput kapı lentosundaki inci-boncuk dizisinin Side N 1 ve Sagalassos Antonin Nymphaionu arşitrav ve friz bloklarındaki benzerleri nedeniyle Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir 672. Sonuç olarak yapı arasına tarihlendirmektedir KREMNA HADRİANUS? TAPINAĞI Mimari Özellikler Kremna da Dorik Agora ile Küçük Antonin Tapınağı arasında yer alan prostylos tarzındaki büyük bir tapınağın ön cephesine ait bazı parçalar sağlam olarak ele geçmiştir 674 (Şek. 86). Yapının kesin boyutları hakkında eldeki verilerden bir çıkarımda bulunmak güçtür. Bu nedenle yapının planı hakkında da kesin bir yargıda bulunulamamaktadır. Fakat ele geçen korinth başlığı, sima ve arşitrav parçalarındaki süslemelerden yapının korinth tarzında olduğu anlaşılmaktadır 675. Sütun başlığının çapı 88 cm dir. Bu açıdan bakıldığında yapının ölçülerinin dikkate değer büyüklükte olduğu sonucu çıkarılmaktadır 676. Fakat bu ölçüler üç büyük neokoros tapınağının ölçülerinden nerdeyse yarı yarıya küçüktür. Yine de yapının ön cephesinin büyüklüğü ve işçiliğindeki kalite yapıyı önemli kılmaktadır. Mimari Dekorasyon Şu ana kadar yapıda herhangi bir epigrafik buluntuya rastlanmaması, yapının kime adandığı konusunda soru işaretleri doğurmaktadır. Fakat mimari plastik unsurlarının genel özellikleri yapının dönemi konusunda önemli ipuçları vermektedir. Tapınaktan ele geçen arşitrav ve sima bloklarına ait palmet bezemelerinin derin kanallı, ince ve simetrik işlikli benzerleri Attaleia Hadrianus 672 Vandeput, s. 150, pl Walkens,(Sagalassos I) ss Mitchell, (Cremna) s Mitchell, (Cremna) s. 98, pl Mitchell, (Cremna) s

148 Kapısı (Şek. 172) ve Side deki Apollon N 1 (Şek. 143) tapınağındaki örneklerle karşılaştırıldığında aralarında büyük benzerlikler gözlenmiştir 677. Ayrıca tapınağın çift arşitravlı yapısı, Notion Athena Tapınağı yla benzerlik göstermektedir. Bununla beraber yaprakları derin kanallı korinth tarzı sütun başlığı, Ephesos Olympieion tapınağı sütun başlığının işçiliğiyle benzerlikler taşımaktadır. (Şek. 29) Mitchell, hem plastik özelliklerinden hem de Güney Batı Anadolu daki diğer benzerlerinden dolayı yapıyı 130 yılına tarihlendirmektedir 678. Bununla birlikte Güney Batı Anadolu daki birçok yapının, Hadrianus un ikinci ziyaretiyle bağlantılı olarak yıllarda inşa edildiği unutulmamalıdır NOTİON ATHENA TAPINAĞI Mimari Özellikler Anadolu da Hadrianus döneminde inşa edildiği tespit edilen bir diğer tapınak da Notion Athena Polias Tapınağı dır 679 (Şek. 87). Hadrianus un Ephesos dan sonra Klaros ile birlikte Notion a da uğramış olduğu kabul edilir 680. Templum in antis plan tipinde inşa edilen korith tarzındaki tapınak (Şek. 88), derin pronaos özelliğiyle Arkaik Çağ dan beri İonia da sevilen erken plan tipinin, Roma döneminde de devam ettiğini göstermektedir 681. Tapınak in antis plan özelliğiyle Hadrianus dönemine tarihlendirilen tapınaklar içerisinde tektir. 682 Tapınağın çevresi dor tarzı sütunlarla çevrelenmiş bir portikoya sahiptir. Yapı (7.50?)9.50X16 m ölçülerinde ve üç basamaklı bir krepis e sahiptir 683 (Şek ). Tapınağın aksı ve çevresindeki portikler arasındaki uyumsuzluk burada daha eski bir tapınağın varlığını göstermektedir 684. Fakat dönemi, planı ve kalıntıları hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. 677 Mitchell, (Cremna) s Mitchell, (Cremna) s Nurhan, (Klaros) s Halfmann, (Itinera principum) s Anabolu, (Tapınaklar) s Anabolu, (Tapınaklar) s Akurgal, s Selahattin Erdemgil & Mustafa Büyükkolancı, Notion-Claros, İstanbul, 1994, s

149 Mimari Dekorasyon Tapınakta Hadrianus dönemine ait plastik izler görülebilmektedir. Bunlar içerisinde en önemli olanı sütun başlıklarının hemen altında karşımıza çıkan Küçük Vazo bezemelerinin varlığıdır (Şek. 13). Naumann, benzer süsleme özelliğini Hadrianus dönemine tarihlendirilen Herakleia Pontike ve Aizanoi Zeus Tapınağı başlıklarında da var olduğunu ifade etmektedir 685 (Şek. 12). Bu süslemenin üç tapınakta da benzer tarzdaki betimleniş biçimi, dönemin bir dekorasyon özelliği olarak tapınaklarda benimsenmiştir. Yine girland ve boğa başlarının verilişindeki sertlik, Hadrianus dönemi sanat anlayışının bir göstergesidir (Şek. 91). Arşitravda karşımıza çıkan bukephalion tarzı süsleme anlayışını Pergamon Dionysos Tapınağı nın frizlerinde de görmek mümkündür PERGAMON TRAİANEUM(TRAİANUS-HADRİANUS TAPINAĞI) Mimari Özellikler Pergamon daki inşa faaliyetlerinin İmparator Hadrianus döneminde ne boyuta ulaştığına kentler bölümünde değinilmişti (Şek. 92). Kentteki bu inşa faaliyetleri içerisindeki en önemli yapılardan birisi de, Traianus tarafından neokoros 686 unvanın verilmesi üzerine yapımına başlanan, fakat büyük bölümün İmparator Hadrianus döneminde tamamlanan Traianus-Hadrianus Tapınağı dır 687 (Şek ). 114 yılında yapımına başlanan tapınağın açılışı Hadrianus un Anadolu ya ikinci gezisi olan 129 yılında yapılmıştır 688. Yapı, kazıyı gerçekleştiren ekip tarafından Traianeum olarak adlandırılsa da hiçbir antik metinde bu ibareye rastlanmamaktadır. Bu arada ünlü Sophist Aelius Aristides in Pergamon daki tapınağı Hadrianeum olarak tanımlaması çok önemlidir Naumann, (Zeustempel), s. 68; Hoepfner, (Herakleia Pontike-Ereğli), s. 55 ; Anabolu, (Tapınaklar) s Behrendt Pick, Die Neokorie-Temple von Pergamon, Festschrift für W. Judeich, 1929, s AvP VIII-2, s Radt, s Radt, s

150 Yapının büyük bir bölümü imparator Hadrianus döneminde tamamlansa da yapıda Traianus a Zeus Philios, Hadrianus a ise Zeus Olympos olarak tapınılmaktaydı 690. Traianus un ölümü üzerine Pergamonlular yeni bir tapınağın Hadrianus onuruna yapılmasını istemişler, o bu isteği nazikçe reddederek Traianeum içine kendi heykelinin dikilmesini istemiştir. Özellikle mimari ve plastik verilerinden dolayı Hadrianus dönemine tarihlendirilen tapınakta ele geçen iki kolossal Traianus ve Hadrianus heykeline ait başlarda bu durumu kanıtlamaktadır 691 (Şek. 95). Plastik verilerin dışında, tapınak civarında ele geçmiş yazıtlar da hem Traianus hem de Hadrianus a ait adamaları doğrulamaktadır 692. Yapı 6X10 sütunlu, korinth tarzında, 32X20 m ölçülerinde ve peripteros stilindedir (Şek. 96). Yapı Pergamon nun en yüksek terası üzerine inşa edilmiş, aşağı kenti akropolden izleyen 18 m yüksekliğinde bir tapınaktır. Tapınağın ortasında yer alan portikoların ölçüsü ise 70X65 m dir. Tapınak klasik bir Roma tapınağı olarak yerden 3 m yüksekliğinde bir podyuma sahiptir. Tapınağın çok sarp ve yüksek bir nokta da kurulmuş olması açısından çağdaşları Smyrna Zeus Akraios, Notion Athena Polias tapınaklarıyla topoğrafik açıdan benzerlik göstermektedir. Tapınak merkez Roma nın etkisi ile opus camenticium tekniğinde inşa edilmiştir. Bununla birlikte kesme taş tonozlu kemerlere de sahiptir. Mimari Dekorasyon Yapının plastik verilerine gelince korinth tarzındaki tapınağın friz bölümü, Side N 1 Apollon Tapınağı nda olduğu gibi Hadrianus dönemi friz doldurma motifi olan flüt bezemeleri arasına serpiştirilmiş Medusa başlarından oluşmaktadır 693 (Şek ) Bu benzerliğin diğer bir örneği Hadrianus dönemine tarihlendirilen Claudiopolis Antinous Tapınağı nda da görülmektedir 694 (Şek. 60). Traianeum sütun başlıkları (Şek. 99) özellikle derin kanallı keskin hatlı yapısıyla Side N 1 ve 690 Erdem, s Radt, s AvP VIII-2, s. 269, s. 274; AvP VIII -1, s Vandeput, s. 65, pl Anabolu, (Tapınaklar) resim.297a. 128

151 Sagalassos Antoninus Pius Tapınağı sütun başlıklarıyla büyük oranda benzerdir 695. Özellikle sütun başlıklarında, sofit ve frizdeki bezemelerde görülen sert üslup, merkez Roma mimari plastiğinin bir etkisi olarak yapıda ortaya çıkmaktadır 696. Tapınakta ele geçen Traianus ve Hadrianus un kolossal başları dışında Zeus Philios a ait parçalar da ele geçmiştir. Bu nedenle tapınağın içerisinde 5 m yüksekliğinde Zeus, Traianus ve Hadrianus heykellerinin yer aldığı düşünülmektedir 697. Neokoros tapınaklarında, Hadrianus ile Zeus heykellerinin beraber bulunduğundan daha önce bahsedilmişti. Burada da benzer bir asimilasyondan bahsetmek mümkündür 698. Fakat Radt, bu tapınakta önce ikiz sonra da üçüz olan heykel grubu betimlemelerini, Asklepion da III. Attalos un zırhlı heykelinin Asklepios ile yan yana olması geleneğine dayandırmaktadır 699. Ayrıca bu plastik verileri destekler bir tarzda tapınakta oturur bir Zeus ve onun karşısında ayakta duran bir Traianus heykelinin varlığı sikkelerden de bilinmektedir PERGAMON DİONYSOS TAPINAĞI Mimari Özellikler Pergamon da Hadrianus döneminde inşa gören bir diğer tapınak da Dionysos Tapınağı dır (Şek. 92) Tapınağın büyük bölümü Hellenistik Dönem den başlayan farklı evrelere sahip olsa da yapının bazı bölümlerinin Hadrianus ve Caracalla döneminde inşa gördüğü anlaşılmaktadır 701. Mimari plan olarak yapı, 21X12 m ölçülerinde prostylos tarzında İonik bir tapınaktır 702 (Şek. 100). Tiyatronun orkestrasından 25 basamakla çıkılan tapınak, yüzeyden 4.5 m yükseklikte yer 695 Vandeput, s. 65, pl Strocka, s Radt, ss ; AvP VII, ss Helmut Halfmann, Städtebau und Bauherren Im Römischen Kleinasien, IstMitt 43, Berlin, 2001, s Radt, s Radt, s Strocka, (Architektur) ss Radt, s

152 almaktadır 703 (Şek. 101). Genel özelliklerine baktığımızda tipik bir Roma Tapınağı görüntüsünde olan yapı andezit bloklar üzerinde inşa edilmiştir. Mimari Dekorasyon Tapınaktan ele geçen en önemli plastik mimari parçalar, kapı sövesi,(caracalla dönemi?) (Şek. 102) sima (Şek. 103) bloğu ve frize ait parçalardır (Şek. 104). Bu parçalardan simada üzerindeki anthemion (Lotus-palmet) bezemeleri ve onun hemen altında karşımıza çıkan flüt doldurma motifleri Hadrianus döneminin özelliklerini yansıtmaktadır 704. Friz üzerinde Hadrianus döneminin hızlı imar aktivitelerinin bir sonucu olarak boğa başlarının taşıdığı girland motifleri bulunmaktadır. Bu tarza en iyi iki örnek Hadrianus dönemine tarihlendirilen Klaros Artemis ante başlığı (?) ve Notion Athena (Şek. 91) tapınaklarının friz bloklarıdır. Fakat bu bezemeler arasında da küçük farklılıklar bulunmaktadır. Pergamon da girlantları taşıyan boğa başları bukranion stilinde iken Notion Athena Tapınağı nda bukephalionlar yer almaktadır. Ayrıca Pergamon da girlandların üzerindeki boşluk alanları, yuvarlak sunu kapları ile doldurulmuştur. Friz blokların üzerinde yer alan İon kymation bezemeleri de derin oyulmuş boşluklar içerisine yerleştirilmiş yumurta işlenişleriyle Hadrianus döneminin özelliklerini yansıtmaktadır. Ele geçen sima bloğunda karşımıza çıkan anthemion bezemelerindeki Lotuspalmet uçlarının birbirlerine dokunur tarzdaki yapıları, Hadrianus döneminin özelliğidir. Bu tarzın benzerlerini Tarsos Hadrianus Tapınağı (Şek. 42) ve Attaleia Hadrianus Kapısı (Şek. 172) anthemion bezemelerinde görmek mümkündür. Dionysos Tapınağı nın sima bloğunun altında karşımıza çıkan, dönemin hızlı boşluk doldurma motifi flüt bezemelerini, İasos Agorası nda da mümkündür Radt, s Strocka, (Architektur) s Vandeput, pl

153 5.15. PERGAMON ASKLEPİEİON ÇALIŞMALARI Mimari Özellikler Hadrianus un Asklepieion ile özel olarak ilgilenmesini en önemli sebeplerinden biri Pergamon da yeni bir tanrı Asklepios olarak tapınım görmesidir. Ayrıca Hadrianus un Miletos da Apollon, Sardis, Nikaia, Bithynia- Claudiopolis, Ankyra da Dionysos ve Klazomenai de de yeni bir Helios olarak karşılandığı bilinmektedir yılı kazılarında kütüphaneden ele geçen bir Hadrianus heykeli ve altındaki Tanrı Hadrianus yazıtı bu dönemdeki inşa faaliyetleriyle bağlantılıdır 707. Yaşayan imparatorların tanrılaştırılması çok sık rastlanılan bir olgu olarak Roma İmparatorluğu nda karşımıza çıkmasa da Hadrianus un Anadolu nun birçok yerinde gerçekleştirdiği imar faaliyetleri nedeniyle kentlerin tanrısı olarak algılanmıştır 708. Hadrianus döneminde, yoğun imar gören kentlerden biri de Pergamon dur. Özellikle aşağı kent ve Asklepieion Hadrianus döneminde ciddi onarım ve imar faaliyetlerinin olduğu alanlardır (Şek. 105). Bugün Asklepieion da görülen mimari bulguların büyük bir bölümü, Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir. Alan Hadrianus un 123 yılındaki ziyaretiyle beraber imarlaşmaya başlamış, imparatorun 138 deki ölümüne kadar da sürmüştür 709. Asklepieion kuzey galerisinde yer alan adet arşitrav bloğundaki yazıttan Hadrianus a ithaf okunmaktadır 710. Asklepieion da, Hadrianus döneminin en önemli yapısı, Roma nın yeni bir geleneği olarak ünlü Pantheon un plan özelliğindeki, yuvarlak Asklepios Tapınağı dır 711 (Şek. 106). Hadrianus yuvarlak yapı geleneğini severek uygulamıştır. Roma da yapılan Venüs Tapınağı, Pantheon (Şek. 107), Akademia Belverde ve 706 Glay, s ; Avp VIII, Glay, ss Nr: Glay, s Wolf Koenigs & Wolfgang Radt, Ein kaiserzeitlicher Rundbau (Monopteros) in Pergamon, IstMitt 29, Erdem, s Koenigs & Radt, (Rundbau) ss

154 Marittimo Tiyatrosu bu ilginin bir sonucu olarak karşımıza çıkan diğer yapılardır 712. Bu açıdan Asklepieion Tapınağı nın mimari tipi, olasılıkla merkez Roma nın bir etkisi olarak yuvarlak tarzda karşımıza çıkmaktadır. Bu tarz, Anadolu da Roma dönemi için yeni bir mimari plan tipidir ve Anadolu da Hadrianus dönemiyle beraber yaygınlaşmaya başlamıştır. Mimari Dekorasyon Asklepieion da Hadrianus dönemine yazıtları aracılığıyla kesin olarak tarihlendirilen Kuzey Portikonun sütun başlıkları (Şek. 108), Heilmeyer in de belirttiği gibi, Ephesos-Pergamon plastik okulunun bir yansıması olarak Pergamon da karşımıza çıkmaktadır 713. Özellikle Asklepieion Kuzey Portikonun başlıkları, Ephesos kütüphanesindeki sütun başlıkları ve Ephesos Hadrianus Kapısı 714 (Şek. 180) başlıklarıyla karşılaştırıldığında, kalathos üzerindeki dil tarzı doldurma motifleri, her iki yapıda da Hadrianus dönemi süsleme sanatının bir özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Kuzey Portikonun başlıklarında görülen dil motifleri, Pergamon-Ephesos okulunun ortak kullandığı süsleme elemanlarıdır. Bu başlıkların Anadolu daki diğer benzerlerini ise çağdaşı Attaleia Hadrianus Kapısı 715 ve Milas Gümüşkesen 716 Anıtı sütun başlıklarında da görmek mümkündür PERGAMON YUVARLAK YAPI Mimari Özellikler yılında Bergama kent merkezindeki çalışmalarda yuvarlak bir yapıya ait kalıntılara rastlanmıştır 717. Eldeki mimari parçalardan yapının yaklaşık 6 m çapında olduğu anlaşılmaktadır (Şek. 109). 712 Jacobson, (Geometry), ss Heilmeyer, ss , tafel , Thür, Abb Vandeput, s. 152, pl Vandeput, s. 78, pl Koenigs & Radt, (Rundbau) ss

155 Mimari Dekorasyon Yapıya ait olan korniş süslemeleri ve İon kymation bezemeleri, tarihlendirmede yardımcı olabilecek en önemli plastik unsurlardır. Yuvarlak Yapıya ait korniş bloğunda karşımıza çıkan dalga motiflerini (Şek. 110), Ephesos Olympieion (Şek. 33), Serapieion, Tholos,(Şek. 111) Kyzikos Zeus-Hadianus Tapınağı (Şek. 46) ve Laodikeia Hamam-Gymnasionu (Şek. 188) gibi Batı Anadolu da Hadrianus döneminde inşa edilen yapılarda görmek mümkündür. Bu yapılar içerisinde özellikle Ephesos daki Tholos (Şek. 112) yapısı Pergamon daki Yuvarlak Yapı nın bir benzeri niteliğindedir 718. Ayrıca Yuvarlak Yapı nın korniş bloğunda karşımıza çıkan serbest ve kenarları derin matkap işçiliğiyle belirginleştirilmiş yumurta dizilimi, Hadrianus döneminin bir özelliği olarak ortaya çıkmaktadır PERGAMON MISIR TANRILARI TAPINAĞI (KIZIL AVLU) Mimari Özellikler Anadolu da Mısır kültlerine adanmış en önemli tapınım merkezlerinden biri Hadrianus dönemine tarihlendirilen Pergamon daki Mısır Tanrıları Tapınağı dır (Şek ). Doğulu bir etki sonucunda mistik bir kült olarak karşımıza çıkan bu inanç biçimi Anadolu da Roma döneminde yaygınlaşmıştır. Özellikle Hadrianus un sevgilisi Antinous u Nil de kaybetmesi Mısır ın Hadrianus üzerinde yarattığı en önemli etkidir. Bu etki belki de imparatorun Mısır kültlerine karşı duyduğu ilgiyi de açıklamaktadır. Yazılı kaynaklardan Hadrianus un Pergamon u iki kez (İ.S. 124 ve 129) ziyaret ettiği tahmin edilmektedir 719. Bu nedenle tapınağın da imparatorun ikinci gezisi sonrasında, 130 yılı civarında yapıldığı düşünülmektedir 720. Tapınağın yer aldığı alan, 270X100 m ölçüleriyle devasa büyüklüktedir. Son yıllarda yapılan 718 Koenigs & Radt, (Rundbau) ss Katja Lembke, Ägyptischen Kulte und Ihre Heiligtümer Im Osten Des Römischen Reiches, Kolossalität und Monumentalität: Zur Größe und Ausdehnung der Roten Halle, İstanbul, BYZAS 1, 2005, s Lembke, s

156 araştırmalarda tapınağın hipodamik sisteme tam olarak oturduğu anlaşılmıştır 721. Radt yapının tamamı tuğladan inşa edilen bu özelliğinin merkez Roma nın etkisiyle Pergamon da ortaya çıktığını, hatta binanın Romalı mimar ve ustalar tarafından yapılmış olabileceğini öne sürmektedir 722 (Şek ). Tapınak genel mimari formu ve yapısıyla Anadolu da az rastlanılan bir tarzda inşa edilmiştir. Özellikle devasa yapı biçimi, tekniği ve yuvarlak yapılaşma anlayışı, Pantheon ve Asklepios Tapınağı geleneğiyle de uymaktadır 723 (Şek. 117). Mimari Dekorasyon Yapıda korinth mimarisine ait korniş, sütun başlığı gibi birçok mimari süsleme unsurlarına rastlanmaktadır. Tapınakta klasik olarak Hadrianus dönemine tarihlendirebileceğimiz en önemli buluntular propylon a ait korinth tarzındaki sütun başlıklarıdır (Şek. 118). Bunlarda kültle bağlantılı olarak yaprakları arasında kanatlı kadın figürleri bulunmaktadır 724. Ayrıca pilaster şeklinde derin kanallarla oyulmuş sütun başlıkları da Hadrianus dönemindendir 725. Kızıl avludan ele geçen korniş blokları üzerindeki Lesbos kymation bezemeleri de Vandeput tarafından Side Tykhe ve N 1 tapınaklarına olan benzerliklerinden dolayı Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir 726 (Şek. 119). Mimari süslemelerin dışında tapınakta plastik olarak dikkat çeken bir diğer olgu da taşıyıcı olarak Karyadit ya da Atalante tarzında karşımıza çıkan Mısır stilindeki heykellerdir 727 (Şek ). Bu heykellerin bir yüzlerinde erkek, diğer yüzlerinde ise kadın figürleri betimlenmiştir. Bazen sadece sırt sırta iki kadın figürü betimlenmektedir. Kolları ve yüzleri ise Mısırlı izlenimini verebilmek için siyah taştan ekleme olarak yapılmıştır. Mısırlı Hator duruş formu Hadrianus dönemi özelliği olarak Neo-klasik diyebileceğimiz bir tarzda Arkaistik stili de andırmış 721 Radt, (Pergamon) s Radt, (Pergamon) s Ulrich Mania, Neue Ausgrabungen-neue Aspekte in der Erforschung der Roten Halle, İstanbul, BYZAS 1, 2005, ss Radt, (Pergamon) s Vandeput, pl Vandeput, s. 67, pl Mania, (BYZAS 1), ss

157 olması açısından önemlidir 728. Bununla beraber bugün Karyatid ya da Atalante figürlü taşıyıcı heykellerin yapı içerisindeki konumlarıyla ilgili de bazı farklı öneriler ileri sürülmektedir 729. Bu tarzın en önemli benzerlerini Mısır da el Bahari deki Hatschepsut tapınağında ve Hadrianus villasında görmek mümkündür. 730 Bununla beraber devasa bir yapı olan Smyrna Bazilikası nın kabartmalarında (Şek. 122) da Neo-klasik tarzda Klasisistik etkili figürler yer almaktadır. Hadrianus mimari projeleri kapsamında devasa yapılarda, politik olarak retrospektif anlayışı vurgulanmak istemiştir. Böylece Hadrianus, hayran olduğu Yunan düşünce, inanç ve felsefi anlayışının yeniden canlanacağına inanmaktadır. Fakat bu düşüncenin Smyrna Agorası ve Mısır Tanrıları Tapınağı dışında Anadolu daki Roma dönemi yapılarında çok da fazla tercih edilmediği anlaşılmaktadır. Bunun dışında Hadrianus un bu ideası Anadolu daki yeni yapıların inşaası dışında eski Yunan tapınakları ve kutsal alanlarının onarılıp canlandırılmasıyla gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle Mısır Tanrıları Tapınağı hem devasa mimarisi hem de plastik öğelerinin mimaride kullanılış biçimleri açısından Anadolu da farklı bir öneme sahiptir PHİLADELPHİA DİONYSOS TAPINAĞI Mimari Özellikler Büyük bir olasılıkla Hadrianus dönemine tarihlendirilen ve epigrafik verilerden iyi bilinmeyen bir diğer tapınak da Philadelphia daki Dionysos Tapınağı dır. Kent içerisinde bir tepe üzerinde konumlandırılan korinth 731 düzenindeki tapınağın periptral bir formda olduğu bilinse de kesin mimari planını anlamak güçtür.(şek. 123) Fakat tapınakta yapılan kazılarda temel dokunun 728 Mania, (BYZAS 1), s Otfried Deubner, Lösung eines Stützenproblems in den Atlantenhöfen der Kızıl Avlu in Pergamon, IstMitt 45, Mania, (BYZAS 1), s Hümeyra Birol, The Roman Temple on The Acropolis of Alaşehir (Philadelphia), The Study and Proposals Related to Restitution and Conservation of The Existing Remains, 1996, s. 22. (yayınlanmamış yüksek lisans tezi) 135

158 Anadolu daki diğer birçok Roma dönemi tapınağında olduğu gibi opus caementicium tekniğinde yapıldığı anlaşılmaktadır. Tapınak üzerine yapılan değerlendirmelerde yapının 2. yüzyılın ikinci yarısına ait olduğu yorumları yapılmaktadır 732. Bu yorum bir yazıttan ziyade plastik verilere dayandırılarak yapılmıştır. Tapınağın mimari ölçüleri ise eldeki plan denemesinden de anlaşıldığı kadarıyla 21.40X34 m ölçülerinde hesaplanmış, planlama olarak da pseudodipteros tarz önerilmiştir 733. Tapınağın ön ve arka cephelerinin ise oktostylos tarzda olması kanımızca tartışma götürmektedir. Kyzikos daki devasa tapınak bile oktostylos olarak düşünülmüş olsa da bu tapınağın heksastylos olma olasılığı çok daha güçlüdür. Mimari Dekorasyon Tapınakta ele geçen en önemli plastik veriler tapınağın kornişine ait parçalardır 734 (Şek. 124). Korniş üzerinde karşımıza çıkan yumurta ve anthemion bezeme anlayışı Hadrianus dönemi özelliklerini yansıtmaktadır. Tapınaktaki diğer en önemli buluntu da korinth başlıklarına ait olduğu düşünülen akhantus yaprak parçalarıdır 735. Yaprakların keskin sırtlı ve derin oyulmuş kanal yapısı Hadrianus dönemi özelliklerini taşımaktadır SAGALASSOS E 1 BAZİLİKASI (DİONYSOS TAPINAĞI?) Mimari Özellikler Yapıdaki kapsamlı araştırma ve çalışmalar Waelkens ve ekibi tarafından gerçekleştirilmektedir 736. Waelkens den önce ilk çalışmalar Lanckoronski ve ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir 737 (Şek. 125). E 1 Bazilikası, bölgede araştırmalarda bulunmuş olan Lanckoronski tarafından erken bir kilise olarak adlandırılmıştır 738. Bugün yapının sadece doğu duvarı ayakta olup, alan yapıya ait yıkılmış diğer mimari 732 Birol, s Birol, fig Birol, fig Birol, fig Waelkens, (KST 26) s Lanckoronski, (Pisidie) s Waelkens, (Sagalassos I) s

159 bloklarla çevrelenmiştir 739. Lanckoronski bazilikadaki mimari parçaların Tanrı Dionysos a adanmış bir tapınağa ait olduğundan da bahsetmektedir 740. Mimari Dekorasyon Bazilika 5-6. yüzyılda inşa edilmiştir. Yapıdaki mimari öğeler ve süsleme elemanlarının iki farklı anıttan getirilerek kullanıldığı anlaşılmıştır 741. Yapının mimari süslemelerini çalışmış olan Vandeput ve Lanckoronski bazı parçaların Antoninus Pius Tapınağı ndan getirilerek yapıda kullanılmış olduğunu vurgulamaktadırlar 742. Özellikle frizde yer alan dans eden satyrlerin, trajik ve komik maskların Dionysos ile olan bağlantısı vurgulamıştır (Şek. 126). Ayrıca Lanckoronski, bulduğu bir yazıtta Apollon dışında kentte adı geçen diğer tek tanrının ise Dionysos olduğunu belirtmiştir 743. Bazilikanın kuzey-doğu köşesini oluşturan iki duvarın eski Dionysos Tapınağı na ait olduğu kabul edilmektedir 744. Bu duvarların boyutları göz önüne alındığında tapınağın m X 8.71 m stylobat ölçülerinde, yüksekliğinin ise korniş blokları hariç m olduğu hesaplanmıştır. Fakat tapınağın orijinal plan dokusu bazilikanın yapımı sırasında bozulduğu için planı hakkında bir şey söylemek güçtür. Yapıya ait friz blokları Antoninus Pius Tapınağı na ait olan ve Hadrianus dönemine tarihlendirilebilecek en önemli mimari plastik buluntular olarak hâlâ yapıda ayakta durmaktadırlar. Frizlerin dışa bakan yüzlerinde daha önce Tarsos ve Ephesos Olympieion tapınaklarında Hadrianus döneminin bir özelliği olarak karşımıza çıkan sıralı flüt bezemelerini, bu yapıda da görmek mümkündür (Şek 127). Bu bezemelerin hemen altında ise standart bir biçimde olmayan çeşitli yüz portreleri sıralanmıştır. Bu sıralanmaya benzer bir sistemi Pergamon Traianeum Tapınağı nda da görmek mümkündür. Özellikle bu benzerlik Sagalassos da bir Pergamon 739 Waelkens, (Sagalassos I) s Waelkens, (Sagalassos I) s Waelkens, (Sagalassos I) s Waelkens, (Sagalassos I) s Lanckoronski, (Pisidie), s Waelkens, (Sagalassos I) s

160 okulunun etkilerinden bahsetmemizi güçlendirmektedir 745. Friz bloğunun yapının içine bakan bölümünde, flüt bezemesi benzer bir şekilde devam etmekte, bezemenin hemen altında ise dışarıya bakan yüzlerin aksine Satyr figürleri betimlenmektedir. Sonuç olarak bazı mimari süsleme elemanları (arşitrav, friz, sofit) yapının Geç Traianus-Erken Hadrianus döneminde inşa edildiğini göstermektedir. Örneğin arşitrav üzerinde betimlenen İon kymationu ve palmet bezemeleri bölgeye yakın ve çağdaş olan Attaleia Hadrianus Kapısı ile Aphrodisias Hadrianus Hamamları bezemeleriyle paralellik göstermektedir 746. Bu nedenle yapının süsleme elemanları genel olarak 115 ve 125 yılları arasına tarihlendirilmektedir 747. Ayrıca Batı Anadolu kıyı kentlerinde karşımıza çıkan Pergamon-Ephesos mimari plastik ekolünün etkilerini, Sagalassos da da görmek mümkündür. Sagalassos da diğer Anadolu kentlerinde olduğu gibi hızlı ve yoğun imarlaşmanın varlığı Hadrianus dönemine tarihlendirilen diğer yapılarla da doğrulanmaktadır SAGALASSOS ZEUS-HADRİANUS-ANTONİNUS PİUS TAPINAĞI Mimari Özellikler Yapıyla ilgili ilk verileri Güney Batı Anadolu da 19. yüzyıl sonlarında çalışmış olan Lanckoronski den edinilmektedir 748 (Şek. 125). Daha sonra yapıda çalışmış olan Anabolu ve Price yapı hakkında bazı önemli bilgiler vermektedirler 749. Günümüzde tapınakta Marc Waelkens ve ekibi çalışmakta olup tapınağın mimari süslemeleriyle ilgili en yeni ve kapsamlı çalışma ise Vandeput tarafından yapılmıştır Waelkens, (Sagalassos I) s Waelkens, (Sagalassos I) s Waelkens, (Sagalassos I) s Karl Graf Von Lanckoronski, Les Villes De La Pamphylie Et De La Pisidie Volume II, Paris, 1893, s. 134, ss Anabolu, (Tapınaklar) s. 12, s. 24, s. 43, s. 69, s. 96, lev ; Price, s Vandeput, ss

161 Tapınak, İmparator Hadrianus ve Zeus a Hadrianus tarafından Atina da yaptırılmış olan Olympieion gibi adanmıştır 751. Bu veriyi tapınağın yazıtında bir Olymposlu tanrının olasılıkla da Zeus un isminin geçmesinden anlaşılmaktadır 752. Ayrıca tapınak neokoros unvanını da olasılıkla Hadrianus un ölümü nedeniyle alamamıştır. Sagalassos ilk kez neokoros unvanını belki de Hadrianus un son yıllarında yenilenen Klarios Apollon Tapınağı ile almıştı 753. Fakat mimari süslemeler incelendiğinde tapınak için daha çok 1. yüzyıl içlerine giden bir tarihlendirme yapılmaktadır. Yazıtından tapınağın, tanrı Apollon ve imparatorlara adandığı anlaşılmaktadır 754. Sagalassos Apollon Klarios Tapınağı ve Apollon Klaros Tapınağı aynı dönemde Lykia-Pamphylia Valisi Cn. Arrius Cornelius un Proconsullüğü döneminde (İ.S ) onarılmıştır. Bu onarımlar Hadrianus döneminin restorasyon çalışmaları bakımından önemlidir 755. Batı-doğu yönelimli olarak temenos içerisine yerleştirilmiş olan Zeus- Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı 6X11 sütunlu peripteros stilinde ve m X m. ölçülerindedir 756 (Şek. 128). Tapınağın 6.52 m yüksekliğindeki sütunların başlıkları korinth tarzındadır 757 (Şek ). Tapınak etrafı dört taraftan çevreleyen sütunlu portikolara sahiptir. Temenos alanında çalışan kazı ekibinin araştırmaları sonucunda tapınağın 1. yüzyılın sonu ile 2. yüzyılın başında yaptırıldığı anlaşılmıştır 758. Yapının inşaası için kullanılan bloklar kalkerdendir 759. Ele geçen bir sütun başlığı ve diğer mimari süsleme elemanlarından, yapının korinth tarzında inşa edildiği anlaşılmaktadır. 751 Stphen Mitchell, Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor. Vols.I and II. Oxford. 1993, s Mitchell, (Anatolia) s Waelkens, (Sagalassos I) s Waelkens, (Sagalassos I) s Lanckoronski, (Pisidie) s. 238: 200 nolu yazıt; Waelkens, (Sagalassos I) s Marc Waelkens, Report on The 2003 Excavations and Restoration Campaign at Sagalassos,( KST 26), Ankara, 2004, s Waelkens, (KST 26) s Marc Waelkens, Report on The 2004 Excavations and Restoration Campaign at Sagalassos,( KST 27), Ankara, 2005, s Anabolu, (Tapınaklar) s

162 Tapınağın temenos ölçüleri 68.80X46.00 m dir 760. Tapınağa batı yönünden bir propylon ile girilmektedir. Tapınağın arşitravında ele geçen bir yazıttan tanrı Hadrianus ve Antoninus Pius a adandığı anlaşılmaktadır 761 (Şek. 131). Bununla beraber ele geçen mimari parça ve süslemelerden tapınağın inşaatına ilk kez Hadrianus döneminde başlandığı, Hadrianus un ölümüyle beraber Antoninus Pius a adanarak tamamlandığı anlaşılmaktadır 762. Tapınağın diğer önemli bir özelliği ise mimari olarak bu dönemde çok yaygın olmasa da derin bir pronaosa sahip olmasıdır 763. Bu yapıdaki benzer bir pronaos Klaros Artemis Tapınağı nda gözlenmektedir. Tapınağın portikolarına ait parçalardan sütunlu galerilerin İonik tarzda inşa edildiği anlaşılmaktadır. Portiko 7.74 m genişliğindedir ve sütunları arasındaki mesafe ise 2.40 m dir 764. Tapınağa ait friz parçaları, Erken Bizans döneminde yağmalanarak E 1 Bazilikası nda (Dionysos Tapınağı?) yeniden kullanılmıştır 765. önermiştir 766. Ayrıca Lanckoronski, yapıya ait mimari parçalardan bir rekonstrüksiyonuda Mimari Dekorasyon Tapınağa ait korinth tarzı sütun başlıkları, alınlık, (Şek. 132) arşitrav blokları, frize ait parçalar, (Şek. 133) korniş parçaları gibi birçok mimari eleman ele geçmiştir 767. Tapınağa ait sütun başlıkları ve diğer mimari parçalar, özellikle yerel taş cinsi olan kalkerden inşa edildikleri için genel olarak kalitesiz bir işçiliğe sahiptirler 768. Yapının genel tarihlendirmesi için Antoninus Pius dönemi kabul görse de tapınağın en uzun yapım evresinin Hadrianus dönemine denk geldiği anlaşılmaktadır 769. Bununla beraber bazı mimari süsleme elemanlarının Ephesos 760 Waelkens, (KST 26) s Waelkens, (KST 26) s Waelkens, (KST 26) s Ümit Serdaroğlu, Lykia-Karia da Roma Dönemi Tapınak Mimarlığı, İstanbul, 2004, s Waelkens, (KST 27) s Waelkens, (KST 26) s Lanckoronski, (Pisidie) fig.xxiii, XXIV 767 Vandeput, ss Vandeput, ss Vandeput, s. 75; Erdem, s

163 Celsus Kütüphanesi ve Hadrianus Tapınağı na ait mimari parçalara olan benzerliklerinden dolayı, tapınakta ilk inşa faaliyetlerinin Geç Traianus döneminde başlamış olabileceği de göz ardı edilmemelidir 770. Tapınakta, Hadrianus dönemine işaret eden diğer mimari süsleme parçaları Side N 1 ve Thyke Tapınaklarının mimari plastik verileriyle benzerlikler göstermektedir 771. Özellikle Side N 1 Tapınağı ile Sagalassos Antoninus Pius Tapınağı nın kyma profilleri ve işlemeleri birbirlerine çok benzemektedir 772. Tapınağın korinth tarzı başlıkları ise derin kanallarla oluşturulmuş damarlı yapısı ve yaprakların üzerinde yer alan derin oyuklu göz torbaları, yüksek ışık altında ışık gölge kontrastı yaratmaktadır. Bu durum başlığın genelinde doğal ve plastik olmayan bir görüntüye sahip olmasına neden olmaktadır 773. Daha önceki bölümde açıklanan neokoros tapınaklarının işçiliğiyle bu tapınağın işçiliği karşılaştırıldığında, Prokonnessos mermeri yerine kalitesiz yerel malzemenin kullanılması, mimari süslemelerin verilişindeki özensizlik, yapıya gösterilen ilginin yetersizliği ile açıklanabilir. Ancak Sagalassos daki mimari yapıların birçoğunun yerel kireç taşıyla inşa edilmesi, Sagalassos un mermer yataklarına deniz yoluyla bağlanamamasına dayandırılmalıdır SARDİS ARTEMİS TAPINAĞI Mimari Özellikler Hadrianus dönemi imar çalışmaları içerisinde yapımına Hellenistik Dönem de başlanılan ve tamamlanamayan çalışmalardan biri de Sardis deki Artemis Tapınağı idi 774 (Şek. 134). Hadrianus döneminde tapınakta onarım ve imar çalışmalarında bulunulmuş, Antoninus Pius döneminde de kente ikinci neokoros 770 Erdem, s. 75, pl ,pl , pl. 30.5, 31, Vandeput, s Serdaroğlu, s. 123, Vandeput, s Howard Crosby Butler, SARDIS, Volume-II, Part-I, The Temple of Artemis, Leyden, 1925, s

164 unvanının verilmesiyle bu çalışmalar hız kazanmıştır. Tapınağın doğu kısmında yapılan Hadrianus dönemi onarım çalışmalarıyla ilgili en erken yazıt, 127 yılına tarihlendirilmektedir X20 sütunlu pseudodipteros planlı tapınakta Hellenistik dönemle başlayan ve Roma dönemiyle son bulan toplam üç evre tespit edilmiştir 776 (Şek. 135). Bu evrelerden sonuncusu, 127 ve 150 yıllar arasına tarihlendirilmektedir. Son evrede Gruben nin çizimlerinden tapınağın peristasisin 2. yüzyılın ortalarında tamamlandığı anlaşılmıştır 777. Apollon Klarios Tapınağı nda da peristasisin Hadrianus döneminde tamamlanması, iki tapınak arasındaki en önemli benzerliktir. Tapınakta yapılan araştırmalar, Hadrianus dönemine nazaran yoğun yenileme çalışmalarının, Antoninus Pius tarafından 141 yılında yapıldığını göstermektedir. Yenileme çalışmaları imparatorun eşi Faustina nın ölümü üzerine tapınağın bir bölümünün onun onuruna adanmasıyla başlamıştır 778. Böylece tapınakta hem Artemis e hem de Faustina Minor a tapınılmıştır. İkinci neokorosluğun Antoninus Pius döneminde kente verilmesiyle, tapınaktaki imar çalışmalarında bir artışın olduğundan bahsetmek mümkün olsa da, birinci neokorosluğu Hadrianus döneminde mi yoksa daha öncesinde mi verildiği kesin olarak bilinmemektedir. Fakat eldeki hem plastik hem de epigrafik verilerden, onarımların Hadrianus döneminde başladığı bir gerçektir. Tapınaktaki bazı sütun başlıkları, onarım çalışmalarıyla da paralel olarak 2. yüzyıl ortalarına tarihlendirilmektedir 779. Tapınak Klaros Apollon, Teos Dionysos ve Didyma Apollon gibi Hellenistik temelli tapınak örneklerinde olduğu gibi erken plana sadık kalınarak onarılmıştır. Tapınağın hem pseudodipteros hem de opisthodomoslu yapısı bu görüşü doğrulasa da Antoninus Pius döneminde iç mekânın iki ayrı bölüme ayrılması Hadrianus un eski yapıları koruma ve orijinaline 775 Butler, ss ; Pülz, (Didyma) ss Akurgal, s Gottfried Gruben, Die Temple der Griechen, München, 1986, s Gruben, s Bingöl, ss

165 sadık kalarak inşa etme anlayışına uymamaktadır. Bu anlayış, İmparator Hadrianusu imar faaliyetleri açısından diğer imparatorlardan ayıran en önemli özelliklerinden biridir. Daha öncede değinilen imparatorun Yunan kültürüne duyduğu hayranlık ve saygı, bu yapıların orijinallerine bağlı kalarak onarımlarında yatan en önemli retrospektif anlayışın özünü oluşturmaktadır. Mimari Dekorasyon Tapınağın genelinde Hellenistik süsleme ve mimari anlayış egemendir. Fakat tapınağın doğu bölümündeki sütun altlıklarının torus bölümünde yer alan meşe yapraklarının veriliş tarzı (Şek. 136), Didyma Apollon Tapınağı nın Hadrianus dönemi sütun altlıklarındaki torusanthemion işlemelerini hatırlatmaktadır 780 (Şek ). Ayrıca İonik sütun başlıklarındaki ekhinus üzerinde yer alan ovolo süslemeleri de Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir 781 (Şek. 137). Tapınakta Hadrianus dönemine tarihlendirilen bir diğer mimari parça da büyük kapı sövesi (Şek. 138) ve konsoludur. Kapı konsolu üzerinde yer alan palmet bezemeleri yine Didyma Apollon Tapınağı bezemeleriyle benzerlik göstermektedir 782. Sonuç olarak Teos Dionysos, Klaros ve Didyma Apolon tapınaklarında da olduğu gibi Hadrianus dönemi onarımlarında Hellenistik orijinal parçalar, Sardis Artemis Tapınağı nda da değiştirilmeden kopyalanmıştır. Hadrianus döneminde başlanılan bu onarım ve tamamlama çalışmaları, eldeki mimari süslemelerin stilistik yapılarından Geç Antoninler dönemine kadar devam etmiştir Butler, ss ; Pülz, (Didyma) s Pülz, (Didyma) s Pülz, (Didyma) s.75; Vandeput, s Pülz, (Didyma) ss

166 5.22. SİDE N 1 APOLLON TAPINAĞI Mimari Özellikler Side de bulunan ve Lanckoronski tarafından N1 tapınağı olarak adlandırılan Apollon Tapınağı, 6X11 sütunlu korinth düzeninde bir peripteros tur 784 (Şek. 139) X29.50 m ölçülerindeki tapınak, konglomera temel üzerine yerleştirilmiş bir biçimde doğuya doğru bakmaktadır 785 (Şek. 140). Yapı konglomera temel üzerine yerleştirilmiş olmasına karşın diğer çağdaş tapınaklarda gördüğümüz opus caementicium yapım tekniğini bu tapınakta da görmek mümkündür 786. Yapı genel mimari-plastik özellikleriyle Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir yılında tapınak Zeynep Ahunbay tarafından restore edilerek batı cephesi ayağa kaldırılmıştır 788. Mimari Dekorasyon Tapınak alanında sütun başlıkları, tamburlar, friz ve bir korniş bloğu ele geçmiştir. Sütun tamburlarının alt çapının 1.26 m üst çapı ise 0.96 m olduğu ölçülmüştür. Sütun başlıkları ise korinth tarzdadır (Şek. 141). Sütun başlıklarındaki derin kalathos işli göz formlu yaprak delikleri, Hadrianus dönemi özelliklerini yansıtmaktadır 789. Tapınakta Hadrianus döneminin diğer önemli bir özelliği de frizde karşımıza çıkan Medusa başlarının konsol süslemeleri içerisinde betimlenmesidir (Şek. 142). Benzer bir tarzın Claudiopolis Antinous (Şek. 60) ve Pergamon Traianeum (Şek. 97) tapınaklarında da kullanıldığından daha öncede bahsedilmişti. Fakat Pergamon ve Claudiopolis örneğindeki Medusa başları, buradaki işçilik kalitesine hiçbir zaman ulaşamamıştır. Özelikle derin matkap oyukları ve derin kanallı bitki ve saç öbekleri barok bir tarzı yansıtmaktadır. Pergamon ve Claudiopois örnekleri daha stilize ve hareketsizken Side N1 Apollon Tapınağı frizleri çok daha hareketli ve kaliteli bir matkap işçiliğe sahiptir. Bu işçilik farklılığına karşın Side N1 784 Mansel, (Side) s Mansel, (Side) s Mansel, (Side) s Strocka, (Architektur) s. 300; Pülz, (Didyma) s Zeynep Ahunbay, Side Apollo Tapınağı Restorasyonu, Yapı, İstanbul, 1989, ss Heilmeyer, s

167 Apollon Tapınağı nın Pergamon Traianeum Tapınağı nın bir kopyası olduğu da düşünülmektedir 790. Mansel tapınak frizinde çalışan ustaların Pergamon Traianeum Tapınağı na olan benzerlikten dolayı Pergamon dan gelmiş olabileceklerini öne sürmektedir. Buna karşın bu iki tapınağa frizleri açısından benzeyen Claudiopolis Tapınağı nın plan yapısı tam olarak anlaşılamadığı için aynı benzerlikten bahsetmek güçtür. Tapınağın frizindeki kaliteli işçilik benzer bir şekilde sima üzerindeki anthemion bezemelerinde de karşımıza çıkmaktadır (Şek. 143). Bu, tapınağın işlenmesi sırasında her yerde benzer bir işçiliğin korunduğunu göstermektedir. Bu açıdan bakıldığında 2. yüzyıl başında merkez Roma nın etkisiyle başta Ephesos-Pergamon 791 okulunda karşımıza çıkan mimari anlayışın, güney kıyı kentlerdeki mimari tarzı da ne denli etkilediği Side N1-N2, Termessos N1 Artemis ve Tarsos Zeus-Hadrianus tapınaklarıyla anlaşılmaktadır. Bu yapıların batıdaki yapılardan mimari ve teknik olarak geri kalmayışı Hadrianus un modernizasyon düşüncesini tüm Küçük Asya da eşit bir şekilde yayma anlayışının bir sonucu olarak değerlendirmek mümkündür SİDE N 2 ATHENA TAPINAĞI Mimari Özellikler Side deki Hadrianus dönemine tarihlendirilen diğer bir tapınak da N 2 Athena Tapınağı dır. Bu Tapınakta N1 Apollon Tapınağı nda olduğu gibi konglomera temel üzerine oturmuş 6X11 sütunlu korinth düzeninde bir peripterosdur X17.65m ölçülerindeki tapınak, N1 de olduğu gibi batıya bakmaktadır (Şek ). Yapının batı kısmında ele geçen krepisler, tapınağın 3 basamaklı olduğunu göstermektedir. Sütun tamburları 24 yivlidir ve alt çapla üst çapları N1 tapınağında olduğu gibi aynı ölçülere sahiptir 793. Özellikle bu mimari ölçülerdeki benzerlik, bu 790 Pülz, (Didyma) s Heilmeyer, ss Mansel, (Side) s Mansel, (Side) s

168 iki tapınağın aynı anda yapılma olasılığını güçlendirmektedir 794. N2 Athena Tapınağı da N1 Apollon Tapınağı nda olduğu gibi Attika-İon tarzında sütun altlıklarına sahiptir. Mimari Dekorasyon Tapınaktan ele geçen en önemli mimari plastik parça tapınağın frizine ait olduğu düşünülen bir kabartmadır. Bu parça üzerindeki betimlemede sağda bir sunak ve sunağa doğru ilerleyen iki kişi betimlenmiştir 795. Frizin üzerinde İon kymationu bezemesi vardır. Kabartmaların hasarlı yapısı tarihlendirmede frizi kullanmayı zorlaştırmaktadır. Tapınakta ele geçen diğer önemli bir plastik buluntu da kompozit sütun başlığıdır (Şek. 144). Bu başlıklar N1 Tapınağı başlıklarıyla benzer olmasa da derin kanallı simetrik yapısıyla Hadrianus dönemi özelliklerini yansıtmaktadır SİDE THOLOS (TYKHE) TAPINAĞI Mimari Özellikler Side de Hadrianus dönemine tarihlendirilen bir başka yapı da Agora da yer alan yuvarlak tapınaktır 796 (Şek. 139). Lanckoronski yapıyı kubbe süslemelerindeki zodyak betimlemelerinden dolayı horologium olarak tanımlamıştır (Şek ). Fakat Side de ele geçen sikke betimlemelerinde bu tapınağın içerisinde bir Tykhe heykelinin bulunması yapının bir Tykhe Tapınağı olduğunu göstermektedir 797. Tapınak 12 sütunlu, piramidal çatılı, yuvarlak planlı, 5.45 m çapında bir Korinth Tapınağı dır. Anadolu daki Hadrianus dönemine tarihlendirilen yuvarlak tapınaklar göz önüne alındığında en yakın olanı Pergamon daki Asklepios Tapınağı dır. Bu dönem içerisindeki yuvarlak tapınak anlayışı, Pantheon ile bir Roma etkisi olarak Anadolu da yaygınlaşmıştır. 794 Mansel, (Side) s Mansel, (Side) s Lanckoronski,(Pamphylia) s Mansel, (Side) s

169 Mimari Dekorasyon Tapınaktan çok fazla mimari plastik unsur ele geçmese de başlığa ve frize ait bazı parçalar tapınak hakkında fikir vermektedir. Özellikle cellanın dış duvarları üzerindeki Eros betimlemeli girlandlı friz parçası ve girland arasındaki tanrı betimlemeleri önemlidir (Şek. 147). Bu betimlemeler içinde elinde kerykeion taşıyan bir Hermes portresi net bir şekilde anlaşılmaktadır 798. Boşluk doldurma motifi olarak frizde portrelerin kullanılması, N1 Apollon Tapınağı nda da karşımıza çıkmaktadır ki, bu geleneğin Pergamon ve Claudiopolis Hadrianus dönemi tapınaklarında da devam ettiğine daha önce değinilmişti. Side N1 ve Tykhe Tapınakları Hadrianus döneminde batı kentlerinin de etkisiyle bu geleneği devam ettirmiş olmalıdır. Yuvarlak plan özelliği, Hadrianus dönemi göze alındığında Anadolu da çok yaygın bir form olarak karşımıza çıkmamaktadır. Bu dönemde Anadolu da bilinen en önemli tapınak Asklepieion daki Asklepios Tapınağı dır TEOS DİONYSOS TAPINAĞI Mimari Özellikler Anadolu da İmparator Hadrianus döneminde yenileme geçiren tapınaklar içinde en önemlilerinden biri de mimar Hermogenes in inşa ettiği düşünülen Teos Dionysos Tapınağı dır 799 (Şek. 148). Hadrianus un Anadolu ya yaptığı ikinci gezisi sırasında kente uğraması sonucu 132 ya da daha sonrasında tapınağın onarıldığı düşünülmektedir. 800 Tapınak 18,5X35 m stylobat ölçülerinde 6X11 sütunlu heksastylos bir peripterosdur 801 (Şek. 149). Tapınak Vitruvius un belirttiği gibi Hermogenes in eustyle (güzel stil) tarzındadır 802. Tapınağı çevreleyen sütun sayısı 30 dur. Tapınak alanı dorik ve ionik sütunlarla çevrelenmiş bir temenos portikosuna sahiptir. Yapılan ayrıntılı çalışmalar, tapınağın temel olarak iki evreye sahip 798 Mansel, (Side) s Duran Mustafa Uz, Teos daki Dionysos Tapınağı, İzmir, 1987, s. 89 (yayınlanmamış doktora tezi) 800 Boatwright, s Mustafa Şahin, Anadolulu Bir Mimar Hermogenes, İstanbul, 2002, s Vitruvius, Mimarlık Üzerine On Kitap,

170 olduğunu göstermiştir 803. İlk evre tapınağın yapıldığı Hellenistik evre, diğeri ise depremlerle yıkılması sonucunda esaslı bir onarımdan geçtiği Hadrianus dönemi evresidir. Tapınakta onarımı gösteren en önemli ayrıntılar, Hadrianus dönemine tarihlendirilen İon sütun başlıkları, 804 bazı akroter parçaları 805 ve frize ait parçalardır 806. Tapınakta Hadrianus döneminin varlığını kanıtlayan bir diğer husus da arşitravdaki adama yazıtında unvanların olmasıdır 807. Araştırmacılar, tapınağın Hellenistik orijinli olsa da Hadrianus döneminde kapsamlı bir onarımdan geçtiğini kabul etmektedirler. Batı Anadolu da benzer tarzda Hadrianus tarafından yenilenen diğer Hellenistik tapınaklar ise Klaros Apollon ve Sardis Artemis tapınaklarıdır 808. Tapınak Hellenistik orijinli planıyla da bağlantılı olarak derin bir pronaos ve opisthodomos özelliklerini Hadrianus döneminde de korumuştur. Hadrianus dönemi onarımında özellikle planlamanın hiç değiştirilmediği daha çok üst yapı elemanlarında onarımlar yapıldığı anlaşılmaktadır. Mimari Dekorasyon Tapınakta Hadrianus dönemine tarihlendirilen plastik unsurlar içerisinde en dikkati çekenler akroter parçaları, friz ve sütun başlıklarıdır. Özellikle akroterlerin yapısı genel olarak Aizanoi Zeus-Hadrianus Tapınağı akroterlerinin işlenişiyle büyük benzerlikler göstermektedir. Tapınağın frizlerindeki yenileme çalışmaları Hellenistik örneklerden kolayca ayrılmaktadır. Bu farklılık İon kymationu bezemelerinin Hellenistik örneklerde sivri betimli (Şek. 150), Roma örneklerinin ise yuvarlak betimli olması (Şek. 151), figürlerdeki matkap ve kıyafet farklılıklarından anlaşılmaktadır 809. Fakat konuların tamamlanması açısından bakıldığında ne derece başarılı olunduğu tartışmalıdır. Diğer bir yenileme çalışması ise sütun başlıklarında karşımıza çıkmaktadır. Özellikle İon başlıklardaki volütlerin oluşturulmasında orta 803 Şahin,(Magnesia) s Pülz, (Didyma) ss ; Bingöl, ss Şahin, (Magnesia) s Walter Hahland, Der Fries des Dionysostemples in Teos, JÖAI 38, Wien, 1950, ss Louis, Robert, Recueil d'épigraphie, de numismatique et d'antiquités grecques. Hellenica, Vol. 3. Paris, 1946, s Boatwright, s Hahland, (Dionysostemples) ss

171 noktadaki pergel deliğinin korunması en önemli Hellenistik farklılıktır (Şek. 152). Hadrianus dönemi başlıklarında ise bu deliğe rastlanmaz. Ayrıca başlıkların abaküslerinde karşımıza çıkan Lesbos kymation bezemelerinin farklılığı, Hadrianus dönemi onarımı konusunda önemli ipuçları vermektedir. Hellenistik dönem sütun başlıklarında kymationu oluşturan ok bezemelerinin sağ ve solunda gözü andıran iki delik yer alırken, Hadrianus dönemi örneklerinde ok bezemesi iç içe geçmiş iki ok formunda aşağıya doğru betimlenmiştir 810. Bunlarla birlikte başlıkta ince ayrıntıların işlenmesinde de küçük farklılıklar gözlenmektedir. Hadrianus un eski Yunan kültlerine ve binalarına duyduğu saygıdan ve bu tutumun yasallaşmasından daha önce değinilmişti 811. Teos Dionysos Tapınağı nda da bu anlayışa uyulmuş, bina tamamen yıkılmayıp orijinal plana sadık kalınarak onarılmıştır. Bu onarımda da Hellenistik parçaların Roma dönemi kopyaları kullanılmaya çalışılmıştır TERMESSOS HADRİANUS-N 1 (ARTEMİS) TAPINAĞI Mimari Özellikler Yapı hakkındaki ilk ve kapsamlı çalışma, bölgede araştırmalarda bulunmuş olan Lanckoronski ve ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir 812 (Şek. 153). Tapınak ile ilgili ilk çizimler de ona aittir (Şek ). Daha sonra yapı ile ilgili en güncel yayın Büyükkolancı tarafından gerçekleştirilmiştir 813. Fakat yapının Artemis e de adandığı konusunda veriler bulunmaktadır 814. Tapınağa ilişkin herhangi bir yazıta ulaşılamaması tarihlendirmeyi güçleştirmekteyse de, Büyükkolancı ya göre yapı yılları arasına tarihlendirilmiştir Vandeput, Aptx-1: bkz. Hadrianus dönemi lesbos kymationu bezemesi. 811 Bernard, (I Empereur Hadrien) ss Lanckoronski, (Pisidie) ss Büyükkolancı, ss Price, (İktidar) s Büyükkolancı, s

172 Tapınak 15,85X11,50 m ölçülerinde korinth tarzında prostytlos planlı olarak inşa edilmiştir 816. Cellanın arka duvarında 3.35 m çapında Ephesos Serapeion Tapınağı nda olduğu gibi apsidal bir niş bulunmaktadır 817. Fakat bu niş dikdörtgen bir tarzdadır. Pronaos 5.00X11.50 m ölçülerinde olup üç basamaklı bir krepis e sahiptir. Yapı altı sütunlu prostylos tarzında olmasına karşın antelerin önünde birer sütun daha bulunmaktadır. Anadolu da bu tapınağın en yakın benzeri cephe özelliği olarak Ephesos Hadrianus Tapınağı iken, plan açısından ise Ephesos Serapis Tapınağı dır 818. Ephesos Hadrianus Tapınağı nın alınlığı, Suriye tipinde olmasına karşın genel yapısı bunun biraz dışında kalmaktadır. Ephesos Hadrianus Tapınağı örneğinde arşitrav ve friz birbirinden koparılmadan ortada yarım daire şeklinde halka yaparken burada farklı olarak arşitrav ve frizler köşeli olarak sonlanmakta, bunun üzerine yarım daire formundaki alınlık oturmaktadır. Yapıda karşımıza çıkan diğer ilginç bir olgu da cephedeki iki niştir 819. Mimari Dekorasyon Mimari Plastik bezeme açısından bakıldığında yapının tarihlendirmesinde kullanılacak en önemli buluntular friz bloğuna ait kalıntılardır. Hadrianus döneminin tipik hızlı üretim stili olan flüt bezemesinin biraz daha farklı bir versiyonunu bu tapınakta da görmek mümkündür. Friz içerisinde daha önce Hadrianus dönemine tarihlendirilen basit sıralı flüt bezemesi yerine burada benzer bir şekilde sıralı akanthus yaprakları kullanılmıştır. Buna benzer bir örneği Termessos a çok yakın olan Perge Hadrianus Çeşmesi nin friz bloklarında görmek mümkündür 820. Olasılıkla bu tarz bir süsleme anlayışı Perge ekolünün bir etkisi olarak Termessosu da etkilenmiş olmalıdır. 816 Büyükkolancı, s Büyükkolancı, s Scherrer, (Serapeion) ss Büyükkolancı, ss Erdem, kat.no

173 Flüt bezemesinin üstündeki İon kymationu bezemeleri ve sima üzerinde karşımıza çıkan anthemion bezemeleri, Hadrianus döneminin genel özelliklerini yansıtmaktadır (Şek ). Bununla beraber tapınağın cephesindeki nişlerde yer alan pilaster bezemelerindeki sarmal süslerin benzerini, Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın süslemeli sütun tamburlarında da görmek mümkündür. Buna benzer diğer bir örnek ise Perge Tiyatrosu bezemelerinde karşımıza çıkmaktadır 821. Yapının cephesindeki sarmal salkım bezemelerinin bir amphora ile sonlandırılması Hadrianus dönemi Heraklea Pontike, Aizanoi ve Notion daki tapınaklarının sütun tamburları ve başlıklarındaki küçük vazo tarzı bezemeleri hatırlatmaktadırlar Büyükkolancı, s. 119, dnt Naumann, (Zeustempel) s. 68, Berlin, 1979; Hoepfner, (Herakleia Pontike- Ereğli) s

174 5.27. HADRİANUS İLE BAĞLANTILI DİĞER TAPINAKLAR VE ORANLARININ DEĞERLENDİRMESİ Tablo 7. Hadrianus ile Bağlantılı Diğer Tapınaklar ve Oranları TAPINAK STYLOBAT RATIO SÜTUN ARALIKLARININ SÜTUN ÇAPLARINA ORANI DÜZENLER Didyma Apollon : : ? Ephesos Serapeion 31:30* 1.0 Prostylos - Euromos Zeus 27: : Eustylos Klaros Apollon 26: :1.9 1? Notion Athena 16: Templum In Antis - Pergamon 32:20* 1.6 2:1 2 Eustylos Traianeum Pergamon Dionysos 21: Prostylos - Philadelphia 34: : Eustylos Dionysos Sagalassos 26.80: : Eustylos Antoninus Pius- Hadrianus Sardis Artemis 94.92: : ? Side Apollon N : :1 2 Eustylos Side Athena N : : Pyknostylos Teos Dionysos 35: : Eustylos Termessos 15.85: Prostylos - Hadrianus Aizanoi 53.28: :1 1.5 Pyknostylos * Tapınak oranlarının bazıları yayınlardaki planlardan hesaplanarak çıkarıldığı için kesin olmamakla birlikte doğruya yakın değerler oldukları kabul edilmektedir. 152

175 Hadrianus öncesinde yaptırılan fakat Hadrianus döneminde onarılan tapınaklarla beraber Hadrianus döneminde ilk defa inşa edilen tapınakların stylobat oranlarına baktığımızda 1.4 ile 2.1 arasında değişen oranları görmek mümkündür. Burada sadece Ephesos Serapeion Tapınağı 1.0 gibi bir oranla bu grublama dışında kalmaktadır. Ortalama olarak tapınakların tamamında boyun enden yaklaşık olarak 1.5 kat daha uzun olduğu anlaşılmaktadır. Sütun aralıklarının bir sütun çapına bölünmesiyle ortaya çıkarılan oranlamada ise genel bir standartan bahsetmek mümkündür. Özellikle neokoros tapınaklarında olduğu gibi bu tapınaklarda da erken Hellenistik plana bağlı kalanlarda, Vitruvius un Eustylos olarak adlandırdığı güzel stilin oranı olan 2.25 e çok yakın değerleri görmek mümkündür. Bununla beraber Eustylos stile sahip olan tapınakların tamamının peripteros tarzında bir sütun dizilimene sahip oldukları anlaşılmaktadır. Eustylos tarzı dışında diğer tapınaklarda ise Vitruvius un belirttiği Diastylos ve Pyknostylos stile nadir olarak rastlanmaktadır. Ayrıca daha önce belirtildiği gibi Radt, Pergamon Traianeum da çalışan ustaların Side N1 Apollon Tapınağı nda da çalışmış olabileceklerini özellikle iki tapınağın frizlerinin benzer şekilde işlenmesine bağlanmaktaydı. Bununla beraber tapınakların sütun çap oranlarının büyük yakınlığı iki tapınakta da aynı mimari ekibin çalışmış olabileceği olasılığını da güçlendirmektedir. Genel oranlara bakıldığında tapınaklarda Hadrianus dönemine ait oransal anlamda bir standarttan bahsetmek mümkündür. En azından tapınaklarda sütun aralık ve çaplarının 2:1 oranına sahip olan Eustylos stilinde olması, bu anlayışın en çok tercih edilen tarz olduğunu göstermektedir. Böylece erken bir tasarı olan ve beğenildiği anlaşılan Eustylos tarzın Hadrianus döneminde kullanılmaya devam ettiği anlaşılmaktadır. Sütun aralıklarlarında ise 4 metre ve üzerindeki sütun aralıklarının daha çok Hellenistik tapınaklarda karşımıza çıktığı anlaşılmaktadır. Daha önce de bahsedildiği gibi Hellenistik orijinli oldukları düşünülen neokoros Hadrianus dönemi tapınakları bu açıklamanın dışında kalıp Hellenistik tapınaklarda karşımıza çıkan büyük oranlara sahiptirler. 153

176 ALTINCI BÖLÜM HADRİANUS İLE BAĞLANTILI DİĞER YAPILAR 6.1. ANDRİAKE HORREUMU Mısır ın İskenderiye kentinden yola çıkarak Roma ya giden tahıl gemilerini Anadolu da konaklaması ve yüklerini boşaltması için limanlara ihtiyaç duymaktaydı. Bu nedenle Hadrianus tarafından 128 yılında Myra ve Patara da iki Horreum inşa ettirilmiştir 823. Böylece yakın limanlardan hem Anadolu ya hem de Roma ya hububatın daha güvenli ve kolay olarak taşınması sağlanmıştır 824. Mimari Özellikler Horreum 65X32 m ölçülerindedir 825 (Şek ). Yapı genel planı ve düzeni açısından Patara Horreumu yla benzerlikler taşısa da ayrıntıda bazı farklılıklar görülmektedir. Patara Horreumu ndaki son iki magazin, diğer 6 magazine göre 27 m genişliğiyle daha kısa yapılmıştır. Yapıdaki bir diğer önemli farkda ana magazinlerden bağımsız olarak yapının her iki köşesinde yeralan iki küçük odanın varlığıdır. Olasılıkla bu iki odanın siloyu koruyan bekçilere ait oldukları düşünülmektedir. 826 Pencereler ve kapılar arasındaki mesafe azlığından dolayı Andriake Horreumu, Patara Horreumu da olduğu gibi tek katlı ön cepheye sahiptir (Şek ). Kapıların hemen üzerinde, binanın tamamı boyunca yer alan Hadrianus yazıtı en önemli tarihlendirme unsurudur 827. Ayrıca yapıda Patara da olduğu gibi mimari süslemeden bahsetmek mümkün değildir. Yapının tamamı Patara Horreumu ile aynı tarzda inşa edilmiştir Geoffrey Rickman, Roman Granaries and Store Buildings, Cambridge, 1971, ss Rickman, s Magie, s. 620; Rickman, s Rickman, s CIL III, 6738: Horrea Imp(eratoris) Caesaris divi Traiani Parthici f(ilii)divi Nervae nepotis Traiani Hadriani Augusti Cos.III. 828 Rickman, s

177 Mimari Dekorasyon Plastik olarak yapıda karşımıza çıkan en önemli veri, binanın ortasındaki giriş kapısının üzerinde yer alan Hadrianus ve Sabina ya ait iki portredir 829 (Şek. 162) Fakat Hadrianus olduğu düşünülen kişinin yüzü tahrip olmuştur. Portreler genel özelliklerinden dolayı 130 lu yıllara tarihlendirilmektedir 830. Ayrıca yazıtlarla da belirlenen bu tarih, hem plastik hem de epigrafik olarak birbirini desteklenmektedir APHRODİSİAS HADRİANUS HAMAMLARI Mimari Özellikler 20. yüzyılın başlarında keşfedilen hamam yazıtlarından dolayı Hadrianus Hamamları olarak adlandırılmıştır 831 (Şek. 54). Simetrik iki galeri ve bunların dışında bir büyük ana holden oluşan yapı, 100X60m ölçüleriyle Anadolu daki en büyük hamamlardan biridir 832 (Şek. 163). Hamam planından da anlaşıldığı gibi büyük bir imparator salonuna sahiptir. Ayrıca hamamın palestrası Anadolu daki hamamlar düşünüldüğünde en büyük palestraya sahip hamalardan biridir. Hamamın bu devasa yapısı Hadrianus dönemi ihtişamıyla da parallelik göstemektedir. Hadrianus dönemi imar politikası içerisinde, su ile bağlantılı yapı komplekslerinin önemi büyüktür. Hadrianus dönemi Ephesos Liman Hamamları ve Smyrna da bugün yeri tam olarak keşfedilemeyen Asia nın en büyük hamamlarından biri olan gymnasion, aynı imar politikasının ürünleridirler. Bu nedenle Aphrodisias Hadrianus dönemi hamamları genel özellikleri açısından önemli bir yere sahiptir. Hamamın iç döşemi, mermer plakalarla kaplamış zengin bir süsleme anlayışının izlerini taşımaktadır. Hamamdan ele geçen yazıtlarda, imparatorun Olympos ve Panhellenia sıfatlarıyla anılması, binanın yılları arasında imparatorun 829 Rickman, s Schorndorfer, s Schorndorfer, s Kenan Erim, Aphrodisia City of Venus Aphrodite, ss

178 Anadolu ya yaptığı ikinci gezisi sonrasında yapıldığını göstermektedir 833. Hamam, önünde yer alan Tiberius portikosuyla ilişki içerisindedir. Binanın yapılmasıyla beraber imparator salonunun portikodan görünebilmesi için portikonun sütunları postomentler üzerine alınarak yükseltilmiştir. Mimari Dekorasyon Hamamlardaki plastik verileri temelde iki grup içerisinde değerlendirmek gerekmektedir. Birinci grubu mimari süslemeler oluştururken, ikinci grubu yapının içerisinde ele geçen plastik heykeller oluşturmaktadır 834. Mimari süsleme elemanları içerisinden en dikkati çekenler insan bezemeli kabartmalarla bitki bezemeli pilaster süsleme elemanlarıdır (Şek. 164). Özellikle yuvarlak ranke tarzı süsleme elemanları içerisindeki kartal, aslan gibi betimlemelerin görüldüğü bu süsleme anlayışını İasos Agorası friz süsleme elemanlarında da görmek mümkündür (Şek. 198 ). Ranke bezemesi içinde yer alan akanthus yapraklarının genel işleniş tarzı, 2. yüzyıl ilk yarısı içerisine tarihlendirilmektedir 835. Hamamlara ait diğer en önemli plastik veri ise konsol tarzında üzerinde kabartma olan parçalardır 836 (Şek. 165). Benzer tarzda farklı yüz betimlemelerinin olduğu diğer konsolları da yapı içerisinde görmek mümkündür. Hamamlardaki diğer plastik buluntular ise heykel gruplarıdır. Bunlar içerisinde Hadrianus un Panhellenia düşüncesiyle uyumlu olarak karşımıza çıkan Apollon Portresi ile Akhileus-Penthesilea grubu önemli bir yere sahiptir 837. Böylece Hadrianus dini olmayan yapılarda da dini figürleri kullanarak kendine has olan mimari politik anlayışını Aphrodisias da yaymaya çalışmıştır. A Boulanger, Note sur les fouilles executees en 1913 a Aphrodisias, CRAI, 1914, s. 46: 834 Erim, ss Jens Rohman, Einnige Bemerkungen zum Ursprung des feingezahnten Akanthus, IstMitt 45, 1995, s. 118, tafel L. Crema, I Monumenti Architettonici Afrodisiensi, Monumenti Antichi, Vol.XXXVIII, 1937 Rome, ss , fig Erim, ss

179 6.3. ALEKSANDRİA TROAS HAMAMI Mimari Özellikler İmparator Hadrianus tarafından 135 civarlarında, Asia ya procurator olarak atanan Herodes Atticus un, imparatordan temin ettiği yedi milyon drahmi sayesinde bölgedeki Nymphaion, Su Kemeri ve Hamamı da yaptırttığı düşünülmektedir 838. Aleksandria kent planı içerisinde diğer Roma dönemine ait yapılar düşünüldüğünde en büyük yapı hamamdır. Hamam yaklaşık olarak 80X100 m ölçülerinde ve doğubatı doğrultusunda uzanmaktadır 839 (Şek ). Bugün bazı tonozlu-kemerli bölümlerin dışında binanın büyük bir bölümü yıkılmış durumdadır (Şek. 168). Yapının benzeri olarak Ephesos Doğu Hamamı, Vedius Gymnasionu ve Sardis Gymnasionu önerilmektedir 840. Yapıda plastik açıdan çok fazla buluntu ele geçmemiş olsa da binada çalışmış erken gezginlerden Wheler ve Spon hamama ait bazı korinth sütun başlıklarından bahsetmektedirler 841. Fakat bunlarla ilgili bugün gerçek bir veriye ulaşılamamaktadır. Eğer gezginlerin görüşlerini doğru sayarsak yapıda korinth mimarisinin kullanıldığı konusunda bir yorum yapılabilir. Fakat bunun ötesinde plastik anlamda Hadrianus ile bağlantılı bir şey söylemek mümkün görünmemektedir. Yine de bu büyük yapının, Herodes Atticus un imparatordan aldığı desteklerden dolayı Hadrianus döneminde imparatorun yardımları ile yapıldığı kabul edilmelidir. 838 Philostratos A.G.C. Smith, The Gymnasium at Alexandria Troas, AS XXIX, 1979, s. 39, fig Smith, ss Smith, s

180 6.4. ALEKSANDRİA TROAS NYMPHAİONU Mimari Özellikler Aleksandria Troas daki su problemleriyle ilgili olarak Herodes Atticus, halkın çamurlu suları içmek zorunda kaldığını ve kentin temiz suya ihtiyaç duyduğunu bir mektupla Hadrianus a bildirmiştir 842 Büyük bir olasılıkla Herodes Atticus un, Aleksandreia Troas da İmparator Hadrianus dan aldığı yardımlarla yaptırdığı yapılardan biri de 8.35X17.05 m ölçülerindeki Aleksandria Troas Nymphaionu dur 843 (Şek. 166). Yapı Herodes Atticus Hamamları nın hemen güneyinde yer almaktadır. Yarım daire formlu planıyla bu Nymphaion tipi Anadolu da 2. yüzyıl ile yaygınlaşmaya başlamıştır 844. Hadrianus dönemi Anadolu daki diğer Nymphaionlarla karşılaştırıldığında yapının en önemli benzeri, Letoon Hadrianus Nymphaionu dur 845 Nymphaion nun diğer bir önemli özelliği de, temellerinin daha çok 2. yüzyılda yoğun olarak karşımıza çıkan opus caementicium tekniğinde inşa edilmiş olmasıdır 846. Buna karşın yapının dış duvarları kireç taşından yapılmıştır. Nymphaionun yarım daire formundaki planı içinde yedi adet apsidal niş yerleştirilmiştir 847. Bu Nymphaion ile Herodes Atticus un Olympia da yaptırttığı yarım daire formlu ve iki katlı Nymphaionu karşılaştırırsak, Olympia Nymphaionu Herodes in hem kendisi hem de imparatorluk ailesine ait heykellerin nişlerde yer almasıyla çok daha şatafatlıdır 848. Yapıdan hiçbir plastik buluntunun ele geçmemesi önemli bir sorun olarak karşımıza çıksa da Herodes Atticus un procurator olarak Aleksandria daki faaliyetlerinden yapının olasılıkla 134/135 yıllarında yapıldığı düşünülmektedir Philostratos, Hakan Öztaner, The Nymphaeum at Alexandria Troas, Asia Minor Studien Band 33, 1999, ss Öztaner, s Laroche, (Letoon 2006), ss Öztaner, s Öztaner, s Renate Bol, Das Statuenprogramm des Herodes-Atticus-Nymphäums, Olympischen Forschungen 15, DAI, Berlin, Öztaner, s

181 6.5. ATTALEİA PROPYLONU Mimari Özellikler İmparator Hadrianus onuruna yaptırılan Anadolu daki Propylonlar dikkate alındığında en zengin mimari bezemelere sahip olan Attaleia Hadrianus Propylonu dur (Şek. 169). Propylon iki kule arasına sıkıştırılmış surların içinde kentin ana giriş noktalarından biri konumundadır 850 (Şek. 170). Lanckoronski nin planlarından yapının 7.986X m ölçülerinde, yüksekliğin ise m olduğu anlaşılmaktadır. Kapının kemer genişlikleri birbirinin aynısıdır 851. Fakat kemerlerin önündeki sütun aralıkları farklıdır. Sağ ve solda yer alan iki sütunun arasındaki boşluk aynıyken, ortada yer alan iki sütun arasındaki boşluk daha geniştir 852. Propylon önde 4, arkada da 4 olmak üzere toplam 8 sütunla taşınmaktadır. Kompozit başlıklı ve Attika-İon kaideli sütunlar granit, diğer bölümler beyaz mermerden inşa edilmiştir 853. Lanckoronski üst katta ele geçen sütun altlıklarından dolayı yapının iki katlı olduğunu ileri sürmektedir 854. Fakat bugün ikinci kata ait önemli bir veri yoktur. Yapının üzerinde Hadrianus a adama olarak altın yaldızlı bronz harfler ile yazılmış yazıtın, bugün sadece arşitrav üzerindeki yerleştirilme noktaları görülmektedir 855 (Şek. 171). Yazıtlardaki sıfatlardan yapının, 131/2 yılları civarında Phaselis Propylonun da olduğu gibi imparatorun ikinci gezisi sırasında yaptırıldığı anlaşılmaktadır yılında yapının onarılması kararı alınmış, ilerleyen yıllarda da yenileme çalışmaları tamamlanmıştır Lanckoronski,(Pamphylia) s İdil, s İdil, s Lanckoronski, (Pamphylia) s Lanckoronski, (Pamphylia) ss Lanckoronski, (Pamphylia) ss Şahin, (IK 54), s Mahmut Akok, Antalya Şehri İçindeki Hadriyan Kapısının Mimari Kuruluş ve Restorasyonu, TAD XIX-I, Ankara, 1972, ss

182 Mimari Dekorasyon Propylon daki en anıtsal bezemeler friz üzerinde karşımıza çıkan sarmaşık bezemeleriyle saçaklığa ait olan anthemion bezemeleridir (Şek. 172). Bu bezemeler dönemin bir özelliği olarak son derece keskin hatlıdır ve matkapla oyularak işlenmişlerdir 858. Kabartmalarda ışık gölge kontrastını kullanarak barok etkiyi yoğunlaştırmak için matkapla yapılan derinleştirmelerde farklılıklar görülmektedir 859. Kabartmaların bu keskin hatlı hareketli yapısı, Hadrianus dönemi özelliğidir. Buna karşın kabartmaların işlenişindeki detaylar özensizdir 860. Ayrıca Propylon da dikkat çeken bir diğer bezeme gurubu da tonozlardaki tavan kasetleridir. Tonozlardaki kasetler ön cephedeki işlemelere kıyasla daha derin işlenmemişlerdir 861. Ayrıca her bir kaset içerisinde farklı bir rozet betimlemesi kullanılmıştır. Bununla beraber korniş üzerinde yer alan İon kymationu bezemelerindeki yumurtaların ovalleştirilmiş yapısı Celsus Kütüphanesi, Pergamon Asklepieion Tapınağı yumurta işçiliğiyle benzerlikler taşımaktadır 862. Kompozit başlıkların plastik olarak benzerlerini Sagalassos Antoninus Pius kutsal alanındaki propylonda görmek mümkündür 863. Anthemion bezemeleri içerisinde yer alan palmet işçiliğinin benzerlerini de Kremna Hadrianus Tapınağı simasında görülebilmektedir CLAUDİOPOLİS TİYATROSU Mimari Özellikler Akropolde tapınakla beraber Hadrianus döneminde inşa gören bir diğer yapı da Claudiopolis Tiyatrosu dur 865 (Şek. 58). Fakat bugün tiyatroda scenae binasına ait 858 Lanckoronski, (Pamphylia) s Lanckoronski, (Pamphylia) s Lanckoronski, (Pamphylia) s Lanckoronski, (Pamphylia) s Vandeput, s Vandeput, s Vandeput, s Berker-Bertau, IK 31, ss. 27 ; Erdem, s. 24; Nezih Fıratlı, (Bithynion-Claudiopolis) ss , fig.10, Paris, [ 160

183 mimari-plastik parçalar dışında yapının tam planı hakkında bir şeyler söylemek güçtür. Nezih Fıratlı nın plan çizimlerinden tiyatronun Antinous Tapınağı nın güney doğusunda Gerede yolu üzerinde lokalize edildiği anlaşılmaktadır 866. Alanda gerçekleştirilen inşaat çalışmaları sonucunda mimari süslemeler ve oturma basamaklarına ait parçalar ele geçmiştir. Özellikle scenae ye ait parçalardan sahne binasının en azından bir katının İonik ve aedikula lı tarzda olduğu anlaşılmıştır. Olasılıkla iki ya da üç katlı olan sahne binası, zengin mimari süslemeleriyle alandaki en önemli yapılardan biri konumundadır. Mimari Dekorasyon Şans eseri tiyatronun scenae binasına ait birçok mimari süsleme elemanı elimize geçmiştir 867. Özellikle pilaster süslemelerine ait parçalar (Şek. 173) Aphrodisias Hamamı (Şek. 164) ve İasos Agorası (Şek. 198) insan ve hayvan bezemeli lento süslemeleriyle büyük benzerlikler taşımaktadır. Bu süslemeler içerisinde tiyatrodan ele geçmiş olan Herakles betimlemeli barok işçiliğe sahip parça en dikkat çekenlerden biridir 868. Özellikle kabartmalar, derin oyulmuş yapısı ve zeminden kopuk tarzlarıyla Hadrianus dönemi barok anlayışını çok iyi yansıtmaktadırlar. Diğer önemli kalıntılar Hadrianus yazıtının olduğu arşitrav ve friz bloğu parçalarıdır (Şek. 174). Özellikle friz bölümünde bitkisel bezemelerin insan yüzlü betimlemelerle kesilmesi daha öncede bahsi geçen Perge Güney Hamamı Frizindeki Medusa ve İasos Agorası anthemion bezmelerinde de karşımıza çıkmaktadır 869. Kanımızca bu benzerlikler yapının 130 yılları civarında inşa görmüş olabileceğini desteklemektedir. 866 Fıratlı, (Bithynion-Claudiopolis) s. 116, fig Fıratlı, (Bithynion-Claudiopolis) ss , fig Fıratlı, (Bithynion-Claudiopolis) ss. 116, fig Vandeput, pl.91.2, pl.105.3; Fıratlı, (Bithynion-Claudiopolis) fig

184 6.7. DAPHNE TİYATROSU Mimari Özellikler Antiokheia bölümünde de değindiğimiz gibi imparator Hadrianus tarafından inşa edilen yapılar içerisindeki en ilginçlerinden biri de Antakya nın Harbiye kasabasındaki tiyatrodur 870. Tiyatronun en önemli özelliği gösteri amaçlı bir mekân olmasının yanı sıra su depolama özelliğini de kullanarak bir rezearvuar gibi çalışıyor olmasıdır. Böylece orkestrada biriken su, kemerler aracılığıyla Antiokheia kentine taşınabilmekteydi 871. Bu nedenle tiyatro çeşitli noktalardan su giriş ve çıkışları için özel olarak yapılmış kanal ve boru sistemlerine sahiptir 872. Antik yazarlardan Malalas, Hadrianus un Daphne de bu tür bir binayı yaptırttığından bahsetmektedir 873. Mimari Dekorasyon Tiyatroda iki korinth başlığı, iki korniş parçası ile Lesbos ve İon kymationu bezemelerine ait parçalar ele geçmiştir 874. Bunlar içerisinde sütun başlıklarının benzerlerini, Hadrianus dönemine tarihlendirilen Anadolu daki diğer pek çok yapıda görmek mümkündür. Başlıklardaki derin kanallı kalathos yaprak kıvrımları ve sert işçilik tarzı Hadrianus dönemi özelliklerini yansıtmaktadır. Bu başlığın Anadolu daki en yakın benzerini ise Ephesos Olympieion Tapınağı nda görmekteyiz. Ayrıca kornişe ait iki parçada görülen zengin süsleme anlayışı yine Hadrianus döneminin bir özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle korniş üzerindeki flüt bezemeleri Hadrianus dönemini destekleyen bir diğer özelliktir. Plastik özelliklerinden dolayı yapı yılları arasına tarihlendirilmelidir. Kazısı hakkında yayın yapan Wilber yapıyı Hadrianus dönemine tarihlendirmenin yanında diğer dönemlerden olan mimari elemanlara da değinmiştir D.N. Wilber, The Theatre At Daphne, ANTIOCH ON-THE-ORONTES II, Wisconsin, 1938, ss H. Chowen, ss Wilber, Joannnis Malalae, Chronographia, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn, 1831, ss Wilber, ss Wilber, s

185 6.8. EPHESOS LİMAN HAMAMI Mimari Özellikler Ephesos da Olympieion dan sonra karşımıza çıkan bir diğer büyük ölçekli yapı da liman hamamlarına Hadrianus döneminde eklenen Verulanus Portikosu dur. Bu portiko 200X240 m ölçüleriyle Roma döneminde Ephesos da Olympieion Tapınağı nın kapladığı alandan sonra en çok alana sahip ikici yerdir 876 (Şek ). Yapı ele geçen yazıtı sayesinde İmparator Hadrianus dönemine tarihlendirilmektedir 877. Yazıtın incelenmesi sonucunda hamam portikosunun Olympieion la yaklaşık olarak aynı ya da çok kısa bir süre önce 130/131 yıllarında yapıldığı anlaşılmıştır 878. Yegül tarafından yapı çift sıralı hamam grubu içerisinde, en erken örneklerden biri olarak değerlendirilmiştir 879. Hamamın Verulanus Portikosu dışındaki bölümü Flaviuslar dönemine tarihlendirilse de hamam Hadrianus döneminde portikoyla beraber genişletilmiştir EPHESOS HADRİANUS KAPISI Mimari Özellikler Ephesos da Hadrianus döneminde inşa edilen yapılar içerisinde yer alan bir diğer önemli yapı da 11.55X1.56 m ölçülerinde ve yaklaşık 18 m yüksekliğindeki Hadrianus kapısı dır 881 (Şek ). Bu Kapı, Anadolu da yer alan diğer propylon ve kapılarla karşılaştırıldığında en yüksek olanlardan biridir (Şek. 177) Kapı 876 Yegül, ss IvE II 430. sic) vacat. 878 IvE II s. 150, s Yegül, s Dieter. Knibbe&Wilhelm Alzinger, Ephesos vom Beginn der römischen Herrschaft in Kleinasien bis zum Ende der Principatszeit, ANRW II, 7.2, Berlin, 1980, s. 818; Marc Waelkens, (Romanization) s Thür, (Hadrianstor) s

186 Hadrianus Tapınağı nın karşısında yamaç evlere geçişi sağlayan sağ kanat üzerinde, antik adıyla kentin merkezi aksını oluşturan Embolos içerisinde kalmaktadır. Kapının bu noktada, konumlandırılmasının en önemli nedeni, bu alanın dört yol ağzının kesiştiği ve Ortygia ya giden kutsal tören yolunun da başlangıcı olmasıdır 882. Bugün Hilke Thür tarafından yapının sadece ilk katının restorasyonu yapılabilmiştir. Ele geçen mimari süslemelerden ve yazıttan kapının Hadrianus un Anadolu ya birinci gelişiyle ilgili olarak 117/118 yılları içerisinde Celsus Kütüphanesi ve Hadrianus Tapınağı yla yaklaşık olarak aynı süreçte yapıldığı önerilmektedir 883. Kapı, Suriye tipi alınığıyla Ephesos Hadrianus Tapınağı ve Termessos N1 Hadrianus Tapınağı cepheleri ile benzer özelliktedir. Bu alınlık tipinin Ephesos da sevilmesi olasılıkla bir liman kenti olarak doğuyla olan yakın ilişkisiyle açıklanmalıdır. Yapının, Anadolu dışındaki en önemli yakın benzeri ise Atina daki Hadrianus Kapısı dır. (Şek. 178). Fakat bu kapı da Ephesos Hadrianus Kapısı ndan en az 10 yıl sonra yapılmıştır. Yapı Anadolu daki çağdaşı diğer örneklerle karşılaştırıldığında sadece uzunluğuyla değil, mimari öğelerinin inceliğiyle de dikkat çekmektedir. Özellikle kapının üç katlı formunun ayakta durabilmesi için önde bir tama yakın sütun, onun hemen arkasında da başka bir destek sütun sırası yer almaktadır (Şek. 176). Fakat ikinci sıra sütun dizisi ön sıranın tam arkasından teğet geçtiği için cepheden bakıldığında diğer sıra görülmemektedir. Böylece bu uzun yapının depremlere karşı dayanıklı hale getirilerek uzun yıllar ayakta kalması planlanmıştır. Mimari Dekorasyon Kapıda yapılan çalışmalar sonucunda çok sayıda mimari parça ele geçmiştir. Bunlar özellikle arşitrav, friz ve sütun başlıklarıdır 884. Kapıda daha çok Hadrianus döneminde friz içerisinde sıkça karşımıza çıkan flüt bezemeleri, birinci ve ikinci 882 Thür, (Hadrianstor) s Thür, (Hadrianstor) s Thür, (Hadrianstor) ss

187 katta görülmektedir (Şek. 179). Benzer süslemelerin daha önce bahsi geçen ve Hadrianus dönemine tarihlendirilen Pergamon Dionysos (Şek. 103), Hierapolis Stoa Bazilikası, Daphne Tiyatrosu, Aizanoi Zeus, (Şek. 53) Tarsos Hadrianus Tapınağı nda (Şek. 41) da yer aldığına değinilmişti. Kapıda tarihlendirmede kullanılabilecek bir diğer önemli buluntu grubu da kompozit ve korinth tarzı sütun başlıklarıdır (Şek. 180). Özellikle başlıklardaki göz oyuğu (torba) bezemeleri, Ephesos Hadrianus Tapınağı ve Celsus Kütüphanesi sütun başlıklarıyla büyük benzerlikler taşımaktadır. Embolos da Geç Traianus ve Erken Hadrianus dönemine tarihlendirilen bu üç önemli yapının, birbirlerine yakın tarihlerde inşa görmeleri, bu yapıların tek bir imar projesi içerisinde yapıldıklarını düşündürtmektedir EPHESOS VE TRAPEZOUS LİMAN ÇALIŞMALARI Mimari Özellikler Hadrianus döneminde epigrafik ve edebi kaynaklardan ede edilen bilgiler ışığında Ephesos ve Trapezous da önemli liman projelerinin gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır 886. Özellikle bu iki kentte dolan limanların boşaltılması ve yeniden inşaaları Hadrianus un yardımlarıyla gerçekleştirilebilmiştir. Ephesos liman kapısı liman projesi kapsamında ele alınmıştır. Kapının Niemann tarafından yapılan yeniden kurma denemesi, Wilhelm Wilberg in önerdiği gibi Hadrianus dönemine tarihlendirilmiştir 887. İmparator Hadrianus un limanı dolduran Kaystros nehrinin yatağını değiştirerek limanın işlerliğini arttırma çalışmaları ele geçen yazıtlardan 129 yılına tarihlendirilmektedir 888. Hadrianus döneminde limanın yatağının değiştirilmesi için inşa edilen duvarlar iki yüz elli yıl önce Attalos döneminde olduğu gibi Kaystros a yeni bir yatak oluşturmak için 885 Friedmung Hueber, Zur Städtebaulichen Entwicklung des Hellenistisch-Römischen Ephesos, IstMitt 47, 1997, ss Zabehlicky, ss ; Boatwright, ss Zabehlicky, s IK 24, IvE, II

188 yapılmıştır 889. Fakat Hadrianus dan sonra da limanın dolmaya devam etmesi yeni düzenlemelere ihtiyaç duyulmasına neden olmuştur. Ara ara limanın dolgusu temizlense de yazılı kaynaklardan, limanda 262 yılından sonra herhangi bir çalışmanın yapılmadığı anlaşılmaktadır 890. Bu tarihten sonra alüvyonlarla dolmaya başlayan liman işlevini yitirmeye başlamış erken Bizans dönemiyle beraber tamamen kullanılamaz hale gelmiştir 891. Trapezous da ise sadece yazın gemi seyri için kullanılabilinen limanın yeri değiştirilerek her mevsim kullanılabilecek hale getirilmiştir 892. Böylece doğuda Roma nın ulaştığı son noktalardan biri olan Ermeni topraklarıyla iletişimin daha güvenli ve hızlı olması hedeflenmiştir 893. Bu limanla bağlantılı olarak Hadrianus un Kappadokia sınırlarını kontrol etmek amacıyla Trapezous a geldiği bilinmektedir. 894 Liman ile ilgili çalışmaların Hadrianus un Anadolu ya ikinci gelişi olan 130 yıları civarında gerçekleştirildiği düşünülmektedir 895. Trabzon daki antik liman 19. yüz yılın sonlarında hâlâ görülebilmekteydi 896. Ayrıca Trapezous da sadece liman değil, aynı zamanda kentteki çeşitli kutsal yapıların da onarıldığına değinilmişti 897. Genel Hadrianus dönemi mimari yapılaşma sürecine bakıldığında, liman çalışmalarının sadece Anadolu da değil bütün Akdeniz havzasında çok sınırlı kaldığı anlaşılmaktadır. Anadolu da yukarıda saydığımız iki liman dışında İtalya da Hadrianus dönemi liman çalışmalarının yürütüldüğü diğer iki önemli merkez ise Lupiae ve Puteoli dir Zabehlicky, s Zabehlicky, s Zabehlicky, s Arrianus, XVI, 6; Magie, s Boatwright, ss Akşit, s Boatwright, ss Bryer & Winfield, s Arrianus I, II. 898 Boatwright, ss

189 6.11. HİERAPOLİS AGORASI STOA BAZİLİKASI Mimari Özellikler Kentin kuzey doğu ucunda yer alan agoradaki Stoa-Bazilikası 280X170 m ölçülerindedir 899. Epigrafik verilerin eksikliği nedeniyle yapı mimari formundan dolayı Stoa Bazilikası olarak adlandırılmıştır 900 (Şek. 181). Yapının mimari olarak çağdaş benzerlerini Kremna ve Smyrna da görmek mümkündür. Agora nın doğusunda ise iki katlı bir bazilika yer almaktadır. Bazilikaya Smyrna Bazilikası nda olduğu gibi anıtsal ve yüksek basamaklarla vurgulanmış bir cepheyle girilmektedir 901. Ana girişin iki katlı mimarisi korinth stilinde düşünülmüşken giriş dışındaki alt kat sütun başlıkları da İon tarzında inşa edilmiştir. Girişe ait sütunların üzerinde aslan tarafından başı ısırılan boğalar korinth sütun başlığı içinde betimlenmiştir (Şek. 182). Bunların üzerinde ise orta giriş hariç yan iki girişte taşıyıcı olarak sfenksler yer almaktadır. Bu tarzın mimari form olarak Anadolu da en önemli benzeri Smyrna Agora Bazilikası dır 902. Özellikle iki katlı bazilika ve vurgulu giriş cephesi ortak özellikleridir. Fakat son yeniden kurma denemelerinde Hierapolis Bazilikası Smyrna nın üç nefli yapısına karşın tek nefli olarak betimlenmektedir 903. Kremna Bazilikası da bu bazilikalarla çağdaş olmasına karşın dorik tarzda, tek katlı ve üç neflidir 904. Mimari Dekorasyon Bazilikada tarihlendirmede kullanılabilecek en önemli mimari plastik veriler anıtsal girişe ait süsleme elemanları ve birinci kata ait anthemion, kymation ve frizdeki flüt bezemeleridir 905. Anthemion, kymation ve sütun başlıklarındaki barok işçilik anlayışı Hadrianus dönemi sanat anlayışını taşımaktadır. Özellikle bazilikada 899 Rossignani & Sacchi, s Rossignani & Sacchi, s Rossignani & Sacchi, fig.3, s Mehmet Taşlıalan &Thomas Drew-Bear, Fouilles De L Agora De Smyrne: Rapport Sur La Campagne De, Anatolia Antiqua XIII, 2005, ss Rossignani & Sacchi, fig.1, s Mitchel, (Cremna Basilica), s. 237, fig Rossignani & Sacchi, ss , fig

190 girişteki sütun başlıkları üzerinde yer alan hayvan ve insan portrelerinin bezeme anlayışı dönem özelliği olarak dikkat çekmektedir (Şek ). Bu bezemeler içerisinde tipik olarak Hadrianus dönemini yansıtan en önemli veri birinci kata ait flüt bezemeleridir 906. Bu tarzın genel olarak Hadrianus döneminde frizi hızlı bir şekilde doldurmak için tercih edildiğinden daha önce bahsedilmişti. Bu tarz süsleme elemanları Güney Batı Anadolu da Sagalassos da E1 Bazilikası, Antoninus Pius Tapınağı; Pergamon da Traianeum, Dionysos Tapınağı; Ephesos da Olympieion, Hadrianus Kapısı, Hadrianus Tapınağı; Tarsos da Hadrianus Tapınağı; Termessos da Hadrianus Tapınağı; Aizanoi da Zeus Tapınağı İasos da agora süslemelerinde ve diğer Hadrianus dönemi yapılarında karşımıza çıkmaktadır KREMNA HADRİANUS FORUMU VE BAZİLİKASI Mimari Özellikler Kremna da Hadrianus dönemine tarihlendirilen en önemli yapı kentin ortasında yer alan Hadrianus Forumu ve Bazilikası dır. 57X37 m ölçülerindeki Forum un kuzey kenarında 57X19.8m boyutlarında üç nefli bir bazilika bulunmaktadır 907 (Şek. 184). Özellikle bazilikanın üç nefli yapısı Aspendos Bazilikası na benzese de ondan daha büyüktür 908. Forum ve Bazilika, Pisidia bölgesine has bir tarzda dorik mimari stilinde iki katlı olarak inşa edilmiştir. Doğubatı doğrultusunda uzanan bazilikanın batı bölümünde de bir eksedra yer almaktadır. Yeniden kurma denemelerinde bazilikanın stylobattan çatıya kadar yüksekliğinin 14 m, diğer üç taraftaki portikoların yüksekliğin ise 11 m olduğu hesaplanmıştır. Bu ölçüler göze alındığında bazilika ve forumun diğer benzerleriyle karşılaştırıldıklarında orta büyüklükte oldukları anlaşılmaktadır. 906 Rossignani & Sacchi, s. 369, fig Mitchell, (Cremna) s Mitchell, (Cremna) s. 59; Lanckoronski, (Pisidie) ss

191 Mimari Dekorasyon Dorik mimari formun getirdiği özelliklerden dolayı yapıda plastik anlamda tarihlendirmeyi sağlayacak bir veri bulunmamaktadır. Fakat yapıda ele geçen yazıtlar yapının tarihi hakkında kesin verilere ulaşmamızı sağlamaktadır 909. Yapının imparator Hadrianus döneminde yaşamış olan Kremna nın baş magistratı ve kader kolonisinin rahibi L. Fabricius Longus tarafından, İmparator Hadrianus ve tanrılaşmış Caesar Traianus a adanarak olasılıkla da 120 yılları civarında inşa edilmiştir 910. Selçuklu döneminde kentten yaklaşık 20 km uzaklıktaki İncirli Hanın ve Susuz Hanın yapımında kullanılmak üzere yapının parçaları 12. yüzyılda yerlerinden sökülmüştür 911. Ayrıca hamamda ele geçen ve Mitchell ın yayınında 3. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilen bir Latince yazıtta, forum içerisindeki bir oecobasilicus holünden bahsedilmektedir 912. Price bu oda ya da holün olasılıkla imparator Hadrianus a ithaf edildiğini belirtmiştir 913. Bu tip Hadrianus a adanmış imparatorluk salonlarına başka kentlerde de rastlanmaktadır LAODİKEİA HAMAM-GYMNASİON KOMPLEKSİ Mimari Özellikler İmparator Hadrianus un 129 yılında ziyaret ettiği kentte kendisiyle beraber karısı Sabina onuruna adanmış en önemli yapı Hamam-Gymnasion kompleksidir 914 (Şek. 185). 75X133 m ölçülerindeki yapı (Şek. 186), Karia geleneğinde ısıtılan 909 Mitchell, (Basilica) ss ; CIL III 6874: [Imp. Caes. Traiano] Hadriano Aug. [et] div[o...] ano Caesari et u[nivelrsae dom[ui eorum et col.i] uliae Aug. felic[i Cremna]e basilicam [ad] forum [e]t exhed [ram e]t sta[tus ad eam] 910 Mitchell, (Cremna) s Mitchell, (Cremna) ss Mitchell, (Cremna) s Price, (İktidar) s George E. Bean, Eskiçağda Menderes in Ötesi, İstanbul, 2000, s. 270; Magie, ss ; IGR IV 848: [ 169

192 mekânların oluşturduğu sıralanmış derin dikdörtgen ve yarım daire kesme taşlardan nişlere sahiptir. Yapının uzun yıllardır korunmuş kesme taşlardan yapılmış kemerli bölümü bugün hala ayaktadır (Şek. 187). Yapının en önemli benzeri Aphrodisias Hadrianus Hamamları dır (Şek. 163). Mimari form olarak yapıda en dikkat çeken nokta iki adet caldarium bölümünün varlığıdır. Yazıtıyla kesin olarak Hadrianus dönemine tarihlendirilen yapının 135 civarında yapıldığı ileri sürülmektedir 915. Hamam-Gymnasion kopleksinin batı bölümünde ele geçen mimari parçalar, buranın İmparator Hadrianus ve karısı Sabina onuruna ayrılmış bir kült salonu olabileceği izlenimini vermektedir 916. Genel Roma dönemi Hamam-Gymnasion mimarisi düşünüldüğünde imparator salonları bu yapılarda en süslü bölümü oluşturmaktadır. Hamam-Gymnasion kompleksinin diğer önemli bir özelliği de hemen yanında yer alan Stadion dur. Olasılıkla burada yapılan sportif faaliyetler sonucunda kompleksin daha yoğun olarak kullanıdığı düşünülmektedir. Mimari Dekorasyon Mimari plastik buluntu örnekleri komplekste ele geçen dalga motifleri taşıyan paye başlıklarıdır 917 (Şek. 188). Daha önce de değinilen Ephesos Olympieion, Ephesos Serapieion, Ephesos Tholos ve Pergamon Asklepieion Tapınaklarında, Hadrianus dönemi mimari süsleme sanatının bir özelliği olarak dalga motifini görmek mümkündür. Ayrıca dalga motifinin dışında lesbos kymation ve Lotuspalmet bezemeleri de Hadrianus döneminin plastik özelliklerini yansıtmaktadır LETOON NYMPHAİONU Mimari Özellikler Letoon da imparator Hadrianus dönemine tarihlendirilen en önemli yapı, 35X35 m ölçülerindeki Nymphaion dur 919 (Şek ). Ana apsisin sağında ve 915 Celal Şimşek, Laodikeia (Laodikeia Ad Lycum), İstanbul, 2007, s Şimşek, s Şimşek, resim.66g, s Şimşek, s Bkz. Su kültü ve Leto kültü arasındaki ilişki; André Balland, Inscriptions D Epoque Impériale Du Létoon, Fouilles De Xanthos VII, Paris, 1981, ss

193 solunda suyun havuza geldiği, yaklaşık 5 m çapında iki apsis daha bulunmaktadır. Ayrıca Nymphaion un içerisinde, apsisin merkezinde imparator kültü için adanmış yaklaşık 10X10 m ölçülerinde bir imparator salonu bulunmaktadır 920. Bu salon son yıllarda yapılan çalışmalarda iki katlı ve aedikula lı olarak düşünülmüş ve ilk katın ortasına da Hadrianus un heykeli yerleştirilmiştir 921 (Şek. 191). Bugün heykelin kendisi bulunamasa da kaidesi ve üzerindeki yazıtına ulaşılmıştır 922. Hadrianus yazıtının tarihlendirmesi sonucunda, Nymphaion nun yılları içerisinde yapıldığı anlaşılmıştır 923. Çağdaşı Aleksandria Troas Nymphaionu ile benzer tarzda inşa edilmiş olsalar da, oran olarak Letoon örneği yaklaşık olarak iki kat daha büyüktür MİLETOS GÜNEY AGORA KAPISI Mimari Özellikler Miletos da yazıtları aracılığıyla Hadrianus dönemine tarihlendirilen yapılardan biri Agora Kapısı dır 924 (Şek ). Yaklaşık olarak 7 X 29 m ölçülerinde olan bu yapının iki katlı aedikula lı cephesi, bugün Berlin Pergamon Müzesi nde bulunmaktadır (Şek. 194). Yapı altta üç, üstte üç olmak üzere toplam altı kemer üzerinde durmaktadır. Alt kemerler agoraya girişi sağlarken üst kemerlerin içi ise niş formunda olup heykellerle süslenmiştir. Yapının ilk katı kompozit, ikinci katı korinth tarzında inşa edilmiştir. Yapının en önemli çağdaşı Celsus Kütüphanesi ve Perge F 3 Nymphaionu cepheleridir 925. Bununla beraber açık üst orta alınlığı açısından Troia Bouleuterion ve Sagalassos Nymphaionu benzer mimari stilde olan 920 Laroche, s Laroche, s. 328, fig Balland, ss : 923 Balland, s. 74; Jacques des Courtils and Laurence Cavalier, The city of Xanthos from Archaic to Byzantine times, JRA 45, s. 160, Portsmouth, Volker Michael Strocka, Das Markttor Von Milet, s. 31, Berlin, 1981; IvM, Band VI, Teil-1, no: Yazıtların tarihlendirilmesi sonucunda yapıdaki Hadrinus dönemi için tarihleri önerilmektedir. 925 Strocka,(Architektur) ss , 1998; Mansel, (Die Nymphaeen von Perge) ss

194 diğer yapılardır. Traianus döneminin sonuna doğru yapımına başlanan kapının, Geç Hadrianus dönemiyle tamamlandığı düşünülmektedir 926. Alt kat friz bölümü, ranke süslemeleriyle bezenmişken üst katın frizleri ise bukephalionların taşıdığı grilantlarla süslenmiştir. Mimari Dekorasyon Hadrianus döneminin özelliklerini yansıtan sütun başlıkları, birinci katın frizine ait ranke bezemeleri, ikinci kat frizine ait bukephalionların taşıdığı grilantlar ve iki katın simasında karşımıza çıkan Lotus-palmet bezemeleri, yapıdaki en önemli mimari plastik öğelerdir. Birinci katın kompozit, (Şek. 195) ikinci katın korinth tarzındaki sütun başlıkları (Şek. 196) özellikle Ephesos Hadrianus Tapınağı sütun başlıklarıyla benzerlikler taşımaktadır. Sütunların kalathosu içerisindeki akhantus yapraklarının keskin ve sert oyulmuş yapısı ile göz (torba) formunda oyulmuş matkap delikleri Hadrianus döneminin özelliklerini yansıtmaktadır. Benzer süsleme detaylarını İon kymation süslemelerinde de görmek mümkündür. Birinci katta yer alan ranke bezemelerinin çağdaşları Ephesos Celsus Kütüphanesi ve Hadrianus Tapınağı friz süslemelerinde görülür 927. Özellikle sert barok matkap işçiliği, bezemeler içerisindeki bitkisel motiflerin verilişinde görülmektedir. Genel olarak bukephalionların taşıdığı grilant süslemelerini tarihlendirmede kullanmak güç olsa da benzerlerini Hadrianus dönemine tarihlendirilen Pergamon Dionysos, Klaros Artemis (ante başlığı süslemeleri?) ve Notion Athena Tapınağı friz süslemelerinde görmek mümkündür (Şek. 91). 926 Reinhard Köster, Die Bauornamentik von Milet, Die Bauornamentik der Frühen und Mittleren Kaiserzeit, Teil 1, Berlin, 2004, s Kösler, s

195 6.16. İASOS AGORASI Mimari Özellikler Yazıtları aracılığıyla Hadrianus dönemine tarihlendirilen bir diğer yapıda İasos Agorası dır. Dikdörtgen formlu agora Hadrianus döneminin son yılları olan yılları içinde yapılmıştır. 928 (Şek. 197) Yaklaşık 100X80 m ölçülerinde olan yapı İasos kent planı içerisinde en fazla yeri kaplayan alana sahiptir. Mimari Dekorasyon Yapıda Hadrianus dönemine tarihlendirilen parçalar saçaklık blokları ve frize ait parçalardır 929. Özellikle friz bölümünün Ephesos Hadrianus Tapınağı Friz (Şek. 70) bölümüyle olan benzerliği dikkat çekicidir. İki yapıda da frizlerde yer alan ranke bezemeleri içerisinde, protom şeklinde insan ve hayvan betimlemeleri bulunmaktadır (Şek. 198). Friz içerisindeki barok ve keskin işli bitkisel ranke bezemeleri Hadrianus döneminin özelliklerini yansıtmaktadır. Ayrıca bu bezemeler benzerlikleri açısından Perge F3 Nymphaionu ve Güney Hamamı plastik süslemeleriyle de karşılaştırılmaktadır. 930 Agoranın süslemelerindeki bir diğer önemli parçada saçaklıktır (Şek ). Saçaklıkta betimlenen Anthemion ve flüt bezemelerinin benzerlerini Hadrianus dönemine tarihlendirilen birçok yapda görmek mümkündür PATARA PROPYLONU Mimari Özellikler Patara da Hadrianus döneminde yaptırılan Horreum dan sonra, bir diğer yapı da kente girişte karşılaşılan üç nefli Propylon dur (Şek. 201). Bazı araştırmacılar tarafından yazıtta adı geçen Lykia-Pamphylia valisi Mettius Modestus nedeniyle yaklaşık olarak 100 civarına 931 tarihlendirilse de Bowersock ve Halfmann yapıyı, 928 W. Bltimel, Die Inschriften von Iasos I-II (1985) Nr Vandeput, s Vandeput, s Bean, (Lykia) s

196 yıllarına yani Hadrianus un ikinci gezisi sırasında Patara ya uğramasıyla alakalı olarak tarihlendirmektedirler 932. Ayrıca bölge yazıtlarını çalışan Balland tarafından Propylon daki yazıt 129 yılına tarihlendirilmektedir 933. Sonuç olarak bu Propylonda Atteleia ve Phaselis, örneklerinde olduğu gibi imparatorun ikinci gezisi sırasında takip ettiği güzergâhlarla bağlantılı olarak inşa edilmiştir (Şek. 202). Yapıdaki üç kemerli giriş anlayışı Attaleia örneğiyle benzerlikler taşısa da özellikle en üst katındaki triglif-metop sırası daha sadedir. Bu nedenle Propylon da tarihlendirmede kullanılabilecek bir mimari-plastik süslemeden bahsetmek mümkün değildir. Bununla beraber Propylon un kente bakan yüzündeki altı adet konsol çıkıntısının Mettius Modestus ve ailesine ait büstleri taşıdığı düşünülmektedir 934. Bu açıdan bakıldığında Patara Propylonu Attaleia ve Phaselis Propylonlarından farklılıklar göstermektedir. Balland, Propylon daki konsol çıkıntıları üzerinde Mettius Modestu sun kendi ve ailesinin değil, İmparator Hadrianus, Sabina, Faustina, Matidie, Lucius Verus ve Marcus Aurelius un portrelerinin yer aldığını önermektedir 935. Propylon un üst katında yer alan üç dikdörtgen niş de olasılıkla bu heykellerin konduğu nişler olmalıdır. Bugün bu konsollar ve nişler içersindeki büstlerin ve heykellerin kimlere ait oldukları hala tartışmalıdır. Bu tarz süslemeler açısından bakıldığında Patara örneği dışında büst taşıyan başka bir Propylon bilinmemektedir. Soli-Pompeipolis de olduğu gibi sütunların üzerinde büst ya da heykel taşıyan konsol çıkıntılarına Kilikia ve Suriye de rastlanılmaktadır. Bu anlayış olasılıkla doğulu bir geleneğin etkisi olarak Patara Propylonun da karşımıza çıkmaktadır. 932 G. W. Bowersock, Hadrian and Metropolis, HAC , s.82, Bonn, 1985; Halfmann, (Itinera), s Balland, s Bean, (Lykia) s Balland, s

197 6.18. PATARA HORREUMU Mimari Özellikler Patara limanın batısında konumlandırılan Horreum 70X27 m ölçülerinde, birbirinden bağımsız 8 bölümden oluşmaktadır 936 (Şek. 201). Yapı içerisindeki her magazin 8.75X27 m ölçülerindedir (Şek. 203). Hububatın depolandığı magazinler ana yapının dikdörtgen tarzda bölümlendirilmesiyle kesme taş bloklarından oluşturulmuştur. Her ne kadar bugün çatısı olmasa da yapının 10 m yüksekliğindeki duvarları arazide izlenebilmektedir 937. Her bir magazine 2 m genişliğinde ayrı bir kapıyla doğu taraftan girilmektedir. (Şek. 204). Magazinler 1.13 m genişliğinde küçük bir girişle kendi aralarında bağlantı sağlamaktadır. Yapının doğu kesimindeki uzun duvarları binanın iki katlı olabileceği izlenimini verse de yapı tek katlıdır 938 Tabandan 2.3 m yüksekliğindeki büyük pencereler iç mekanın havalandırılması için kullanılmaktadır (Şek. 205). Yapıda İmparator Hadrianus a ait en önemli veri binanın yazıtlarıdır. 939 Yapıda tarihlendirmede kullanabileceğimiz hiçbir süsleme elemanı bulunmamaktadır 940. Patara Horreumu nun bir diğer benzeri olan Andriake Horreumu, Rickman tarafından Asiatik grup içerisinde değerlendirilmektedir 941. Horreum un olasılıkla Andriake Horreumu nda olduğu gibi büstler taşıdığı belirtilse de bu sadece bir öneridir 942. Bugün herhangi bir kalıntısı tespit edilememiş olsa da Smyrna da benzer bir Horreum un Hadrianus döneminde inşa edildiği yazılı kaynaklardan bilinmektedir Rickman, s Rickman, s Rickman, s TAM II, 397: Horrea Imp(eratoris) Caesaris divi Traiani Parthici f(ilii)divi [Nervae nepotis Traiani Hadriani Augusti] 940 Rickman, s Rickman, s Bean, (Lykia) s Philostratos

198 6.19. PERGE GÜNEY HAMAMI Mimari Özellikler İmparatorun güneye giderken kullandığı yol güzergâhı üzerinde yer alan bir diğer önemli kentte Perge dir. Perge de mimari süslemeleriyle Hadrianus dönemine tarihlendirilen yapılardan biri de Hadrianus dönemi hamamı dır 944 (Şek. 206). Fikret Yegül tarafından asimetrik hamamlar kategorisine sokulan Perge Güney Hamamı, Anadolu daki taşra tipi hamamlara dâhil edilmektedir 945. Hamamın bölümleri arasında bir simetriklikten bahsetmek zordur. 80X80 m ölçülerinde olmasıyla yapı, dikkate değer bir büyüklüktedir 946 (Şek ). Mimari Dekorasyon Hamamda anthemion, arşitrav, friz, korniş ve korinth tarzı sütun başlıkları ele geçen en önemli mimari süsleme elemanlarıdır 947. Bunlar içerisinde en dikkat çekenlerden biri friz bloğu süslemeleridir. Daha önce Claudiopolis Antinous, Side N1 ve Pergamon Traianeum gibi Hadrianus dönemine tarihlendirilen tapınakların friz bölümlerinde karşımıza çıkan Medusa süslemelerinin bir benzerini, ranke süslemeleri, arasında Perge Güney Hamamı nda görmekteyiz. Ayrıca korniş bloğunun derin işli anthemion süslemeleri ve İon kymation süslemeleri Hadrianus döneminin plastik özelliklerini yansıtmaktadır. Bununla beraber barok işleniş tarzlı, zeminden kopan akanthus yapraklı yapılısıyla sütun başlıkları da dönemin stilistik özelliklerini yansıtmaktadır (Şek. 209). Perge deki Nymphaion ve Güney Hamamı genel özelliklerinden dolayı İasos Agorası yla aynı döneme tarihlendirilmektedirler Vandeput, s Fikret Yegül, Baths and Bathing in Classical Antiquity, New York, 1992, s Yegül, fig Vandeput, pl Vandeput, s

199 6.20. PERGE PROPYLONU Mimari Özellikler Perge de yazıtları aracılığıyla imparatora adandığı bilinen en önemli yapı, kente girişi sağlayan Propylon dur 949 (Şek. 206). Propylon Hellenistik döneme tarihlendirilen kulelerin hemen önünde yer almaktadır (Şek ). Fakat bugün yapının sadece ilk katına ait mimari parçalar görülebilmektedir. Yapının inşaası ile ilgili farklı tarihlendirmeler olsa da hem yazıtlar hem de Propylon dan ele geçen Hadrianus ve Sabina ya ait heykeller, yapıyı 121 yılına tarihlendirmektedir 950. Propylonun hemen gerisinde yer alan apsidal tarzlı avlu yapısının sağ ve solunda yer alan nişler içerisinde, yazıtlı altlıklarıyla Perge nin ( hayali kurucularına ait heykeller yer almaktadır (Şek. 212). Bu hayali Yunan soylu ataların varlığı, Hadrianus un Panhellenia düşünce ve politik anlayışına uyması açısından çok önemlidir. Perge, Hadrianus un bu anlayışıyla da bağlantılı olarak Plancia Magna döneminde, Propylonu ve gerisinde yer alan kurucuların heykellerinin yer aldığı meydanı inşa ettirerek imparatora ve onun ideallerine olan bağlılığını göstermiştir 951. Mimari Dekorasyon Perge Hadrianus Propylonu nun da plastik olarak tarihlendirmede kullanabileceğimiz en önemli verileri, yapıya ait sütun başlıkları, arşitrav bezemeleri ve frize ait süslemelerdir. Özellikle korinth tarzında ele geçen sütun başlıkları, Ephesos Hadrianus Tapınağı sütun başlıklarıyla benzerlikler taşımaktadır. Özellikle göz oyuğu (torba) tarzı olarak adlandırılabilecek akanthus yaprakları üzerindeki bezemeler dikkat çekicidir. Bununla beraber bir diğer önemli benzerlikte Ephesos Hadrianus Tapınağı nın açık kapalı tarzda simasında karşımıza çıkan Lotus-palmet bezeme anlayışının propylonda da aynı tarzda kullanılmasıdır. Ayrıca hem tapınakta hem de propylonda karşımıza çıkan İon kymationu ve lesbos kymationların derin 949 Şahin (IK 54), I [Α τοκρ τορι Κα σαρ]ι, θ εο [ Τρα νο εο Ν [ρο α υ ων...ν... Σεβαστ 950 Erdem, s Şahin, (Perge) ss

200 oyulmuş kanallı yapıları, benzer tarzda işlenmiştir. Friz bölümündeki süslemeler, Ephesos Hadrianus Tapınağı ndaki ranke tarzını anımsatsa da ondan farklı olarak yuvarlak sarmalların içerisinde hayvan ve insan betimlemeleri bulunmamaktadır. Bu benzerlikler nedeniyle iki yapının tarihi birbirine çok yakındır. Yazıtlar aracılığıyla Perge Propylonu nun Hadrianus Tapınağı ndan yaklaşık olarak 3 yıl sonra, 121 yılında yapıldığı anlaşılmaktadır PERGE F 3 NYMPHAİONU Mimari Özellikler Perge de Hadrianus döneminin sonlarına tarihlendirilen bir diğer yapı da kentin kuzeyinde yer alan 21X8.75m ölçülerindeki U formlu Nymphaion dur 953 (Şek ). Kazısında bulunan Hadrianus heykeli ve plastik süslemelerinin Hadrianus dönemi özelliklerini yansıtmasından dolayı yapının, 130 yılları civarında yapımına başlanılıp Erken Antoninler döneminde tamamlandığı düşünülmektedir 954 (Şek. 214). Bu yapı, Hadrianus un su yapılarına verdiği önem açısından, hamamlardan sonra Perge de onun döneminde inşa edilen ikinci önemli su projesinden biridir (Şek. 215). Ayrıca yapının üzerinde 3. yüzyıla tarihlendirilen yazıtından, Nymphaion un daha sonra onarıldığı anlaşılmaktadır 955. Mimari Dekorasyon Nymphaion da Hadrianus dönemine tarihlendirilen pek çok mimari süsleme elemanı ele geçmiştir. Bunlar içerisinde en dikkat çekici olanlardan biri, tipik akanthus yapraklı ve abaküsünün hemen altındaki kalathos üzerinde taşıdığı flüt ya da dil olarak adlandırabileceğimiz motifleriyle Hadrianus dönemi özelliklerini taşıyan korinth başlığıdır 956 (Şek. 216). Bir diğer mimari süsleme elemanı da modüle edilmiş duvar süslemeleridir. En dikkat çekici süsleme elemanı ise frize ait 952 Ephesos Hadrianus Tapınağı yazıtları aracılığıyla yıllarına tarihlendirilirken, Perge Hadrianus Propylon u da 121 yılına tarihlendirilmektedir. 953 Arif Müfid Mansel, Die Nymphaeen von Perge, IsttMit 25, Tübingen, 1925, ss Erdem, ss ; Vandeput, geç hadrianik tarihlendirme için s Sencer Şahin, Die Inschriften von Perge II. Texte aus dem 3. Jhdt. n. Chr., Grabtexte aus der frühen und hohen Kaiserzeit, Nachträge, (Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien. IK 61) Bonn, 2004, s Vandeput, s

201 parçalardır. Friz içerisinde karşımıza çıkan barok tarzda nitelendirebileceğimiz süsleme elemanları, Hadrianus döneminin özelliklerini taşımaktadır. Son olarak da Hadrianus dönemine tarihlendirilen bir diğer süsleme elemanı da kornişe ait parçadır 957. Özelikle Nymphaion a ait parçalar özeliklerinden dolayı Karia Bölgesi nde yer alan İasos Agorası mimari süslemeleriyle karşılaştırılmaktadır 958. Bu karşılaştırmada hem agoradaki, hem de frize ait süslemelerdeki barok tarz, benzer özellikler taşımaktadır. Frizde karşımıza çıkan matkap işçiliği ve zeminden kopukluk, Hadrianus döneminin sonunda doruğa ulaşan bir özelliktir PHASELİS PROPYLONU Mimari Özellikler İmparator Hadrianus un Anadolu daki ikinci seyahati sırasında güney doğuya doru ilerlerken kıyıda uğradığı Phaselis ve Attaleia imparator onuruna iki Propylon inşa ettirmiştir. Ayrıca bu iki kentte de limandan kent içerisine olan ana giriş noktaları tercih edilerek imparator ve ordusu onurlandırılmak istenmiştir. İmparatorun ikinci seyahati sırasında uğradığı kentlerden biri olarak düşünülen Phaselis, imparatoru karşılamak amacıyla tek katlı bir Propylon inşa etmiştir (Şek. 217). Propylondan ele geçen yazıtta yapının 131/2 yılları civarında, Attaleia Hadrianus Propylonu yla aynı dönem içerisinde yapıldığı anlaşılmaktadır 959. Limandan gelen ana cadde üzerinde yer alan propylon tek nefli bir giriş kapısı konumundadır. Bu açıdan Anadolu daki en önemli çağdaş benzerleri olarak görebileceğimiz diğer kapılar Nikaia Lefke Kapısı ve İsaura Hadrianus Takı dır 960. Bununla beraber çağdaş olmasa da İsaura daki Marcus Aurelius ve Alexander Severus dönemine tarihlendirilen iki takda aynı tarzda tek nefli olarak inşa edilmiştir Vandeput, s Vandeput, s TAM II, Vedat İdil, Anadolu da Roma İmparatorluk Dönemi Zafer Takları, Jale İnan Armağanı, İstanbul, 1989, ss Vedat İdil, lev

202 Mimari Dekorasyon Propylonun tek katlı olmasıyla da bağlantılı olarak, kemerlerinin oturduğu pilon taçları süslü yapılarıyla dikkat çekmektedir. Taçlar üzerinde yer alan İon kymationu ve onun hemen üzerinde yer alan açık kapalı palmet dizisi, Hadrianus dönemi özelliklerini yansıtmaktadır. Özellikle kaide ayağının stilize aslan formundaki yapısı da önemlidir SAGALASSOS AŞAĞI AGORANIN KUZEYİNDEKİ NYMPHAİON Mimari Özellikler Yapı, Sagalassos da 2. yüzyılda inşa edilen yapılar içerisinde Pamphylia etkili ilk kamu binası olma özelliğini taşımaktadır 963 (Şek. 125). Yapı hakkındaki ilk verileri bölgede araştırma yapan Lanckoronski ve ekibinden edinmekteyiz 964. Fakat Nymphaion ile ilgili en güncel çalışma, bölgedeki kazı çalışmalarını yürüten Belçikalı ekibin 2007 yılında yapmış oldukları kapsamlı yayındır 965. Yapının Hadrianus dönemine tarihlendirilmesinin en önemli nedeni, kazıda ele geçen bir Hadrianus heykelinin kaidesindeki Hadrianus a itaf yazıtıdır 966. Bununla beraber bölgede çalışan Vandeput, yapıdan ele geçen mimari parçaları Hadrianus dönemine tarihlendirmektedir 967. Yapılan araştırmalar sonucunda yapının 16.92X5.77 m genişliğinde, 2 katlı, korinth düzeninde bir aedikula ya sahip olduğu anlaşılmaktadır 968 (Şek ). 962 Erdem, s. 79, lev Waelkens, (Romanization) s Lanckoronski, (Pisidie) s Semra Mägele, Julian Richard, Marc Waelkens, A Late-Hadrianic Nymphaeum at Sagalassos (Pisidia, Turkey): A Preliminary Report, IstMitt 57, Tübingen, 2007, ss Semra, (Nymphaeum) s. 491, fig.16; Yazıtın tarihlendirmesi Olymposlu sıfatının kullanılmaya başladığı tarih olan 128/129 sonraki bir döneme olasılıkla da Hadrianus un ikinci ziyareti olan yıllarına denk gelmektedir. 967 Vandeput, s Waelkens, (Nymphaeum) s

203 Yapı genel olarak yüksek kalitedeki yerel kireçtaşından yapılmıştır. Ön cephesindeki sütunlar ise Troad bölgesinden getirilen pavonazetto ve dokimeion dan getirilen granitten yapılmıştır. Bu ön cephenin özellikle granitten yapılma sütunlarının bir benzer kullanımını, Troia da Hadrianus dönemine tarihlendirilen Odeonun aedikula cephesinde de görmek mümkündür 969 (Şek. 225). Platform üzerinde duran çeşmeye 8 basamaklı bir podyum ile çıkılmaktadır (Şek. 220). Yapının aedikula lı mimari formunun yanı sıra ön cephesi dikdörtgen nişlerden oluşmaktadır. Ayrıca önde 12X2.75 m ölçülerinde ve yaklaşık 0.90 m derinliğinde bir su havuzu yer almaktadır 970. Yapının yan kanatlarının tam olarak nasıl olabileceği tartışmalı olsada bir hipoteze göre, Geç Hadrianus dönemine tarihlendirilen çağdaşı Perge F 3 Nymphaionu stilinde olabileceği düşünülmektedir 971. Yapıda ikinci katın sonlandırıldığı alınlık, ortası açık kesik alınlık tarzındadır. Alınlığın ortasında bir Medusa başı, onun sağ ve solunda borazan çalan iki deniz yaratığının tasvir edildiği düşünülmektedir 972. Mimari Dekorasyon Yapıda ilk ele geçen plastik eserler, su havuzunun gerisindeki podyum üzerine dekore edilmiş Muse betimlemeleridir 973. Ayrıca yapının düşmüş blokları arasında ele geçen Klaros Apollon Kithadoros, Demeter başı, Satyr ve Poseidon heykellerinin yanı sıra, 2. yüzyılın ortalarına ait diğer heykellerden biraz daha geç olduğu düşünülen bir Aphrodite heykelinin de Nymphaion da kullanıldığı anlaşılmaktadır 974. Yapıda Sagalassos un önemli ailelerinden olan ve Nymphaion un yaptırılmasını vasiyet eden Romalı ilk şövalye Ti. Claudius Piso ve oğlu Tib. Claudius Ilagoas a ait bronz iki heykelle beraber, alt nişlere de yerleştirildiği düşünülen 4,50 m yüksekliğinde kolossal bir mermer kadın başı da ele geçmiştir. 969 Elizabeth H. Riorden, The Odeon Of Ilion: A Proposed Reconstruction and Some Implications, Studia Troica Band 17, 2007, ss Waelkens, (Nymphaeum) s Waelkens, (Nymphaeum) s Waelkens, (Nymphaeum) s Waelkens, (KST 26) s. 427.; Waelkens, (Nymphaeum) s Waelkens (Nymphaeum) ss : Nymphaion da ele geçen heykeller yapının tarihiyle de bağlantılı olarak 130 civarlarına tarihlendirilmektedir. 181

204 Heykellerin genelinde Roma Dönemi Perge Heykeltıraşlık Ekolü nün etkilerinden bahsetmek mümkündür 975. Yapıdaki diğer plastik süslemeler ise mimariye ait olan friz, arşitrav ve korniş süsleme bloklarıdır. Bunların içinde Hadrianus döneminin bir özelliği olarak daha öncede bahsettiğimiz deniz dalgası motifini, Hadrianus dönemine tarihlendirilen Kyzikos Zeus-Hadrianus, Pergamon Tholos Yapısı, Ephesos Olympieion Tapınağın da da görmek mümkündür 976. Bununla beraber diğer mimari süslemeler Hadrianus dönemi özelliklerini taşısa da yerel kireç taşıyla da bağlantılı olarak kaliteli bir işçiliğe sahip değildirler TERMESSOS PROPYLON G YAPISI Mimari Özellikler Lanckoronski tarafından ilk kez bilim dünyasına tanıtılan ve G. Niemann tarafından yeniden tasarlama denemeleri yapılan Propylon (N7) İmparator Hadrianus a adanmıştır 977 (Şek. 153). Yazıtta Hadrianus un Olymposlu sıfatının yer alması, yapının 129 yılları ile 138 yılları arasında inşa edildiğini göstermektedir. Ayrıca yazıttan anlaşıldığı kadarıyla propylonun gerisinde duran tapınağın bir Artemis Tapınağı olduğu fakat propylonun eklenmesiyle yapının imparator kültü için de kullanıldığı bilinmektedir 978. Önde iki, arkada iki korinth sütunun yer aldığı tek girişli propylon anıtsal bir kapı niteliğinden çok tapınağa giriş niteliğindedir 979 (Şek ) Bu nedenle Hadrianus dönemine tarihlendirilen kemerli propylonlar dikkate alındığında, Termessos Propylonu dikdörtgen girişiyle farklı bir tarzdadır. Propylonda çift katlı yüksek podyum, Roma döneminin bir özelliği olarak karşımıza 975 Waelkens, (Nymphaeum) s Vandeput, ss pl Lanckoronski, (Pisidie) s. 66, ss , fig yapı yazıtı, 207, 2: 978 Erdem, s Lanckoronski, (Pisidie) ss. 125, fig

205 çıkmaktadır. Yapının çift katlı podyum bölümünü saymazsak ana bölüm 6.66X4.45 m ölçülerindedir 980. Mimari Dekorasyon Propylonda bugün plastik olarak gözlenebilecek en önemli veri, lento blokları üzerinde karşımıza çıkan İon kymationu bezemelerdir. Bu bezemeler içerisinde yer alan yumurta bezemelerinin derin oyulmuş yapıları, bunların Hadrianus döneminde işlendiklerini göstermektedir. Yerel kireç taşından yapılan bezemelerin içerisinde dikkate değer bir diğer süsleme elemanı da tavan kasetleri ile üst lento konsollarıdır. Fakat tavan kasetleri ile konsollar kireç taşının özelliğinden dolayı kaliteli bir işçiliğe sahip değildirler. Lanckoronski nin yayınında, korinth tarzında resmedilen yapının plastik süslemeleriyle ilgili sadece kornişe ait ayrıntılı bir çizim bulunmaktadır. 981 Bu nedenle plastik verileri kullanarak tam bir tarihlendirmeden bahsetmek güçtür TROİA ODEONU Mimari Özellikler Kazısı tamamlanmış olan Odeonun mimarisi 2007 yılında bir makale ile bilim dünyasına tanıtılmıştır 982 (Şek ). Odeon civarından ele geçen 75 mimari blok sayesinde scenae frons yapısının nasıl olabileceği konusunda bir öneride bulunulmuştur. Fakat ele geçen mimari parçaların yetersizliğinden kesin bir anastylosis ten bahsetmek güçtür 983. Buna karşı en azından sahne binasının iki katlı ve aedikula lı tarzda olduğu eldeki verilerden anlaşılmaktadır 984 Ele geçen mimari verilerden iki katlı sahne binasının her iki katının da ion sütunları tarafından taşındığı düşünülmektedir. Ayrıca Odeondan ele geçen Hadrianus a ait bir heykel de ikinci 980 Lanckoronski, (Pisidie) ss Lanckoronski, (Pisidie) s.1 26, fig Elizabeth H. Riorden, The Odeon Of Ilion: A Proposed Reconstruction And Some Implications, Studia Troica 17, Mainz, Riorden, s Riorden, s

206 katın ortasına yerleştirilmiştir 985. Ele geçen parçalardan, Odeonun ön cephesinin farklı renklere sahip opus sectile tarzında olduğu düşünülmektedir 986 (Şek. 225). Odeon kazısında ele geçen üst kata ait sütunların granit oldukları belirtilmiştir 987. Ayrıca benzer süsleme anlayışını Hadrianus un Tivoli deki Villası nda görmek mümkündür. Bugün tam olarak yeri bilinmese de Smyrna Gymnasionu nun farklı tipteki mermerlerle süslü yapısı, odeonnun süsleme anlayışıyla benzerlikler taşımaktadır. Hadrianus un bu tarz farklı renklerden graniti sevdiği ve mimari projelerinde kullandığı bilinmektedir 988. Ayrıca Perge ve Side kullanılan prokonnessos mermeri odeonnun ikinci katında kullanılmıştır 989. Birinci ve ikinci katlarda ön cephede görünen sütunların arkasında flüt bezemeli pilaster süslemelerini de görmek mümkündür 990. Fakat bilgisayar modülasyonundan korniş, sima ve frize ait süslemeler hakkında bir bilgi edinilememektedir. Ayrıca odeonun yayınında yapının mimari parçalarına ait orijinal fotoğraflara da değinilmemiştir. Odeon da scenae ye ait plastik süslemeler hakkındaki yayınlarda daha ayrıntılı bir bilgiye ulaşılamamasına karşın yapının kazısında ele geçen Hadrianus heykelinin plastik özelliklerinden dolayı odeonun Hadrianus un bölgeye ilk gelişiyle alakalı olarak 124 yılında restore edildiği anlaşılmaktadır Riorden, s. 49, fig Riorden, s Riorden, s Riorden, s Riorden, s Riorden, s Riorden, s.53; Boatwright, ss

207 SONUÇ Anadolu da Hadrianus döneminin bu zengin imarlaşma sürecinin arkasında yatan en önemli nedenin, ikinci sofistler, panhellenia ve neokoros kültünün Anadolu da imparatorun önderliğinde yayılmıyla elde edilen ekonomik güç olduğu anlaşılmaktadır. Bununla beraber imparatorun eski Helen kültürüne duyduğu hayranlığın bir sonucu olarak yerel kahraman ve tanrı kültlerini tekrar canlandırmaya çalışması da önemlidir. Erythrai ve Ephesos da olduğu gibi kendi felsefesiyle alakalı kültleri yerel kültlerle kaynaştırarak kentsel elitlerle iyi geçinmeyi hedefleyen imparator, bu amacına ulaşmayı başarmıştır 992. Bu yaklaşım çift taraflı bir fayda sağladığı için hem kentler hem de imparator tarafından benimsenmiştir. Böylece kentlerin kapılarını imparatora açan halka büyük maddi destek sağlayan Hadrianus, Roma nın zengin mimari ve sanatsal anlayışının doğudaki son eyalet olan Anadolu topraklarında bile kendini göstermesini sağlamıştır. Hadrianus un uzun bir zaman dilimini Anadolu da geçirerek imar faaliyetlerini de denetlemesi göz ardı edilmemelidir. Kendisi tarafından atanan curatorlar sayesinde bu süreç daima sıcak tutulmuştur. Polemon ve Favorinus gibi Anadolu nun en ünlü sophistleriyle olan dostluğu Smyrna, Ephesos ve Pergamon gibi Batı Anadolu da lokomotif olan kentlerin imarlaşmasında öncülük etmiştir. Bu nedenle kentlerdeki Roma dönemi yapılaşmasının üçte birinin Hadrianus, dönemine denk gelmesi de bir tesadüf değildir. Fakat bu imarlaşma sadece Asia bölgesiyle sınırlı kalmayıp Hadrianus un gezi güzergâhıyla da bağlantılı olarak tüm Anadolu ya yayılmıştır. Hadrianus felsefesinin dini ve politik kent organizasyonlarının yanında en önemli sonuçları bugün antik kentlerde karşımıza çıkan ihtişamlı mimari yapılardır. İtalya ve Yunanistan dışındaki diğer bölgelerde yürütülen imar faaliyetleri, bu dönem içerisinde Anadolu daki oranına hiçbir zaman ulaşamamıştır. Bu yapılaşma Hadrianus ideasının somut kalıntıları olarak günümüzde de yaşamaya devam etmekte, Hadrianus dönemine ışık tutmaktadır. 992 Boatwright, s. 99; Magie, s. 615; Hahland, (Antinoos-Androklos), s

208 Mimari inceleme sonucunda Hadianus dönemine tarihlendirilen yapıların temelde iki grup altında inşa edildikleri anlaşılmıştır. Birinci grubu kültle bağlantılı yapılar oluştururken ikinci grubu da kamuya hizmet eden yapılar oluşturmaktadır. Kültle bağlantılı yapılar içerisinde en önemli grubu neokoros tapınakları ve diğer tanrılara adanan tapınaklar oluşturmaktadır. Bu yapılarda, ilk defa inşa edilenlerin yanı sıra büyük bir bölümününde aslında Hadrianus öncesinde yapımına başlanan ve tamamlanamayan yapıların bitirildiği ya da restorasyonlarının yapıldığı örneklerdir. Bu dinsel amaçlı yapılardan sonra gelen grubu ise şehirlerin kalkınmasıyla da bağlantılı olarak kamusal amaca yönelik tiyatro, odeon, hamam, propylon, nymphaion, su kemeri, stoa-bazilika gibi yapılar oluşturmaktadır. Plan olarak neokoros tapınakları incelendiğinde Hadrianus felsefesiyle de bağlantılı olarak Hellenistik gelenekte devasa yapılar inşa edilmiştir. Günümüze kadar yapılan araştırmalarda yazıtları aracılığıyla neokoros unvanını almış toplam altı tapınak tespit edilmiştir. Bu tapınaklardan Kyzikos ve Tarsos da yer alanlarda en erken evrenin Hellenistik döneme kadar gittiği bilinmektedir. Diğerleri içerisinde Roma dönemi öncesine ait bir evresinin olmadığı kesin olarak bilinen tek örnek Ephesos Olympieion Tapınağı dır. Smyrna, Nikaia ve Nikopolis de yer alan diğer üç tapınakta ise Roma öncesine ait bir verinin olup olmadığı belli değildir. Bu tapınaklardan dördünün pseudodipteros planında ve korinth tarzında inşa edildikleri eldeki arkeolojik ve filolojik verilerden anlaşılmaktadır. Plan yönelimleri ise tam olarak olmasa da doğu-batı doğrultuludur. Bu yönlendirme içerisinde sadece Ephesos Olympieion Tapınağı kuzey-güney yönelimiyle bu değerlendirme dışındadır. Özellikle Kyzikos ve Tarsos tapınakları, erken planla bağlantılı olarak doğu-batı doğrultuludurlar. Kyzikos, Trasos ve Smyrna neokoros tapınaklarında 50X100 m en boy ve yaklaşık 20 m ön cephe yüksekliğiden bahsetmek mümkünken Epheos 33X60 m ve 13 m ön cephe yüksekliğiyle bu standartlar dışındadır. Kült mimarisi içerisinde ikinci grup olarak karşımıza çıkan yapılar ise diğer tanrılara adanmış olan tapınaklar ile kutsal alan çalışmalarıdır. Bunlar içerisinde Klaros ve Didyma Apollon tapınakları Hadrianus dönemi öncesinde inşa görmeye 186

209 başlayan yapılardı. Bu iki tapınakta Hadrianus döneminde büyük oranda onarım ve tamamlama çalışmaları yapılmıştır. Bu yapı grubu içerisinde onarım görenlerde örneğin Teos Dionysos Tapınağı nda olduğu gibi hem sütun başlıklarında hem de kabartmalarda orijinal parçaların kopyaları kullanılarak tamamlama çalışmalarına gidilmiştir 993. Kutsal alan çalışmalarında ise örneğin Aphrodisias Aphrodite Tapınağı temenos genişletme çalışmalarıyla, Pergamon Asklepieion ve Klaros Apollon kutsal alanı çalışmaları önemli bir yer tutmaktadır. Bunun dışında Hadrianus döneminde inşa edilen Notion Athena, Klaros Artemis ve Sagalassos Antoninus Pius Tapınakları gibi Hellenistik geleneğe benzer tarzda derin pronaoslu tapınaklar bu dönem içersinde karşımıza çıkmaktadır. Tapınaklara plansal olarak baktığımızda örneğin Euromos Lepsinos Zeus, Aizanoi Zeus ve Teos Dionysos gibi tapınaklar opisthodomoslu olarak erken bir gelenekte inşa edilmişlerdir. Sardis Artemis, Aizanoi Zeus gibi devasa büyüklükteki tapınaklar, plan özelliği olarak daha çok pseudodipteros tarzı seçerken daha küçük olan Side Apollon N1, Athena N2 Tapınağı ve Teos Dionysos, gibi orta büyüklükte sayabileceğimiz tapınaklar, 6X11 sütunlu ve peripteros plan tarzını tercih etmişlerdir. Bunlardan daha küçük olan Pergamon Dionysos ve Ephesos Hadrianus gibi tapınaklar ise prostylos tarzda inşa edilmişlerdir. Plan özelliklerine göre bir sınıflama yaptığımızda peripteros plan en çok kullanılan tiptir; daha sonra özellikle neokoros tapınaklarının büyüklükleriyle de bağlantılı olarak pseudodipteros tarz gelir, bundan sonra da yuvarlak plan, son olarak da prostylos ve in antis tarz çok daha az olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte Didyma Apollon Tapınağı Arkaik gelenekle ilşkili olarak dipteros formundaki tek örnektir. 994 Tapınaklara ölçüleri açısından baktığımızda sadece neokoros tapınakları için bazı ortak verilerden bahsetmek mümkünken diğer tapınaklarda hem alan 993 Şahin, (Hermogenes) s. 26, resim Gruben, ss

210 bağlamında hem de mimari elemanların ölçüleri bağlamında belli bir standartı yakalamak çok zordur. Ayrıca tapınakların yönelimleri konusunda bir standartın olmadığı sadece neokoros tapınaklarının yukarıda bahsettiğimiz gibi, tam olmasa da, doğu-batı yönelimli oldukları anlaşılmıştır. Kültsel çalışmaların dışında ikinci ana grubu oluşturan yapı topluluğu daha çok halka yönelik olan kamusal yapılardır. Bunlar içerisinde Hadrianus un ziyaretleriyle bağlatılı olarak inşa edilen Propylonlar en önemli yapı grubunu oluşturmaktadır. Özellikle Patara, Phaselis ve Perge örneklerinin de gösterdiği gibi imparatorun gezi güzergâhı içerisinde uğrama olasılığı yüksek olan kentlerde bu tip ana giriş kapılarının yapıldığı anlaşılmaktadır. Propylonlarda daha çok üç geçitli bir plan formunun tercih edildiği görülmektedir. Propylonların genelde tek katlı oldukları anlaşılmış olsada Atina Hadrianus Kapısı yla benzerlik taşıyan Ephesos Hadrianus Kapısı üç katlı bilinen tek örnektir. 995 Bundan sonra yoğunluk olarak gelen diğer yapı grubu ise Nymphaionlar ve Hamamlardır. Nympaionlarda genelde iki tip mimari tasarıdan bahsetmek mümkündür. Birincisi Aleksandria Troas ve Letoon Nymphaionlarında olduğu gibi yarım daire formlu plan, diğeri ise Perge ve Sagalassos Nymphaionlarında olduğu gibi u formlu plandır. Hamamlarda ise Perge Hamamı nın asimetrik planlı yapısı dışında diğer Ephesos liman, Laodikeia ve Aphrodisias Hamamları Yegül ünde belirttiği gibi küçük imparatorluk hamamları sınıflaması içerisine girmektedir. 996 Halkın içme suyu sağlama ve yıkanma gereksinimiyle bağlantılı bu yapılar Hadrianus döneminde hızla çoğalmıştır. Özelikle Antiokheia ile ilişkili olarak Daphne de yürütülen çalışmalar sonucunda inşa edilen tiyatro formundaki su deposu sutaşıma sistemleriyle bağlantılı en ilginç yapı tiplerinden biridir. Ayrıca Letoon daki Nymphaion Hadrianus a adanmış bir Kaiser salonun varlığıyla tekil niteliktedir. Özellikle Aphrodisias Hadrianus Hamamları, hem mimari hem de plastik özellikleriyle Anadolu daki en büyük ve gösterişli hamamların başında gelmektedir. Ayrıca Aleksandria Troas da imparator tarafından gönderilen yardımlarla yapılan 995 Thür, (Hadrianstor) tafel FikretYegül, (Baths and Bathing in Classical Antiquity) 188

211 Nymphaion, hamam ve su kemeri bölgenin su konusunda çektiği sıkıntılar üzerine yapılmıştır. Ephesos ve Trapezous limanlarının iyileştirme çalışmaları da Hadrianus un su projelleriyle bağlantılı diğer önemli liman çalışmalardır. Mimari form olarak yapılarda genelde korinth, nadir olarak da diğer düzenlerden süsleme anlayışlarını görmek mümkündür. Korinth mimari tarzı, merkez Roma kökenli bir anlayış olarak Anadolu daki Hadrianus dönemine tarihlendirilen yapılarda olduğu gibi Hadrianus dönemi sonrası yapılarında da yoğun olarak karşımıza çıkmaktadır. Hadrianus Dönemi mimari yapılarını genelde iki grup içerisine toplamak mümkündür. Birinci grupta kültler ve tanrılarla bağlantılı kutsal yapılar, ikinci grup içerisinde de daha çok halkın temel ihtiyaçlarıyla bağlantılı kamu yapılarının yer aldığı anlaşılmıştır. İki grup içerisinde hem teknik hem de nitelik olarak ayırıma gidilmediği mimari yapıların kalitelerinden anlaşılmaktadır. Anadolu da İmparator Hadrianus Dönemi de inşa edilen yapılar dikkate alındığında hangileriyle doğrudan ilgilendiği çok net bilinmemektedir. Fakat Anadolu da inşa edilen Roma dönemi yapıların hem stil kritik hem de yazıtları aracılığıyla belirlenenlerin yaklaşık üçte birinin onun döneminde yapılmış olması, imparatorun mimari anlayışının Anadolu da ne kadar etkili olduğunu göstermektedir. Sadece mimari formsal yenilenme değil, bunun yanı sıra başta opus caementicium tekniği olmak üzere birçok yenilik onun zamanında Anadolu daki Roma mimarlığını etkisi altına almıştır. Mimari Plastik olarak Hadrianus dönemi yapılarında birçok yenilikten bahsetmek mümkündür. Görkemli ve zengin bir anlayışın özelliklerini taşıyan bu dönem plastik sanat akımı yüzyıla damgasını vurduğu gibi sonraki dönem sanat felsefelerini de önemli anlamda etkilemeyi başarmıştır. Temelde Hellenistik barok geleneğin tekrar canlandığı bu dönem plastik sanat anlayışı, sert Roma üslubunun doruğa çıktığı dönemdir. Özellikle plastik süslemelerde karşımıza çıkan yoğun matkap kullanımının yanı sıra figüratif süslemelerde derin kanallarla verilen ışık- 189

212 gölge kontrastı dönemin kendine has en önemli özelliğidir. Bu anlayışın ilk ortaya çıktığı akım Hellenistik gelenekteki Pergamon Zeus Altarı dır. Bu akım Hadrianus dönemiyle tekrar canlanmıştır. Hadrianus döneminin plastik sanatları açısından bir diğer önemli özelliği de Augustus dan sonra Arkaistik ve Klasisistik öykünmeli sanat anlayışının ikinci kez canlandığı dönem olmasıdır. Fakat Anadolu da günümüze kadar incelenen yapılarda Smyrna Agora Bazilikası dışındaki birçok plastik öğede bu sanat anlayışının çokta etkili olmadığı, bu akımın daha çok merkez Roma kentlerinde daha yoğun olarak gürüldüğü anlaşılmıştır. Bunun yanı sıra Aphrodisias Hadrianus Hamamları nda olduğu gibi Troia dan alınan sahneler, Hadrianus un Yunan kültürüne duyduğu hayranlıkla da paralel olarak karşımıza çıkmaktadır. Plastik sanatlarda rastlanan bir diğer olgu da yapıların firiz bölümlerinde mitolojik konularla bağlantılı sahnelerden çok; hızlı imarlaşmanın bir sonucu olarak flüt bezemelerinin ya da ranke tarzı bitkisel bezemelerin yoğun olarak kullanıldığının anlaşılmasıdır. Teknik bir çözüm olarak kullanılan bu yöntem, döneme has plastik süslemelerin tarihlendirilmesi açısından önemli bir kıstas olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle özellikle yapıların friz bölümlerinde mitolojik sahnelere az yer verilmiştir. Bunun yerine doldurma motifi stilinde ve birbirini takip eden tarzda bir süsleme anlayışının varlığı, dönemin hızlı imarlaşma anlayışına da uymaktadır. Hellenistik dönemdeki friz süsleme anlayışıyla bu dönemi karşılaştırdığımızda, özellikle Hellenistik sanat anlayışı ve politik yapısının da gösterdiği gibi daha çok düzeni sağlamak için Gigantomakhia, Amazonomakhia, Kentauromakhia gibi konular işlenerek yönetime karşı gelenlerin nasıl cezalandırıldığı halka anlatılmıştır. 997 Fakat Roma dönemiyle sağlanan barış ortamın da etkisiyle bu anlayıştan vazgeçilmiş, yapılardaki friz bölümlerinin erken geleneğin ikonası olma özelliği ortadan kalkmıştır. Roma döneminin geneli göz önüne alındığında Hadrianus dönemi bu anlayışın en iyi gözlendiği dönem olarak değerlendirilebilinir. 997 Hüseyin Sabri Alanyalı, Das Friesprogramm des Theaters von Perge in Gallienischer Zeit, Wien 1999, ss (yayınlanmamış doktora tezi) 190

213 Flüt bezemeleri, Tarsos Hadrianus, Ephesos Olympieion, Sagalassos Dionysos E1 Bazilikası, Euromos Zeus Lepsinos Tapınağı ve İasos Agorası gibi Hadrianus dönemine tarihlendirilen birçok yapıda friz bölümünde karşımıza çıkmaktadır. Ranke bezemeleri içerisindeki yarım protom hayvan ya da insan betimlemeli kabartma süsleri Aphrodisias Hadrianus Hamamları lento süslerinde görülürken, benzer bir şekilde İasos Agorası ve Ephesos Hadrainus Tapınağı nın friz bölümlerinde de izlenmektedir. Hadrianus dönemine tarihlendirilen Pergamon Traianeum, Claudiopolis Antinous, Side N1 Athena tapınaklarının friz bölümlerinde karşımıza çıkan Medusa süslemeli friz anlayışı, olasılıkla Hadrianus dönemine has bir süsleme tekniğinin bu zaman içerisinde moda olarak karşımıza çıktığını göstermektedir. Benzer Medusa başlarını devasa olarak yine Didyma Apollon ve Aphrodisias Hadrianus Hamamları nda görmek mümkündür. Plastik olarak Hadrianus döneminin bir diğer ayrıntı bezemesi de sıralı küçük vazo bezemeleridir. Bu bezeme tarzıda özellikle Kyzikos, Aizanoi, Notion ve Herakleia Pontike Tapınakları sütun başlıklarının hemen altında karşımıza çıkmaktadır. 998 Fakat bu tarz süslemenin Hadrianus dönemine ait bir özellik olduğunu vurgulamak için benzer süslemeye sahip daha fazla veriye ihtiyaç duyulmaktadır. Bir diğer plastik bezeme anlayışı ise deniz dalgası motifi olarak adlandıra bileceğimiz süsleme figürüdür. Özellikle Ephesos Olympieion Tapınağı Anthemion bezemelerinin hemen altında karşımıza çıkan arka arkaya sıralı bu motif dizilimini Ephesos Tholos, Pergamon Tholos, Laodikeia ad Lycum Hamamı ve Kyzikos Zeus Tapınağı korniş bloklarında da görmek mümkündür. Her ne kadar bu motif tipine Hadrianus dönemi öncesinde rastlanılsa da Hadrianus döneminde bir yoğunluğun gözlenmesi önemli bir kıstas olarak değerlendirilmelidir. 998 Zeynep Koçel Erdem, İmparator Hadrianus Dönemi Mimari Süslemeleri: Sütun Yivleri arasındaki Vazo Benzeri Motifler, Haluk Abbasoğlu Armağanı, İstanbul,

214 Hadrianus dönemine atfedebileceğimiz bir diğer süsleme tarzı da sütun başlıklarında abaküs üzerinde ya da arşitrav ve sima üzerinde karşımıza çıkan dil motifi süslemeleridir. Bu süsleme anlayışı Hadrianus dönemine tarihlendirilen Euromos Zeus Lepsinos Tapınağı, Aphrodisias Hamamı ve Aphrodite Tapınağı Temenos başıklarında görülürken, Pergamon Dionysos Tapınağı sima süslemeleri üzerinde de görülmektedir. Ayrıca bu süsleme biçimini, palmet yaprakları tarzında ve yine dil motifine benzer bir biçimde sütun başlığı üzerindeki kalathos bölümünde de izleriz. Bu özelliği Hadrianus dönemine tarihlendirilen Ephesos Hadrianus Kapısı, Pergamon Asklepieion Kuzey Portikosu, Attaleia Propylonu ve her ne kadar Antoninler döneminin başında inşa edildiği düşünülen Gümüşkesen Anıtı başlıklarında da görmek mümkündür. Özellikle Batı Anadolu da yapılan çalışmalarda mimari bezemelerle ilgili bir Pergamon-Ephesos ekolünden ve Güney Batı Anadolu da da bir Pamphylia süsleme ekolünden bahsetmek mümkündür. Fakat 2. yüzyıl içerisinde bu iki ekolün birbirinden etkilendiği, özellikle iki bölge arasınaki mimari süslemelerin niteliklerinden anlaşılmaktadır. Sonuç olarak Hadrianus dönemi hem mimari sanatsal niteliği hem de genel özellikleriyle Anadolu Roma mimarisi içerisinde önemli bir yere sahiptir. Çalışmayla bu birikimin arkasında yatan ana politik, dini ve sosyal nedenler araştırılarak dönem genel özellikleriyle açıklanmaya çalışılmıştır. Bu çalışmayla dönemin özelliklerini belirleyen ortak mimari ve plastik sonuçlara varılarak dönemin detay özellikleri vurgulanmıştır. Böylece Roma arkeolojisi açısından en önemli dönemlerden biri olan Hadrianus dönemi çok kapsamlı incelenerek açıklanmak istenmiştir. Elde edilen bu sonuçlar, hem dönemin hem de bu dönemin öncesine ve sonrasına tarihlendirilen mimari ve plastik yapıların daha iyi anlaşılmasında önemli ipuçlarının ortaya çıkamasını sağlayacaktır. Böylece Hadrianus döneminden 192

215 Severuslar dönemine kadar geçen mimari ve plastik sürecin anlaşılmasıyla elde edilen sonuçların ayrı bir önemi bulunmaktadır. Anadolu arkeolojisinin özellikle Roma mimarisi anlamında en zengin döneminin arka planında yatan ana sebeplerin açıklanması, bu dönemin anlaşılmasında önem taşımaktadır. Dönemin mimari ve plastik anlamda araştırılması sonucunda, kendinden önceki ve kendinden sonraki dönemlerin kronolojik olarak kavranmasıyla Roma arkeolojisinin sınırlarının belirginleşmesine çalışılmıştır. Bu çalışma dönemin açıklanması konusunda sadece belirli bir arkeolojik özelliğin incelenmesi değil döneme damgasını vuran mimari sonuçların çok farklı düşünsel etkilerle ortaya çıkışının anlaşılması açısından da önemlidir. Böylece mimari ve sanatsal yaklaşımların açıklanmasında sadece teknik ve materyal özelliklerin değil bununla beraber tarihsel, dini, ekonomik ve diğer farklı düşünce tarzlarının da ne denli etkili olduğunun anlaşılması açısından çalışmanın değer kazanacağı düşünülmektedir. Bu nedenle araştırmanın Roma arkeolojisi ve özellikle de mimari ve mimari plastik alanındaki çalışmalara tarihsel ve epigrafik anlamda destek vereceği, Roma nın bu en ilginç döneminin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağı kanısındayım. Anadolu da Hadrianus döneminde inşa edilen ve yukarıda bahsedilen yapıların yanı sıra yeni kazı ve çalışmalarla bu sayının daha da artacağı yadsınamaz bir gerçektir. Böylece Hadrianus bedenen ulaşamadığı fakat ruhen hedefi olan ölümsüzlüğü inşa edilen bu yapılarla yakalamayı başarmıştır. 193

216 KAYNAKLAR ANTİK Aelius Aristides, Orationes Arrianus, Cassius Dio, Romaike Historia Chronicon Paschale, Epitome Khronon Pausanias, Graeciae Descriptio Philostratos, Scriptores Historia Augusta Vitruvius, De Architectura 194

217 MODERN ABASOĞLU, Haluk. The founding of Perge and its development in the Hellenistic and Roman periods, JRA 45, Portsmouth, ABMEIER, A. Zur Geschichte von Apollonia am Rhyndakos, Asia Minor Studien Band 1, Bonn, AHUNBAY, Zeynep., Side Apollo Tapınağı Restorasyonu, Yapı, İstanbul, AKŞİT, Oktay. Roma Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, AKOK, Mahmut. Antalya Şehri İçindeki Hadriyan Kapısının Mimari Kuruluş ve Restorasyonu, TAD XIX-I, Ankara, AKURGAL, Ekrem. Anadolu Uygarlıkları, İstanbul, ALANYALI, Hüseyin Sabri. Das Friesprogramm Des Theaters Von Perge In Gallienischer Zeit, Wien (yayınlanmamış doktora tezi) ALZINGER, Dieter Knibbe&Wilhelm. Ephesos vom Beginn der römischen Herrschaft in Kleinasien bis zum Ende der Principatszeit, ANRW II, 7.2, Berlin, ANABOLU, Mükerrem Usman. Küçük Asya da Bulunan Roma İmparatorluk Çağı Tapınakları, İstanbul, ARNOLD, Irene Ringwood. Festivals at Ephesus, AJA Vol.76, ASHMOLE, B. Ashmole, Cyriac of Ancona and the Temple of Hadrian at Cyzicus, JWCI Vol.19,

218 AYTAÇLAR, Pınar Özlem. Batı Anadolu da Entelektüeller, İstanbul, s. 49. BALLAND, André. Inscriptions D Epoque Impériale Du Létoon, Fouilles De Xanthos VII, Paris, BAS. Philippe and Waddington, W.H. Inscriptİons grecques et Latines recueillies en Asie Mineure, Paris BAŞARAN, Cevat. Anadolu Kompozit Başlıkları, İstanbul, BAŞARAN, Cevat. Anadolu Mimari Bezemeleri Roma Çağı Lotus Palmet Örgesi, Erzurum, BARROW, Reginald H. Romalılar, İstanbul, BARDON, H. Les Empereurs et les lettres latines d Auguste à Hadrien, Paris, BARATTOLO, Andrea. The Temple of Hadrian Zeus at Cyzicus, IstMitt 45, İstanbul, BENJAMIN, Anna. S. The Altars of Hadrian in Athens and Hadrian s Panhellenic Program, Hesperia, Vol.32, BEAN, George. E. Lycian Turkey: An Archaeological Guide. London, BEAN, George. E. Eskiçağda Menderes in Ötesi, İstanbul, BERTAU, F. Becker., Die Inschriften von Klaudiupolis, IK 31, Bonn, BEAUJEU, J. La religion romaine a l'apogee de l'empire, Vol. I Paris, BLTIMEL, Die Inschriften von Iasos I-II (1985) Nr

219 BOATWRIGHT, Mary T. Hadrian and the Cities of the Roman Empire, Oxford University Press, Oxford, BOWERSOCK, G. W. Greek Sophists In The Roman Empire, Oxford, BOWERSOCK, G. W. Hadrian and Metropolis, HAC , Bonn, BOWIE, E. L. The Vedii Antonini and the Temple of Hadrian at Ephesus, Proceedings of the XI International Congress of Classical Archaeology. Ankara, BOWIE, E. L. Bowie, Greeks and Their Past in the Second Sophistic, Past and Present, No.46, BOL, Renate. Das Statuenprogramm des Herodes-Atticus-Nymphäums, Olympischen Forschungen 15, DAI, Berlin, BOULANGER, A. Note sur les fouilles executees en 1913 a Aphrodisias, CRAI, BURRELL, Barbara. Temples of Hadrian, not Zeus in Greek, Roman and Byzantine Studies 43, BURRELL, Barbara. Neokoroi: Greek Cities and Roman Emperors, Vol. IX Leiden, BUTLER, Howard Crosby. SARDIS VOLUME II, The Temple of Artemis, Leyden, BÜYÜKKOLANCI, Selahattin Erdemgil & Mustafa Notion-Claros, İstanbul, BÜYÜKKOLANCI, Mustafa. Termessos N1 Yapısı, Adalya 2, İstanbul,

220 BİROL, Hümeyra. The Roman Temple on The Acropolis of Alaşehir (Philadelphia), The Study and Proposals Related to Restitution and Conservaton of The Existing Remains, (basılmamış yüksek lisans tezi) BİNGÖL, Orhan. Das İonischen Normalkapitell In Hellenistischer Und Römischer Zeit In Kleinasien, Tübingen, BIRLEY, Anthony R. HADRIAN The restless emperor, London, BRENK, B. Die Datierung der Reliefs am Hadrianstemple in Ephesos und das Problem der tetrarchischen Skulptur des Osten, IstMitt 18, BROUGHTON, T.R.S. An Economic Survey of Ancient Rome IV, New York, CADOUX, Cecil John. Ancient Smyrna, London, 1938 Çeviri: Bilge Umar, İlk Çağda İzmir, CAVALIER, Jacques des Courtils and Laurence. The city of Xanthos from Archaic to Byzantine times, JRA 45, Portsmouth, CHOWEN, Richard H. The Nature of Hadrian s Theatron at Daphne, AJA Vol.60, CLAIRMONT, Christoph W. Die Bildnisse des Antinous. Ein Beitrag zur Portraitplastik unter Kaiser Hadrian. Schweizerisches Institut in Rom, CORSTEN, Thomas. Ein Baubeauftragter Hadrians in Nikaia, EpigAnat 10, Bonn,

221 CREMA, L. I Monumenti Architettonici Afrodisiensi, Monumenti Antichi, Vol- XXXVIII, Rome, D ANDRIA, Francesco. Hierapolis of Phrygia: its evolution in Hellenistic and Roman times, JRA 45, Portsmouth, DEUBNER, Otfried. Lösung Eines Stützenproblems In Den Atlantenhöfen Der Kızıl Avlu In Pergamon, IstMitt 45, DMITRIEV, Sviatoslav. City Government in Hellenistic and Roman Asia Minor, Oxford, DOWNEY, Glanville. A History Of Antioch In Syria, Princeton, DORUK, Seyhan. Aphrodisias taki Aphrodite Tapınağı Temenos u, DTCF dergisi, XXXIII, DINSMOOR, William Bell. The Architecture of Ancient Greece, New York, DREW-BEAR, Mehmet Taşlıalan &Thomas. Fouilles De L Agora De Smyrne: Rapport Sur La Campagne De, Anatolia Antiqua XIII, ENGELMAN, Helmut. Das Grab Androklos und ein Olympieion, ZPE 112, Bonn, ERDEM, Zeynep Koçel. Anadolu da Hadrianus Dönemi Mimari Bezemeleri, İstanbul, 1996.(yayınlanmamış doktora tezi) ERDEM, Zeynep Koçel. İmparator Hadrianus Dönemi Mimari Süslemeleri: Sütun Yivleri arasındaki Vazo Benzeri Motifler, Haluk Abbasoğlu Armağanı, İstanbul,

222 ERİM, Kenan. Aphrodisias, City of Venus Aphrodite, New York, ERTÜZÜN, Reşit Mazhar. Kapıdağ Yarımadası ve Çevresindeki Adalar, İstanbul, BERTI, Daniel Baldoni, Carlo Franco, Paolo Belli, Fede. Liman Kenti, İstanbul Iasos, Karia da Bir FIRATLI, Nezih. İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, FIRATLI, Nezih. Impression Sur Le Temple Et Le Theatre De Bolu (Bithynion- Claudiopolis) En Bithynie Florilegium Anatolicum, Paris, FERRARY, Jean-Louis. Les inscriptions du sanctuaire de Claros en I honneur de Romains, BCH 124, Paris, FRISCH, P. Die Inschriften von Ilion IK 3, Bonn, FRIESEN, J. Imperial Family, Leiden, Twice Neokoros: Ephesus, Asia and the Cult of the Flavian FREEMAN, P. W. M. Romanization and Roman Material Culture, JRA 6, FREEMAN, Charles. Mısır Yunan Roma, İstanbul, GENIERE, Juliet de La. Les Nouvelles fouilles de Claros, TAD 28, GENIERE, Juliet de La. Cahiers de Claros II, Paris, 1998 GLAY, Marcel Le. Hadrien et l Asklepieion de Pergame, BCH 100, GRUBEN, Gruben. Die Temple der Griechen, München, HAHLAND, Walter. Ebertöter Antinoos-Androklos, JÖAI 41, Wien,

223 HAHLAND, Walter. Der Fries des Dionysostemples in Teos, JÖAI 38, Wien, HALFMANN, Helmut. Itinera principum, Geschichte und Typologie der Kaiserreisen im Römischen Reich, Stuttgart, HALFMANN, Helmut. Städtebau und Bauherren Im Römischen Kleinasien, IstMitt 43, Berlin, HENDERSON, Bernard W. The Life & Principate of the Emperor Hadrian A.D , London, HEILMEYER, W.-D. Korinthische Normalkapitelle, Heidelberg, HELD, Winfried. Überlegungen zur Rekonstruktion und Funkton eines Kolossaltemples, Olba XVI, Mersin, HERRMANN, Peter. Inschriften Von Milet, Teil 1, Berlin, HOEPFNER, Wolfram. Herakleia Pontike-Ereğli,(Eine baugeschichtliche Untersuchung) Österreichische Akademie Der Wissenschhaften, Wien, Band 89, HOFFMANN, Adolf. Die Rote Halle in Pergamon, Ägyptische Kulte und Ihre Heiligtümer Im Osten Des Römischen Reiches, HUEBER, Friedmung. Zur Städtebaulichen Entwicklung des Hellenistisch- Römischen Ephesos, IstMitt 47, İDİL, Vedat. Anadolu da Roma İmparatorluk Dönemi Zafer Takları, Jale İnan Armağanı, İstanbul, JACOBSON, David. M. Hadrianic Architecture and Geometry, AJA Vol. 90, No-1,

224 JOHNSON, Sherman E. Preliminary Epigraphic Report on the Inscriptions Found at Sardis in 1958, ASOR 158, JONES, Mark Wilson. Principles of Roman Architecture, New Haven, JONES, C.P. The Panhellenion, Chiron 26, JONES, C.P. The Olympieİon and the Hadrianeion at Ephesos, JHS Vol.113, KANTAR, Rudolf Naumann& Selahattin, Die Agora von Smyrna, Istanbuler Forschungen, XVII, KARWIESE, Stefan. The church of Mary and the temple of Hadrian Olympios Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture, Harvard Theological Studies 41, Cambridge, KARWIESE, Stefan. Gross Ist Die Artemis Von Ephesos, Die Geschichte Einer Der Grossen Städte Der Antike, Wien, KARWIESE, Stefan. Olympieİon, EPHESOS 100 Jahre österreichische Forschungen, Wien, KARAGÖZ, Şehrazat. Eskiçağ da Depremler, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, İstanbul, KARAKAYA, N Hellenistik ve Roma döneminde Pisidia Tanrıları, İstanbul, KAYHAN, Kraft J.C.-Brückner H.- İ. : The sea under the city of ancient Ephesos, Brandt B.-Gassner V-Ladstatter (Hrgs.): Synergia. Festschrift für F. Krinzinger, Band 1,Wien, KEIL, J. Vertrer der Zweiten Sophistik in Ephesos, Öjh 40,

225 KIENAST, Dietmar. Zur Baupolitik Hadrians in Rom, Chiron 10, KLOSE, Dietrich O. A. Kaiserzeit, Berlin, Die Münzprägung Von Smyrna In Der Römischen KOÇHAN, Nurettin. Kyzikos 1989 Kazısı Hadrian Tapınağı Mimari Bezemeleri, TAD XXIX, KONDOLEON, Christine. Antioch: The Lost Ancient City, Princeton University Press, KORFMANN, Manfred. Düş ve Gerçek Troia, İstanbul, KÖSTER, Reinhard. Die Bauornamentik von Milet, Frühen und Mittleren Kaiserzeit, Teil 1, Berlin, Die Bauornamentik der LANCKORONSKI, Karl Graf Von. Les Villes De La Pamphylie Et De La Pisidie Volume II, Paris, LANCKORONSKI, Karl Graf Von. Pamphylia ve Pisidia Kentleri, I. Cilt, Pamphylia, İstanbul, 2005(1890). LAUBSCHER, Hans Peter. Zum Fries des Hadrianstemples in Kyzikos, IstMitt 17, LAROCHE, Didier. Rapport Sur Les Travaux De La Mission Archeologique Du Letoon 2006, Anatolia Antiqua XV, Paris, LEHNER, Michael, F. Die Agonistik im Ephesos der römischen Kaiserzeit, München, (yayınlanmamış doktora tezi) 203

226 LEMBKE, Katja. Ägyptischen Kulte Und Ihre Heiligtümer Im Osten Des Römischen Reiches, Kolossalität und Monumentalität: Zur Größe und Ausdehnung der Roten Halle, BYZAS 1, İstanbul, LYTTELTON, Margaret. Baroque Architecture in Classical Antiquity, London, MAGIE, David. Roman Rule in Asia Minor, Princeton, MALALAE, Joannnis. Chronographia, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn, MANSEL, Arif Müfid. SİDE Yılları Kazıları ve Araştırmalarının Sonuçları, TTK, Ankara, MANSEL, Arif Müfid. Die Nymphaeen von Perge, IsttMit 25, Tübingen, MANIA, Ulrich. Neue Ausgrabungen-neue Aspekte in der Erforschung der Roten Halle, İstanbul, BYZAS 1, METZGER, Henri Metzger. Fouilles de Xanthos VI, Paris, MELLINK, Machteld J. Archaeology in Asia Minor, AJA Vol.77, Princeton, METCALF, WILLIAM. E. The Cistophori of Hadrian, American Numismatic Society, New York, MITCHELL, Stephen. The Hadrianic Forum and Basilica at Cremna, Jale İnan a Armağan, İstanbul, MITCHELL, Stephen. Anatolia: Land, Men and Gods in Asia Minor. Vols. I and II. Oxford MITCHELL, Stephen. Cremna in Pisidia, An Ancient City in Peace and in War London,

227 MILTNER, F. 22. Vorläufinger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos, Öjh 44, MURNO, Arthur R. Inscriptions from Mysia. JHS Vol.17, MÜHLENBROCK, Stefanie. Hadrian in Alexandria Troas? Asia Minor Studien Band 11, Bonn, NAUMANN, Rudolf. Zeustemple und Kybeleheiligtum in Aizanoi, AA X, İstanbul, NAUMANN, Rudolf. Der Zeustempel Zu Aizanoi, Berlin, OUTSCHAR, Ulrike. Zur Deutung des Hadrianstempels an der Kuretenstrasse, 100 Jahre Österreichische Ausgrabungen in Ephesos Kongressakten Wien ORGEVAL, Bernard. I Empereur Hadrien, Oeuvre Legislative et Administrative, Paris, Domat Montchrestien, ÖZTANER, Hakan. The Nymphaeum at Alexandria Troas, Asia Minor Studien Band 33, PARRISH, David. Urbanism in Western Asia Minor, Portsmouth, Rhode Island, PICK, Behrendt. Die Neokorie-Temple von Pergamon, Festschrift für W. Judeich, PRICE, R. F. Rituals and Power, The Roman Imperial Cult in Asia Minor, Çeviri: Taylan Esin, Ritüel ve İktidar, Ankara,

228 PRICE, R. F. Gods and Emperors: The Greek Language of the Roman Imperial Cult, JHS Vol.104, POLJAKOV, Fjodor B. Die Inschriften von Tralleis und Nysa, Teil 1, Band 36, 1 Bonn, PÜLZ, Stefan, Zur Bauornamentik des Zeustemples von Euromos, IstMitt 39, Tübingen, PÜLZ, Stefan, Untersuchungen Zur Kaiserzeitlichen Bauornamentik von Didyma, IstMitt Beiheft 35, Tübingen, RADT, Wolfgang. Pergamon Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları, İstanbul, RADT, Wolfgang. Pergamon Archaeological Guide, İstanbul, RADT, Wolf Koenigs & Wolfgang. Ein kaiserzeitlicher Rundbau (Monopteros) in Pergamon, IstMitt 29, RAMSAY, W. M. The Historical Geography of Asia Minor, Çeviri: M. Pektaş, Anadolu nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul, RAMSAY, W. M. TARSUS, Çev: Levent Zoroğlu, TTK, Ankara, 2000, s RAUBITSCHEK Antony E. Hadrian as the Son of Zeus Eleutherios, AJA Vol.49, REINACH, T. Lettre à J.B de Rossi au sujet du Temple d Hadrian à Cyzique, BCH 14, REYNOLDS, Joyce. Aphrodisias and Rome, London, RICKMAN, G. Roman Granaries and Store Buildings. Cambridge,

229 RIORDEN, Elizabeth H. The Odeon of Ilion: A Proposed Reconstruction and Some Implications, Studia Troica Band 17, ROBINSON, W. H. Buckler&David M. SARDIS VOLUME VII, Greek and Latin Inscriptions, Leyden, ROBERT, Louis. La dédicace du Temple de Dionysos à Teos, Paris, Hellenica Vol.3, ROGERS, Guy MacLean. The Sacred Identity Of Ephesos. London, ROMEO, Ilaria. The Panhellenion and Ethnic Identity in Hadrian Greece, Classical Philology, Vol.97, No. 1, ROSE, Charle Brain, The 1993 Post-Bronze Age Excavations at Troia, Studia Troica 4, Mainz, ROBERT, Louis. Robert, Recueil d'épigraphie, de numismatique et d'antiquités grecques. Hellenica, Vol. 3. Paris, ROHMAN, Jens. Einnige Bemerkungen zum Ursprung des feingezahnten Akanthus, Istmitt 45, s. 118, taf.45.1, SACCHI, Maria Pia Rossignani & Furio. Hierapolis di Frigia I, La Stoà-basilica dell Agorà settentrionale, (Regio I) SALAC, A. Inscriptions De Kymé, D Eolide, De Phocée, De Tralles, BCH 51, Paris, SEÇKİN, Nezihat Baydur & Nadide. Tarsus Donuktaş Kazı Raporu, İstanbul, İstanbul, SERDAOĞLU, Ümit. Lykia-Karia da Roma Dönemi Tapınak Mimarlığı, İstanbul,

230 SCHERRER, Peter. Am Olympieion Vorbei...? Pausanias Wegbeschreibung in Ephesos und der hadrianische Neokorietempel, Steine und Wege, Festschrift Für Dieter Knibbe Zum 65, Wien, SCHERRER, Peter. Das sogenannte Serapeİon in Ephessos: ein Mouseion? Ägyptische Kulte und Ihre Heiligtümer Im Osten Des Römischen Reiches, SCHWERTHEIM, Elmar. Inschriften Griechischer Städte Aus Kleinasien, Die Inschriften Von Hadrianoi und Hadrianeia, IK 33, Bonn, SCHWERTHEIM, Elmar. Zu Hadrians Reisen und Stadtgründugen in Kleinasien Eine Neue Gründungsära, EpigAnat 6, SCHWERTHEIM, George Petzl Elmar &. Hadrian und dionysischen Künstler Drei in Alexandreia Troas neugefunden Briefe des Kaisers an die Künstler-Vereinigung, Asia Minor Studien, Band 58, SCHORNDORFER, Susanne. Öffentliche Bauten Hadrianischer Zeit in Kleinasien, Münster, SMITH, A.C.G. Smith, The Gymnasium at Alexandreia Troas: Evidence for an Outline Reconstruction, AS 29, SPELLER, Elizabeth. Following Hadrian A Second-Century Journey Through the Roman Empire, London, STROCKA, Volker Michel. Das Markttor von Milet, Berlin, STROCKA, Volker Michel. Wechselwirkungen der stadtrömischen und kleinasiatischen Architektur unter Trajan und Hadrian, IstMitt 38, STRONG, D.E. Late Hadrianic Architectural Ornament in Rome, BSR XXI, SYME. Ronald, Journeys of Hadrian, ZPE 73,

231 ŞAHİN, Sencer. Perge, Adalya 1, İstanbul, ŞAHİN, Sencer. Katalog Der Antiken Inschriften des Museums Von İznik (Nikaia), Bonn, ŞAHİN, Sencer. Bithynisch Studien, IK 7, Bonn, ŞAHİN, Sencer. Epigraphica Asiae Minoris neglecta et iacentia, EpigAnat 9, Bonn, ŞAHİN, Sencer. Die Inschriften von Perge I. Vorrömische Zeit, frühe und hohe Kaiserzeit, IK 54, Bonn, ŞAHİN, Sencer. Die Inschriften von Perge II. Texte aus dem 3. Jhdt. n. Chr., Grabtexte aus der frühen und hohen Kaiserzeit, Nachträge, (Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien, IK 61, Bonn, ŞAHİN, Mustafa. Anadolulu Bir Mimar Hermogenes, İstanbul, ŞAHİN, Nurhan. Klaros Apollon Bilicilik Merkezi, İstanbul, ŞİMŞEK, Celal. Laodikeia (Laodikeia Ad Lycum), İstanbul, TAŞLIKLIOĞLU, Zafer. Trakya da Epigrafik Araştırmalar II, İstanbul, TEXIER, Charles. Küçük Asya, Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, I. Cilt, çeviri: Ali Suat, Ankara, THÜR, Hilke. Das Hadrianstor in Ephesos, Forschungen in Ephesos XI/1, Wien, THÜR, Hilke. Der Ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos, ÖJh 64,

232 TUCHELT, K. Didyma. Bericht über die Arbeiten, IstMitt 21, 1969/70, Tübingen, UZ, Duran Mustafa. Teos daki Dionysos Tapınağı, 1987.(yayınlanmamış doktora tezi) VANDEPUT, Lutgarde. The Architectural Decoration in Roman Asia Minor, Sagalassos: A cace study, Leuven, WAELKENS, Marc. Report on The 2003 Excavations and Restoration Campaign At Sagalassos, KST 26, Ankara, WAELKENS, Marc. Romanization in The East. A case study: Sagalassos and Pisidia, Istmitt 52, Tübingen, WAELKENS, Marc. SAGALASSOS I, First General Report on the Survey ( ) and Excavations ( ), Leuven, WAELKENS, Marc. Report on The 2004 Excavations and Restoration Campaign at Sagalassos, KST 27, Ankara, WAELKENS, Semra Mägele, Julian Richard, Marc. A Late-Hadrianic Nymphaeum at Sagalassos (Pisidia, Turkey): A Preliminary Report, IstMitt 57, Tübingen, WALTON, Francis R. Walton, Religious Thought in the Age of Hadrian, Numen Vol.4, Facs.3, WALKER, A. J. Spawforth; Susan. The World of the Panhellenion. I. Athen and Eleusis, JRS Vol.75, WARD-PERKINS, J.B. Roman Imperial Architecture, London, WEBER, W. Untersuchungen zur Geschichte des Kaiser Hadrianus, Leipzig,

233 WEISS, Peter. Hadrian in Lydien, Chiron 25, WILBER D.N. Wisconsin, The Theatre At Daphne, ANTIOCH ON-THE-ORONTES II, WINFIELD, Bryer, A. & D. The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Washington, WINTER, Schulz. A/E. Historisch-archäologische Untersuchungen zum Hadriantemple in Kyzikos, Asia Minor Studien Band 1, Bonn, WÖRLLE, M. Zur Datierung des Hadriantemples an der Kurettenstrasse in Ephesos, AA 88, YALMAN, Bedri. Bolu Hisarlık Tepe Kazısında Bulunan Tapınak Kalıntısı, TTK I. Cilt, Ankara, IX. YAYLALI, Abdullah. Kyzikos 1995: Arkeolojik Kazı Etkinlikleri, KST XVIII, Ankara, YAYLALI, Abdullah Kyzikos Arkeolojik Kazısı, KST XVII, Ankara, YAYLALI, Abdullah. Kyzikos 1996 Arkeolojik Kazıları, KST XIX-II, Ankara, YAYLALI, Abdullah. Kyzikos 1989 Yılı Çalışmaları, KST XII, Ankara, YAYLALI, Abdullah Kyzikos Kazısı Etkinlikleri, KST XVI-II, Ankara, YAYLALI, Abdullah. Kyzikos 1990 Çalışmaları, KST XIII, Ankara, YEGÜL, Fikret. Baths and Bathing in Classical Antiquity, New York,

234 ZABEHLICKY, Heinrich. Preliminary Views of the Ephesian Harbor, Metropolis of Asia, Cambridge, Wien, ZAHRNT, M. Vermeintliche Kolonien des Kaisers Hadrian, ZPE 71, Bonn, ZEYREK, H.T. Nikomedia: Arkeolojik Açıdan Genel Bir Değerlendirme, İstanbul, ZIEGLER, Ruprecht. Zur Einrichtung des Kilikschen Koinon. Ein Datierungsversuch, Asia Minor Studien Band 16,

235 DİZİN A A. Fabricius Priscianus Charmosynus, 45 Adramyteion, 19 Aelius Aristides, 15, 72, 76, 87, 127, 194 Aiaks, 12, 26 Aizanoi, 17, 40, 59, 77, 79, 81, 111, 112, 113, 127, 148, 151, 152, 165, 168, 187, 191, 205 Akmonia, 29 Aleksandreia, 26, 61, 71, 158 Aleksandria Troas, 13, 15, 16, 17, 40, 48, 157, 158, 171, 188, 189 Alkibiades, 13, 70 Amaseia, 25 Androklos, 20, 32, 69, 88, 117, 185, 199, 200, 209 Ankyra, 9, 12, 40, 131 Antinous, 13, 18, 32, 64, 69, 70, 95, 114, 116, 117, 128, 133, 144, 161, 176, 191, 198 Antiokheia, 9, 12, 13, 25, 40, 47, 48, 162, 188 Antiokhos, 21, 65 Antoninler, 3, 80, 82, 83, 84, 103, 107, 143, 178, 192 Antoninus Pius, 25, 32, 40, 43, 53, 74, 78, 113, 123, 129, 137, 139, 140, 141, 142, 152, 160, 168, 187 Apameia, 17 Aphrodisias, 2, 28, 109, 113, 138, 155, 156, 161, 170, 187, 188, 190, 191, 192, 197, 199, 200, 206 Aphrodisius Primus, 59 Aphrodite, 2, 28, 155, 181, 187, 192, 199, 200 Apollon, 2, 29, 30, 34, 35, 36, 52, 53, 64, 65, 72, 76, 77, 96, 115, 121, 122, 123, 124, 126, 128, 131, 137, 139, 142, 143, 144, 145, 147, 148, 152, 153, 156, 181, 186, 187, 191, 209 Apollon Klarios, 53, 124, 139, 142 Apollonia Ad Rhyndacum, 18, 59 Aristides, 62, 74, 86 arkhon, 58, 59, 60 arkhontes, 15, 22 Arktonessos, 22 Arrianos, 53, 54 Artemis, 29, 30, 32, 33, 35, 40, 64, 73, 88, 89, 90, 91, 92, 104, 113, 116, 117, 123, 130, 140, 141, 142, 143, 145, 148, 149, 152, 172, 182, 187, 197, 202 Artemis Klaria, 35, 123 Asiacılık, 61 Asklepieion, 10, 37, 38, 70, 131, 132, 147, 160, 170, 182, 187, 192, 200 Asklepios, 38, 129, 131, 134, 146, 147 Athena, 35, 36, 52, 79, 81, 123, 126, 128, 130, 145, 152, 172, 187, 191 Athena Polias, 35, 36, 126, 128 Atina, 3, 11, 13, 23, 30, 39, 43, 44, 55, 57, 58, 60, 61, 62, 64, 66, 67, 75, 77, 78, 84, 90, 102, 104, 139, 164, 188 Attaleia, 51, 59, 125, 130, 132, 138, 159, 174, 179, 188, 192 Attalos, 129, 165 Attikacılık, 61 Augustus, 3, 25, 26, 28, 29, 40, 55, 56, 65, 87, 100, 109, 112, 116, 121, 190 Bazilika, 137, 168 Bithynia, 4, 9, 12, 17, 23, 24, 25, 26, 40, 56, 131 Blaundos, 29 B C Caracalla, 75, 78, 82, 91, 129, 130 Cassius Dio, 9, 19, 56, 72, 74, 76, 194 Celsus Kütüphanesi, 117, 141, 160, 164, 165, 171, 172 cistophorus, 17, 26, 28, 30, 33, 34, 38, 41, 43 Claudiopolis, 13, 18, 19, 59, 69, 114, 115, 116, 128, 131, 144, 147, 160, 161, 176, 191, 200 Cn. Cornelius Pulcher, 58 Commodus, 49, 57, 97, 98, 99 Cornelius Miletus, 59 curator, 1 Cyriacus, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78 Daphne, 47, 48, 162, 165, 188, 198, 211 Değirmentepe, 85, 86, 87 Didyma, 2, 29, 30, 35, 64, 77, 96, 115, 116, 142, 143, 144, 145, 148, 152, 186, 187, 191, 206, 210 Dio, 9, 61 Dionysius, 59, 61 Dionysos, 25, 39, 44, 53, 64, 118, 122, 127, 129, 130, 131, 135, 137, 140, 142, 143, 147, 149, 152, 165, 168, 172, 187, 191, 192, 207, 210 Dokymaion, 79 D Embolos, 117, 164, 165, 209 Ephesos, 2, 11, 13, 20, 25, 30, 31, 32, 33, 37, 40, 41, 44, 46, 57, 59, 62, 64, 65, 66, 67, E 213

236 68, 69, 70, 71, 73, 74, 77, 78, 80, 82, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 97, 101, 102, 103, 104, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 116, 117, 118, 119, 126, 132, 133, 137, 138, 140, 145, 150, 152, 153, 155, 157, 162, 163, 164, 165, 168, 170, 172, 173, 177, 178, 182, 185, 186, 187, 188, 189, 191, 192, 195, 198, 201, 202, 203, 205, 207, 208, 209, 211 era, 14, 48 Erythrai, 33, 40, 70, 185 Euromos, 111, 113, 114, 120, 121, 152, 187, 191, 192, 206 Geta, 91 G H Hadrian Erası, 13 Hadriana, 42, 48 Hadrianea, 23, 96 Hadrianeia, 5, 12, 14, 19, 20, 33, 42, 43, 49, 57, 70, 74, 90, 208 Hadrianeia Commodea, 57 Hadrianeia Olympia, 57 Hadrianeion, 39, 40, 47, 67, 89, 202 Hadrianoi, 5, 12, 14, 15, 20, 21, 208 Hadrianoutherai, 4, 12, 19, 20 hamam, 6, 17, 34, 41, 62, 93, 155, 163, 186, 189 Hamam-Gymnasion, 36, 169 Handrianoutherai, 19 Hektor, 12, 26, 70 Herakleia Pontike, 79, 81, 112, 127, 191, 201 Herakleia Salbake, 34 Herodes Atticus, 15, 16, 61, 62, 157, 158 Hierapolis, 34, 71, 165, 167, 199, 207 Horreum, 50, 154, 173, 175 Hymnodoi, 65, 66 İasos, 2, 36, 118, 120, 130, 156, 161, 168, 173, 176, 179, 191 İkinci sofistik, 5 İlion, 12 İonia, 89, 101, 126 İzmir, 41, 86, 87, 147, 198 İ K Khimaira, 59 Khios, 12, 71 Kızıl avlu, 82, 119 Kibyra, 20, 40 Klaros, 2, 35, 64, 76, 121, 122, 123, 126, 130, 139, 140, 142, 143, 148, 152, 172, 181, 186, 187, 209 Klazomenai, 36, 59, 131 koinon, 56, 90 Koinon Asia, 65 Kolophon, 35 Kolossai, 59 Kremna, 52, 124, 125, 160, 167, 168, 169 Kyzikos, 2, 12, 19, 22, 31, 46, 55, 59, 64, 66, 67, 68, 72, 73, 74, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 88, 91, 92, 93, 96, 97, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 119, 120, 133, 136, 151, 182, 186, 191, 203, 211 Laodikeia, 28, 34, 36, 71, 93, 133, 170, 188, 191, 209 Letoon, 50, 67, 158, 170, 171, 188, 203 Liman, 31, 36, 108, 155, 166, 200 Lykia, 13, 25, 33, 50, 52, 139, 140, 173, 174, 175, 207 L M M. Plancius Varus, 24 M. Ulpius Apuleius, 59 Macrinus, 91 Marcus, 23, 49, 59, 61, 74, 78, 87, 174, 179 Marcus Aurelius, 23, 74, 78, 87, 174, 179 Megala Hadrianeia, 70 Melissa, 13 Melitene, 12 Metropolis, 30, 31, 32, 37, 59, 174, 197, 202, 212 Mısır, 10, 13, 19, 26, 37, 45, 64, 69, 70, 133, 134, 135, 154, 200 Miletopolis, 12, 59 Miletos, 29, 30, 37, 40, 59, 71, 74, 121, 131, 171 Mimas, 42, 44, 85 Motella, 37 Myra, 25, 154 Myrina, 59 Mysia, 4, 12, 13, 14, 15, 18, 19, 23, 48, 205 Neokaisarea, 25 Neo-klasik, 134, 135 neokoros, 3, 5, 6, 24, 30, 42, 43, 46, 49, 64, 66, 67, 69, 74, 75, 77, 78, 82, 85, 87, 88, 89, 90, 95, 96, 100, 101, 102, 105, 107, 109, 116, 125, 127, 139, 141, 142, 153, 185, 186, 187 Nero, 55 Nicetes, 61 Nikaia, 12, 23, 24, 25, 26, 46, 68, 100, 131, 179, 186, 198, 209 Nikomedia, 9, 12, 24, 25, 26, 59, 66, 71, 212 N 214

237 Nikopolis, 25, 46, 68, 100, 186 Notion, 35, 36, 79, 81, 112, 123, 126, 128, 130, 151, 152, 172, 187, 191, 197 Numidia, 42 Nymphaion, 6, 16, 25, 30, 50, 51, 53, 157, 158, 170, 171, 176, 178, 180, 181, 186, 188 Odeon, 37, 181, 183, 184, 207 Oinoanda, 33, 40 Olympia Pythia Hadriana, 45, 57 Olympieion, 2, 10, 31, 32, 33, 58, 64, 66, 67, 68, 73, 75, 77, 78, 84, 88, 89, 90, 92, 93, 102, 103, 104, 105, 107, 108, 111, 113, 114, 116, 119, 126, 133, 137, 139, 162, 163, 168, 170, 182, 186, 191, 199, 208 Olympios, 16, 31, 58, 202 Olympos, 21, 31, 55, 57, 90, 128, 155 opus caementicium, 2, 76, 92, 96, 102, 111, 114, 136, 144, 158, 189 opus incertum, 102 opus quadratum, 102 O P Pamphylia, 13, 33, 51, 52, 97, 99, 109, 139, 146, 159, 160, 173, 180, 192, 203 Panhellenia, 3, 5, 20, 33, 39, 40, 45, 46, 48, 51, 55, 56, 57, 58, 60, 63, 67, 70, 71, 78, 101, 102, 155, 156, 177 Panhellenion, 20, 39, 56, 57, 60, 202, 207, 210 Panhellenios, 58 Panionion, 20 Panionnios, 58 Pantheon, 131, 134, 146 Partrokles, 23 Patara, 25, 50, 59, 154, 173, 174, 175, 188 Pax Romana, 3, 56, 62 Pednelissos, 59 Pergamon, 2, 10, 11, 13, 25, 32, 37, 38, 59, 64, 66, 70, 71, 74, 80, 82, 83, 85, 90, 93, 108, 110, 114, 116, 118, 119, 121, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 137, 138, 144, 145, 146, 147, 152, 153, 160, 165, 168, 170, 171, 172, 176, 182, 185, 187, 190, 191, 192, 199, 201, 205, 206 Perge, 20, 51, 55, 59, 99, 150, 151, 161, 171, 173, 176, 177, 178, 181, 182, 184, 188, 190, 195, 204, 209 Periplus Ponti Euxini, 53 Phaselis, 51, 52, 59, 159, 174, 179, 188 Philesios, 54 Philhellen, 55 Philostratos, 16, 41, 42, 43, 55, 61, 63, 85, 87, 157, 158, 175, 194 Phlegon, 44, 45 Phokaia, 39, 59, 93 Plancia Magna, 20, 51, 177, 209 Polemon, 36, 39, 41, 42, 43, 44, 60, 61, 62, 63, 71, 185 Pontus, 25, 40 Proconsul Gargilius Antiqius, 37 procurator, 16, 62, 157, 158 Prokonnessos, 79, 93, 97, 99, 141 Prophetes, 29, 115 propylon, 6, 52, 134, 140, 163, 179, 182, 186 Propylon, 51, 53, 159, 160, 173, 174, 177, 178, 179, 182 Prusias ad Hypium, 59 Pythios, 58 ranke, 2, 156, 160, 172, 173, 176, 178, 190 Restitutor, 26, 68 Restitutori Asiae, 58 Restitutori Nikomedeia, 58 Restitutori Phrygiae, 58 Rodos, 61 R S Sagalassos, 52, 53, 113, 123, 124, 125, 129, 136, 137, 138, 139, 141, 152, 160, 168, 171, 180, 181, 187, 188, 191, 210 Sardis, 39, 40, 41, 64, 67, 74, 116, 131, 141, 143, 148, 152, 157, 187, 202 Sebastopolis, 40, 46, 53 Septimius Severus, 48, 60, 75 Serapeion, 2, 10, 70, 93, 108, 119, 150, 152, 153 Sidamaria, 41 Side, 52, 99, 114, 116, 125, 126, 128, 134, 141, 144, 145, 146, 147, 152, 153, 176, 184, 187, 191, 195 Smyrna, 11, 31, 32, 37, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 55, 57, 59, 60, 61, 62, 64, 66, 67, 68, 71, 74, 77, 78, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 101, 102, 103, 104, 105, 107, 128, 135, 155, 167, 175, 184, 185, 186, 190, 198, 202, 203 Soli-Pompeipolis, 40, 174 Stadion, 19, 37, 53, 62, 170 Stephanephoros, 29 Strabon, 95 strategoi, 15 Stratonikea-Hadrianopolis, 4 Stratonikeia-Hadrianopolis, 16, 19, 21, 22 su kemeri, 16, 24, 186, 189 Synnada, 40, 42, 60 T T. Avianius Bassus Polyaenus, 21 Tanrı Hadrianus, 65, 131 Tarsos, 9, 12, 47, 49, 64, 68, 77, 88, 92, 93, 95, 98, 99, 101, 103, 104, 105, 107, 108, 109, 113, 130, 137, 145, 165, 168, 186,

238 Temenos, 28, 106, 113, 114, 139, 192, 199 Teos, 44, 64, 112, 122, 142, 143, 147, 148, 149, 152, 187, 201, 207, 210 Termessos, 33, 52, 113, 114, 117, 145, 150, 152, 164, 168, 182, 197 tetrapylon, 24 Thalelaeus, 48 Theologoi, 65 Thyateira, 44, 59 Ti. Claudius Candidus, 16 Tib. Claudius Attalus Andragathus, 60 Tiberius, 90, 122, 156 Tiberius Claudius Piso Diophantos, 90 tiyatro, 6, 34, 47, 62, 88, 162, 186, 188 Tlos, 25 Traianeum, 37, 66, 108, 114, 116, 119, 121, 127, 128, 137, 144, 152, 153, 168, 176, 191 Traianus, 1, 7, 8, 9, 24, 29, 37, 38, 47, 64, 98, 99, 116, 127, 128, 129, 138, 141, 165, 169, 172 Tralleis, 31, 44, 45, 57, 59, 71, 74, 206 Trapezitai, 38 Trapezopolis, 12 Trapezous, 12, 13, 31, 53, 54, 165, 166, 189 Troia, 12, 26, 27, 70, 72, 171, 181, 190, 203, 207 Tykhe, 52, 134, 146, 147 V Vitruvius, 105, 147, 153, 194 Yunanistan, 10, 19, 26, 55, 57, 60, 63, 185 Zeus, 2, 14, 17, 20, 21, 22, 23, 29, 34, 41, 42, 43, 47, 56, 57, 58, 64, 65, 66, 67, 68, 72, 73, 75, 78, 79, 81, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 100, 101, 111, 113, 114, 119, 120, 127, 128, 129, 133, 139, 145, 148, 151, 152, 165, 168, 182, 187, 190, 191, 192, 196, 197, 206 Zeus Akraios, 42, 43, 64, 66, 85, 86, 87, 88, 128 Zeus Kygnegesios, 22 Zeus Olympios, 21 Zeus Pandemos, 20 Y Z 216

239 GRAFİKLER

240 Grafik 1. Grafik 2.

241 Grafik 3. Grafik 4.

242 ŞEKİLLER

243 Şekil 1. Publius Aelius Hadrianus

244 Şekil 2. Hadrianus un Gezi Güzergâhları ve Onun Dönemine Tarihlendirilen Yapıların Olduğu Şehirler

245 Şekil 3. Roma İmparatorluğu nun Augustus ve Hadrianus Dönemi Sınırları

246 Şekil 4. Kyzikos Kent Planı İçerisinde Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Konumu (Schorndorfer, Öffentliche Bauten) Şekil 5. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı'nı Taşıyan Tonozlardan Bir Örnek

247 Şekil 6. Barattolo nun Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı yla İlgilii Öneri Planı (Barattolo, The Temple of Hadrian-Zeus) Şekil 7. Barattolo nun Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Ön Cephesine İlişkin Yeniden Kurma Denemesi(Barattolo, The Temple of Hadrian-Zeus)

248 Şekil 8. Barattolo nun Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Yan Cephesine İlişkin Yeniden Kurma Denemesi (Barattolo, The Temple of Hadrian-Zeus) Şekil 9. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Cellasında Kullanıldığı Düşünülen Tambur Parçası

249 Şekil 10. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Frizinden Bir Parça, Parthlarla Yapılan Savaş (Laubscher, Zum Fries des Hadrianstemples in Kyzikos) Şekil 11. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı na Özgü Eliptik Vazo Süsleri

250 Şekil 12. Aizanoi Zeus Tapınağı Eliptik Vazo Süsleri Şekil 13. Notion Athena Tapınağı Eliptik Vazo Süsleri (Naumann, Zeustempel)

251 Şekil 14. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Korinth Sütun Başlığına Ait Akanthus Yaprağı Şekil 15. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Korinth Sütun Başlığına Ait Akanthus Yaprağı

252 Şekil 16. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı nın Simasına Ait Çörten Parçası Şekil 17. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı na Ait İon ve Lesbos Kymation Bezemeleri

253 Şekil 19. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı na Ait Yarım Pilaster Sütun Parçası Şekil 18. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı na Ait İon ve Lesbos Kymation Bezemeleri

254 Şekil Yüzyıl Smyrna Kent Planı ve Antik Yapılar Şekil Yüzyıl Planlarında Çizilen Zeus Akraios-Hadrianus Tapınağı

255 Şekil 22. Değirmentepe de Bulunmuş Zeus Akraios Heykeli

256 Şekil 23. Zeus Akraios-Hadrianus Tapınağı nın Bulunduğu Düşünülen Alan ve Antik Roma Yolunun Hava Fotoğrafı Şekil 24. İzmir in 17. Yüzyılda Denizden Çizilmiş Gravürü ve Değirmentepe Üzerinde Olduğu Düşünülen Tapınak

257 Şekil 26. İkinci Neokorosluğun Vurgulandığı Sikkesinin Arka Yüzü Şekil 25. Ön Yüzde İmparator Hadrianus Arka Yüzde Oturur Formda Zeus- Akraios un Betimlendiği Smyrna Sikkesi Hadrianus Dönemi Smyrna

258 Şekil 27. Ephesos Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Yapıları Şekil 28. Olympieion Tapınağı Planı (Schorndorfer, Öffentliche Bauten)

259 Şekil 29. Olympieion Tapınağı Korinth Başlığı Şekil 30. Olympieion Tapınağı Mermerlerle Kaplı Taban Döşemesi (Scherrer, Efes Rehberi)

260 Şekil 31. Olympieion Tapınağı nın Opus Caementicium Temelleri Şekil 32. Karwiese Tarafından Kurgulanan Tapınağın Ön Cephesi (Karwiese, EPHESOS 100 Jahre)

261 Şekil 33. Olympieion Tapınağı Korniş Bloğu ve Dalga Motifi Şekil 34. Olympieion Tapınağı Friz Bloğu ve Flüt Motifi

262 Şekil 35. Tarsos Hadrianus Tapınağı Planı (Baydur & Seçkin, Donuktaş) Şekil 36. Tarsos Hadrianus Tapınağı Öneri Planı (Baydur & Seçkin, Donuktaş)

263 Şekil 37. On Stünlu Tarsos Tapınak Cephesinin Betimlendiği Sikke (Baydur & Seçkin, Donuktaş) Şekil 38. Tarsos Hadrianus Tapınağı Opus Caementicium Temelleri

264 Şekil 39. Tarsos Hadrianus Tapınağı Korinth ya da Kompozit Sütun Başlığı Parçaları (Baydur & Seçkin, Donuktaş) Şekil 40. Tarsos Hadrianus Tapınağı Konsol Korniş Bloğu (Baydur & Seçkin, Donuktaş)

265 Şekil 41. Tarsos Hadrianus Tapınağı Frize Ait Flüt Bezemeleri (Baydur & Seçkin, Donuktaş) Şekil 42. Tarsos Hadrianus Tapınağı Anthemion Bezemeleri (Baydur & Seçkin, Donuktaş) Şekil 43. Tarsos Hadrianus Tapınağı Akantus Yaprağı (Baydur & Seçkin, Donuktaş)

266 Şekil 44. Atina daki Doğu Batı Doğrultulu Dipteros Planlı Olympieion Tapınağı Şekil 45. Atina daki Olympieion Tapınağı nın Kuzeyden Görünüşü

267 Şekil 46. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı Kornişindeki Dalga Motifii Şekil 47. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı Lesbos Kymation Bezemeleri

268 Şekil 48. Kyzikos Zeus-Hadrianus Tapınağı Sütun Tamburu Onarım Kenetleri Şekil 49. Aizanoi Kent Planı ve Zeus Tapınağı (Naumann, Zeustempel)

269 Şekil 50. Aizanoi Zeus Tapınağı Planı (Naumann, Zeustempel) Şekil 51. Aizanoi Zeus Tapınağı na Kuzey Batıdan Bakış

270 Şekil 52. Aizanoi Zeus Tapınağı Akroteri Şekil 53. Aizanoi Zeus Tapınağı nın Friz Bölümündeki Flüt Bezemeleri(Naumann, Zeustempel)

271 Şekil 54. Aphrodisias Kent Planı ve Aphrodite Tapınağı (Schorndorfer, Öffentliche Bauten) Urbanism) Şekil 55. Aphrodite Tapınağı ve Temenos Alanı (Parrish,

272 Şekil 56. Aphrodite Tapınağı Hadrianus Dönemi Temenos Portikosu Şekil 57. Aphrodite Tapınağı Temenos Portikosu Sütun Başlığı

273 Şekil 58. Claudiopolis Kent Planı ( Fıratlı, En Bithynie Florilegium Anatolicum) Şekil 59. Claudiopolis Antinous Tapınağı Betimlemeli Hadrianus Sikkesi Şekil 60. Antinous Tapınağı Frizinde Yer Alan Medusa Kabartması (Yalman, IX. TTK I. Cilt)

274 61. Didyma Apollon Tapınağı Planı (Akurgal, Anadolu Uygarlıkları) Şekil 62. Didyma Apollon Tapınağı Sütun Kaidesi Torusanthemion Bezemeleri

275 Şekil 63. Didyma Apollon Tapınağı Torusanthemion Bezemelerinden Ayrıntı Şekil 64. Didyma Apollon Tapınağı Frizinde Yer Alan Hadrianus Dönemi Medusa Kabartması

276 Şekil 65. Ephesos Hadrianus Tapınağı Planı (Miltner, 22. Vorläufinger Bericht) Şekil 66. Ephesos Hadrianus Tapınağı Yeniden Kurma Denemesi

277 Şekil 67. Ephesos Hadrianus Tapınağı Frizinden Androklos unn Domuz Avı Sahnesi Şekil 68. Ephesos Hadrianus Tapınağı Sütun Başlığı

278 Şekil 69. Ephesos Hadrianus Tapınağı Faklı Tipteki Sütun Başlıkları ve Suriye Tipi Alınlık Şekil 70. Ephesos Hadrianus Tapınağı Dış Frizden Ayrıntıı

279 Şekil 71. Ephesos Hadrianus Tapınağı Sima Bölümünde Yer Alan Anthemion ve Flüt Bezemeleri Şekil 72. Serapeion ya da Mouseion Olarak Adlandırılan Tapınak (Walters, Ephesos: Metropolis of Asia)

280 Şekil 73. Serapeion ya da Mouseion Olarak Adlandırılan Tapınağın Sütun Başlığı Şekil 74. Serapeion ya da Mouseion Olarak Adlandırılan Tapınağın Arşitravına Ait Bir Parça

281 Şekil 75. Euromos Zeus Lepsinos Tapınağı Planı (Akurgal, Anadolu Uygarlıkları) Şekil 76. Euromos Zeus Lepsinos Tapınağı Hava Fotoğrafı

282 Şekil 77. Euromos Zeus Tapınağı Sütun Başlığı Şekil 78. Euromos Zeus Tapınağı İşlenmemiş Sütun Kaidesi

283 Şekil 79. Euromos Zeus Tapınağı İşlenmiş Sütun Kaidesi Şekil 80. Klaros Kutsal Alanı Planı(Geniere, Cahiers de Claros II plan A nın yeniden çizimi)

284 Şekil 81. Klaros Unvanları Apollon Tapınağı nın Arşitravı Üzerindeki Hadrianus Şekil 82. Klaros Apollon ve Artemis Tapınakları nın Hava Fotoğrafı

285 Şekil 83. Derin Pronaoslu Klaros Artemis Tapınağı Şekil 84. Kremna Küçük Hadrianus Tapınağı (Mitchell, Cremna in Pisidia)

286 Şekil 85. Kremna Küçük Hadrianus Tapınağı Süslemeleri (Mitchell, Cremna in Pisidia)

287 Şekil 86. Kremna Hadrianus? Tapınağı Süslemeleri (Mitchell, Cremna in Pisidia)

288 Şekil 87. Notion Kent Planı ve Yapılar (Bean, Eski Çağda Ege Bölgesi) Şekil 88. Notion Athena Tapınağı Planı (Erdemgil & Mustafa, Notion-Claros)

289 Şekil 89. Notion Athena Tapınağı Alınlık ve Sütunlar Şekil 90. Notion Athena Tapınağı Ön Cephenin Yeniden Kurma Denemesi (Erdemgil & Mustafa, Notion-Claros)

290 Şekil 91. Notion Athena Tapınağı Frize Ait Girland Bezemesi Şekil 92. Pergamon Akropolisi Planı ve Yapılar (Radt, Pergamon)

291 Şekil 93. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus)Tapınağı (Radt, Pergamon) Şekil 94. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Pergamon Archaeologicall Guide) Planı (Radt,

292 Şekil 95. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı İçinde Ele Geçen Traianus ve Hadrianus Heykelleri (Radt, Pergamon) Şekil 96. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Yandan Görünüş

293 Şekil 97. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Frizi (Radt, Pergamon) Şekil 98. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Frizi

294 Şekil 99. Pergamon Traianeum(Traianus-Hadrianus) Tapınağı Korinth Sütun Başlığı Şekil 100. Pergamon Dionysos Tapınağı Planı (Akurgal, Anadolu Uygarlıkları)

295 Şekil 101. Pergamon) Pergamon Dionysos Tapınağı Yeniden Kurma Denemesi (Radt,

296 Şekil 102. Pergamon Dionysos Tapınağı

297 Şekil 103. Pergamon Dionysos Tapınağı Alınlık Sima Parçası (Vandeput, The Architectural Decoration) Şekil 104. Pergamon Dionysos Tapınağı Friz Parçası

298 Şekil 105. Pergamon Asklepieion Kutsal Alanı (Radt, Pergamon Archaeological Guide)

299 Şekil 106. Pergamon Asklepios Tapınağı Şekil 107. Pantheon Şekil 108. Asklepieion Kuzey Portikoya Ait Sütun Başlığı

300 Şekil 109. Pergamon Yuvarlak Yapı Planı (Koenigs & Wolfgang, Rundbau)

301 Şekil 110. Pergamon Yuvarlak Yapı Kornişine Ait Dalga Motifi Wolfgang, Rundbau) (Koenigs & Şekil 111. Ephesos Tholos Yapısı Kornişine Ait Dalga Motifi (Koenigs & Wolfgang, Rundbau)

302 Rundbau) Şekil 112. Ephesos Tholos Yapısı Planı (Koenigs & Wolfgang,

303 Şekil 113. Pergamon Serapeion Planı (Hoffmann, Roten Halle, BYZAS 1) Şekil 114. Pergamon Serapeion Avludan Görünüş (Hoffmann, Roten Halle, BYZAS 1)

304 Şekil 115. Pergamon Serapeion Kuzeyden Görünüş Şekil 116. Pergamon Serapeion Tuğla Örgü Duvarlar

305 Şekil 117. Pergamon Serapeion Batıdan Yuvarlak Yapının Görünüşü Şekil 118. Pergamon Serapeion a Ait Korinth Sütun Bağlığıı

306 Şekil 119. Pergamon Serapeion a Ait Korniş Bloğu

307 Şekil 120. Pergamon Serapeion a Ait Atalante Heykelinin Yandan Görünüşü

308 Şekil 121. Pergamon Serapeion a Ait Atalante Heykelinin Cepheden Görünüşü Şekil 122. Smyrna Bazilikası Kabartmaları

309 Roman Temple) Şekil 123. Philadelphia Dionysos Tapınağı Planı (Birol, The Şekil 124. Philadelphiaa Dionysos Tapınağı Anthemion Bezemelerinin Olduğu Korniş Bloğu (Birol, The Roman Temple)

310 Şekil 125. Sagalassos Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Yapıları (Vandeput, The Architectural Decoration)

311 Şekil 126. Sagalassos E 1 Bazilikası Yapının İçine Bakan Friz Bölümüü Şekil 127. Sagalassos E 1 Bazilikası Yapının Dışa Bakan Friz Bölümü

312 N m m Şekil 128. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Planı ( Serdaroğlu, Lykia-Karia da Roma Dönemi)

313 Şekil 129. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Ön Cephe Yeniden Kurma Denemesi (Waelkens, Sagalassos) Şekil 130. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı nın Bugünkü Ön Cephe Durumu

314 Şekil 131. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Hadrianus İsminin Geçtiği Arşitrav Parçası Şekil 132. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Alınlığa Ait Parça

315 Şekil 133. Sagalassos Zeus-Hadrianus-Antoninus Pius Tapınağı Sarmaşık Bezemeli Frize Ait Parça Şekil 134. Sardis Kent Planı ve Artemis Tapınağı

316 Şekil 135. Gruben e Göre Sardis Artemis Tapınağı Planı ve Evreleri (Gruben, Die Temple der Griechen) Şekil 136. Sardis Artemis Tapınağı Sütun Kaidesi

317 Şekil 137. Sardis Artemis Tapınağı İonik Sütun Başlığı Şekil 138. Sardis Artemis Tapınağı Kapı Söve Parçası

318

319 Şekil 140. Side N1 Apollon ve N2 Athena Tapınakları (Mansel, Side)

320 Side) Şekil 141. Side N1 Apollon Tapınağı Korinth Sütun Başlığı (Mansel, Şekil 142. Side N1 Apollon Tapınağı Frizine Ait Medusa Süslemeleri (Mansel, Side)

321 Şekil 143. Side N1 Apollon Tapınağı Saçaklığına Ait Anthemion Bezemesi (Mansel, Side) Side) Şekil 144. Side N2 Athena Tapınağı na Ait Kompozit Başlık (Mansel,

322 Şekil 145. Side Tholos Tykhe Tapınağı Planı (Mansel, Side) Şekil 146. Side Tholos Tykhe Tapınağı Yeniden Kurma Denemesi (Mansel, Side)

323 Şekil 147. Side Tholos Tykhe Tapınağı Friz Bölümü (Mansel, Side) Şekil 148. Teos Kent Planı (Bean, Eski Çağda Ege Bölgesi)

324 Şekil 149. Teos Dionysos Tapınağı Planı (Şahin, Hermogenes) Şekil 150. Teos Dionysos Tapınağı Frizine Ait Hellenistik Parça

325 Şekil 151. Teos Dionysos Tapınağı Frizine Ait Hadrianus Dönemi Parçası Şekil 152. Teos Dionysos Tapınağı Frizine Ait Hadrianus Hellenistik döneme Ait Parçalar (Şahin, Hermogenes) dönemi ve

326 Şekil 153. Termessos Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Yapıları (Akurgal, Anadolu Uygarlıkları)

327 Şekil 154. Termessos Hadrianus N1 Tapınağı (Lanckoronski, Pisidie) Şekil 155. Termessos Hadrianus N1 Tapınağı Ön Cephenin Yeniden Kurma Denemesi (Lanckoronski, Pisidie)

328 Şekil 156. Termessoss Hadrianus N1 Tapınağı Arşitrav, Friz ve Saçaklığın Cepheden Görüntüsü (Lanckoronski, Pisidie) Şekil 157. Termessos Hadrianus N1 Tapınağı Arşitrav, Friz ve Saçaklığa Ait Parçalardan Ayrıntı (Lanckoronski, Pisidie)

329 Şekil 158. Andriake Planı ve Horreum (Schorndorfer, Öffentliche Bauten) Şekil 159. Andriake Horreum Planı (Rickman, Roman Granaries)

330 Şekil 160. Andriake Horreumu Osmanlı Dönemi Gravürü Şekil 161. Andriake Horreumu Kuzeyden Görünüm

331 Şekil 162. Andriake Horreumu ndaki Hadrianus ve Sabina ya Ait Portreler Şekil 163. Aphrodisias Hadrianus Hamamları Planı (Schorndorfer, Öffentliche Bauten)

332 Şekil 164. Aphrodisias Hadrianus Hamamları Süslemeli Pilaster Parçası

333 Şekil 165. Aphrodisias Hadrianus Hamamları Kabartmalı Konsol Parçası Şekil 166. Aleksandria Troas Planı (Öztaner, Asia Minor Studien Band 33)

334 Şekil 167. Aleksandria Troas Hamamı (Smith, The Gymnasium at Alexandria) Şekil 168. Aleksandria Troas Hamamı Sağlam Kalmış Kemerler

335 Şekil 169. Attaleia Propylonu Planı (Lanckoronski, Pamphylia) Şekil 170. Attaleia Propylonu Batıdan Görünüş

336 Şekil 171. Attaleia Propylonu Yazıtı (Lanckoronski, Pamphylia) Şekil 172. Pamphylia) Attaleia Propylonu Mimari Süslemeleri (Lanckoronski,

337 Şekil 173. Claudiopolis Tiyatrosu Süslemeli Pilaster Parçası (Fıratlı, Bithynion-Claudiopolis)

338 Şekil 174. Claudiopolis Tiyatrosu Hadrianus İsminin Yazılı Olduğu Arşitrav ve Friz Parçası (Fıratlı, Bithynion-Claudiopolis) Bauten) Şekil 175. Ephesos Liman Hamamı Planı (Schorndorfer, Öffentliche

339 Şekil 176. Ephesos Hadrianus Kapısı Planı (Thür, Hadrianstor)

340 Şekil 177. Ephesos Hadrianus Kapısı Yeniden Kurma Denemesi (Thür, Hadrianstor)

341 Şekil 178. Atina Hadrianus Kapısı

342 Şekil 179. Ephesos Hadrianus Kapısı Mimari Süslemeleri Şekil 180. Ephesos Hadrianus Kapısı Sütun Başlıkları

343 Şekil 181. Hierapolis Agorası Stoa Bazilikası (Rossignani & Sacchi, Hierapolis di Frigia I) Şekil 182. Hierapolis Agorası Stoa Bazilikası Giriş Bölümüne Ait Sütun Başlığından Ayrıntı

344 Şekil 183. Hierapolis Agorası Stoa Bazilikası Giriş Bölümüne Ait Sütun Başlığından Ayrıntı Şekil. 184 Kremna Forumu ve Bazilikası (Mitchell, The Hadrianic Forum and Basilica)

345 Şekil 185. Laodikeia Kent Planı İçinde D Olarak Gösterilen Stadium Yapısının Sağındaki Hadrianus Dönemi Hamamı (Schorndorfer, Öffentliche Bauten) Şekil 186. Laodikeia Hamamı Planı (Schorndorfer, Öffentlichee Bauten)

346 Şekil 187. Laodikeia Hamamı Kemerler Şekil 188. Laodikeia Hamamı na Ait Paye Başlığı (Şimşek, Laodikeia Ad Lycum),

347 Şekil 189. Letoon Kent Planı ve 4 Numara İle Gösterilen Nymphaion (Akurgal, Anadolu Uygarlıkları) Şekil 190. Letoon Nymphaionu Planı (Laroche, Anatolia Antiqua XV)

348 Şekil 191. Letoon Nymphaionu ndaki İmparator Salonu ve Kaidesi Bulunan Hadrianus Heykeli (Laroche, Anatolia Antiqua XV) Şekil 192. Miletos Planı ve 1 Numara İle Gösterilen Agora Kapısı (Strocka, Das Markttor von Milet)

349 Şekil 193. Miletos Agora Kapısı Planı(Strocka, Das Markttor von Milet)

350 Şekil 194. Miletos Agora Kapısı

351 Şekil 195. Miletos Agora Kapısı Birinci Kat Mimari Elemanları (Strocka, Das Markttor von Milet)

352 Şekil 196. Miletos Agora Kapısı İkinci Kat Mimari Elemanları (Strocka, Das Markttor von Milet)

353 Şekil 197. İasos Agorası Planı (Akurgal, Anadolu Uygarlıkları) Şekil 198. İasos Agorası Frizinden Ayrıntı

354 Şekil 199. İasos Agorası Anthemion Bezemesinden Ayrıntı Şekil 200. İasoss Agorası Flüt Bezemelerinden Ayrıntı

355 Şekil 201. Patara Kent Planı, 1 Numara İle Gösterilen Propylon ve 8 Numara ile Gösterilen Horreum (Akurgal, Anadolu Uygarlıkları) Şekil 202. Patara Propylonu Güneyden Görünüş

356 Şekil 203. Patara Horreumu Planı (Rickman, Roman Granaries) Şekil 204. Patara Horreumu Hava Fotoğrafı

357 Şekil 205. Patara Horreumu Ön Cepheden Ayrıntı Şekil 206. Perge Planı ve Hadrianus Dönemi Yapıları (Schorndorfer, Öffentliche Bauten)

358 Şekil 207. Perge Güney Hamamı Planı (Yegül, Baths and Bathing) Şekil 208. Perge Güney Hamamı Soğukluk Bölümü

359 Şekil 209. Perge Güney Hamamı Korinth Sütun Başlığı (Vandeput, The Architectural Decoration) Şekil 210. Perge Propylonu Planı (Schorndorfer, Öffentliche Bauten)

360 Şekil 211. Pergee Propylonu nun Bugünkü Görünüşü Şekil 212. Perge Propylonu ve Hellenistik Kulelerin Hava Fotoğrafı

361 Şekil 213. Perge F3 Nymphaionu (Mansel, Die Nymphaeen von Perge) Şekil 214. Perge F3 Nymphaionu Yeniden Kurma Denemesi

362 Şekil 215. Perge F3 Nymphaionu nun Bugünkü Durumu Şekil 216. Perge F3 Nymphaionu Flüt ve Akhantus Bezemeli Sütun Başlığı (Vandeput, The Architectural Decoration)

363 Şekil 217. Phaselis Kent Planı ve Propylonu (Schorndorfer, Öffentliche Bauten)

364 Şekil 218. Sagalassos Nymphaionu Planı (Waelkens, A Late- Hadrianic Nymphaeum at Sagalassos)

365 Şekil 219. Sagalassos Nymphaionu Yeniden Kurma Denemesi(Waelkens, A Late- Hadrianic Nymphaeum at Sagalassos) Şekil 220. Sagalassos Nymphaionu nun Bugünkü Durumu

366 Şekil 221. Termessos Propylon G Yapısı (Lanckoronski, Pisidien) Şekil 222. Termesos Propylon G Yapısı nın Yenidenn Kurma Denemesi (Lanckoronski, Pisidien)

367 Şekil 223. Troia Kent Planı ve Hadrianus Dönemi Odeonu (Akurgal, Anadolu Uygarlıkları) Şekil 224. Troia Odeonu

368 Şekil 225. Troia Odeonu Yeniden Kurma Denemesi ve İkinci Katta Yer Alan Hadrianus Heykeli (Riorden, The Odeon of Ilion)