GÜNÜMÜZ ALEviLiGiNDE EGiTiM ÇALIŞTA YI

Transkript

1 S.D.Ü. ilahiyat FAKÜL TESİ GÜNÜMÜZ ALEviLiGiNDE EGiTiM ÇALIŞTA YI Mayıs 2009 Eğirdir-ISPARTA BİLDİRİLER ve TARTIŞMALAR ISPARTA 2009

2 S.D.Ü. ilahiyat FAKÜLTESi YAYıNLARI NO: 23 BİLİMSEl, TOPLANTlLAR SERİSİ: 9 YAYIN EDITÖRLERİ Prof. Dr. M. Saffet SARIK.A YA- Doç. Dr. M. Necmettin BARDAKÇI Y ard. Doç. Dr. A. Yılmaz SOYYER- Dr. Nejdet DURAK ÇÖZÜMLEME Çiğdem E. Önkol-Mustafu Kurui-Kamile Ünlüsoy-B. Bengü Tortul-Azize Uygun-Melek Diklmen-Gölem K. Arat-Sevim Özdemir-Muhammed Özdii-Ali Bulut-Yıldız Demir-Hülya Altunya-Ünal Yerlikay a-h. Tevfik Marulcu-Mustafu İlboğa-Adem Efe KAP AK ve DİZGİ B ada ısbn Birinci Baskı Ekim 2009 ISPARTA Yazıların sorumluluğu yazariarına aittir. Kaynak gösterilmek şartıyla iktihas ve atıf şeklinde kullanılabilir. isteme Adresi: S.D.Ü. ilahiyat Fakültesi ISPARTA Tel: =(246) Faks: O (246) 237 ı O 58 BASKI SDÜ Matbaası

3 Günümüz Aleviliğinde Eğitim Çalıştayı Mayıs 2009 Eğirdir-/SPARTA Alevi Kimliğine Ritüel ve Hiyerarşik Örgütlenme Merkezli Bir Balaş Mehmet ERSAL * Alevi-Bektaşi inanç sistemini anlamak için teşkilatıanmasının ve inanç pratiklerinin kavraruna zorunluluğu vardır. Bunun gerçekleşmesi içinde bir kaşif gibi inanç sisteminin iç dünyasına yolculuk etmek gerekir. "Alevi" olarak adlandınlan bu inanç.zümresi de hakkında az bilinip de herkes tarafindan yorum yapılanlanımzdandır. Zümre üzerine yorumda bulunabilmek için yapılanmasının ve inanç pratiklerinin ocak ocak, bölge bölge kayıt altına alınması lazımdır. Alevi-Bektaşi inanç zümresi üzerine yapılan bilimsel çalışmalar ve alan araştırmaları göstermektedin ki İnanç.zümresi üç evre de inanç dede ocakları şeklinde örgütlenmiştir. Birinci evre olarak Hacı Bektaş Veli öncesi evreyi alabiliriz. Dede Kargın Ocağı, SeyitBattal Gazi Ocağı... İkinci evre olarak Hacı Bektaş Veli ve Halifelerinin yapılanmasıdır: Kolu Açık Hacim Sultan Ocağı, Ab~ Musa Ocağı, Otınan Baba Ocağı, Sarı İsmail Ocağı, Güvenç Abdal Ocağı... Üçünçü Evre ise Erdebil Merkezli Şah İsmail temelli örgütlenmedir: Buna Pir Sultan Abdal Ocağı gösterilebilir. Bu örgütlenme içinde Hamza Şeyh Ocağı, değerlendiremeyeceğimiz Bektaşiliğin Babagan kolunun örgütlenmesi de vardır. Alevi inanç sistemi ocak merkezli bir yapılanma arz etmektedir. Bu yapılanma başıboş bir yapılanma değildir. Ocaklar arası muhteşem bir prizrna ortaya koyan bir bağlantı ağı vardır. İnanç ZÜmresince "el ele el Hak/ca" düsturu ile ifade edilen bu sistem kendi içinde bir inanç otokontrolü ortaya koymaktadır. Her ocağın bir üst ocağı vardır. Ocaklar ya serçeşme olarak gördükleri Hacı Bektaş Veli Ocağına ya da kendi içlerinde alt üst örgütlenmesi ile bir otokontrol sistemi kurmuşlardır. Anadolu'nun Türkleşmesinde ve İslamiaşmasında mühim görevler alan bu ocakların yapılanma merkezleri de belirli bir sitem ve hatla oluşmuştur. 46

4 Günümüz Aleviliğinde Eğitim Çalıştayı29-30 Mayıs 2009 Eğirdir-JSPARTA Bu hiyerarşik yapılanmaya örnek olarak doktora tez konumuz olan ocakların yapılanmasım vermek istiyorum. Hacı Bektaş Veli Ocağı Şücaeddin Veli Ocağı Hasan Dede Ocağı Otman Baba Ocağı Şah Kalender Veli Ocağı Hacı Ali Turabi Ocağı Seyüzyılid Cibali Ocağı Hacı Murad-ı Veli O. Hacı Meheınmed Abdal O. Bu örgütlenmenin yanında her inanç ocağının kendine özgü dinamikleri ile oluşturduğu bir ritüel dünyası bulunmaktadır. İnanç zümresince "yol bir sürek binbir" tabiri ile ifade edilen bu durum saha üzerine çalışma yapanların zenginjnanç pratikleri ile dolu ritüel dünyası ile göz göze gelınelerini sağlamaktadır. Hz. Ali ve Ehl-i beyt sevgisinde bir olan bu inanç zümresi, bu sevgiyle inanç pratiklerinin içini daldururken kendi ocağının ve yöresel kültürünün dinamiklerini kullanmıştır. Ocak ve ritüel yapılanmasına şöyle örnek verebiliriz. Malatya merkezli Şah İbrahim Ocağının Manisa'da talipleri var ve her sene Dede bunları görmeye geliyor. Yine Isparta'dan örnek verirsek Isparta Senirkent merkezli birkaç tane Alevi-Bektaşi zümreye ait örgütlenme bulunmaktadır. Bunlardan iki önemlisi Veli Baba Sultan Ocağı ve Şah Ahmet Sultan Ocağıdır. Bu iki ocak aynı ilçe sınırları içerisinde bulunmasına rağmen inanç pratiklerini icra ettikleri cem ritüelleri arasında farklılıklar mevcuttur. Yine Veli Baba Sultan Ocağı'nın kısa bir zaman dilimi öncesine kadar 47

5 Güniimiiz Aleviliğinde Eğitim Ça/rştayı29-30 Mayıs 2009 Eğirdir-ISPARTA bağlı bulunduğu Seyüzyılid Battal Gazi Ocağı veya Veli Baba Sultan Ocağına Bağlı AfYon ili Şuhut ilçesi Kayabelen beldesi merkezli Hamza Şeyh Ocağının ritüelleri farklıllldar arz eder. Buraya kadar anlattıklanmın size bilinenierin tekran veya çalıştayın çalışma sahası ile alakasız gelebilir. Bunları anlatmarndaki gaye bu kadar zengin bir inanç pratiğine ve ocak yapılanışına sahip bir zümrenin yüzyıllardan beri süregelen bu kültüıiinü bilmeden dini eğitimi üzerine söylenen önermelerin bir tarafi boş kalabilmektedir. Yukarıda arz ettiğimiz üzere her Alevi ocağının bir pir, mürşid ve Rehber ocağı vardır. Bu sistem sayesinde her ocağın dedesi bir üst ocağın otokontrolü ile geleneksel yapısı ile yaşamaya devam etmekteydi. Bu geleneksel yapının inanca yansıyan yönü ise cem ritüelidir. Alevi gencin inanç sistemine dahil olduğu ve bireysellikten toplumsallığa geçişin sağlandığı ibadet cem ritüelidir. Alevi arıne ve babadan doğan birey ikrar-nasip veya musahip cem ritüeli ile sırrı paylaşan halkaya dahil olur. Çocukluğundan itibaren anlatıla gelen inanç sistemini inançsal boyutta yaşamaya başlar. Diyebiliriz ki Alevi gencin dini eğitiminin 1 - hem anlatıldığı hem de icra edildiği ortam cemdir. Cem, ibadetinin ve inanç sisteminin temel dinamiği "insan olmak" ve "eline, diline, beline" sahip olabilmektir. Bu düsturlara uyacağına söz veren birey bir otokontrol halkasının içine girerek hem dede hem de inanç halkasındaki kardeşleri tarafindan kontrol altında tutulur. İnanç sistemine dair unsurların yaşatıldığı ortam cem ritüelidir. Geleneksel yapısında dede veya babadan nasip alan birey yavaş yavaş pişmekte ve mürşidi elinden dini, ahlaki eğitimini almaya devam etmektedir. Cem, inancın aktarıldığı bir mekteptir. Hayata gözlerini açan bir Alevi birey, bebekliğinden şuur sahibi bir genç haline geldiği güne kadar büyükleri ve aile bireyleri tarafından inanç temellerinin oluşmasını sağlayan menkıbe ve benzeri anlatmalarla efsanevi bir şekilde şuur altında dini eğitiminin temellerini edinmiş olur. Bu öğrenme aşaması, çocukta dini inancın oluşumu açısından günümüz bilim insanlannca da ortaya konulmuş bir gerçektir. Bireyin cem halkasına dahil olduğu ana kadar beslendiği kaynaklar inanca dair anlatmalardır. Dede-talip, ocaklar arası ilişkiler ile arz ettiğimiz sistem yüzyıllardan günümüze taşınmıştır. Sosyal bilimciler çok iyi bilir ki bir inanç pratiğinin veya ritüelinin 48

6 Günümüz Aleviliğinde Eğitim Ça/ıştayı29-30 Mayıs 2009 Eğirdir-ISPARTA ortaya çılanası yüzyıllar alabilen süreçlerdir. Cem rifuelleri de eski Türk inançları, yerel kültür ile İslamiyet'in özleştirilmesi ile ortaya konulmuş bir ibadet ritüelleridir. Bu ritüel dünyasına farklı yaklaşımlarla bakmanın fayda sağlamadığım belirtmek gerekir. Rimellerin eskiden farklı olduğunu son asırda merkezinden uzaklaşarak bu bale geldiğini söylemek sahadaki inancı görmezden gelme sonucunu doğurmaktadır. Bir insanın dini inançlarını değiştirmesinin ne kadar uzun bir süreç gerektirdiğini hazirundaki hocalarım daha iyi bilirler. Bu açıklamaya girme sebebim metin merkezli çalışmalarla yaşayan Alevilikle bağdaşmayan bir Alevi kimliği ortaya konulmasıdır. Alevi inanç ocaklarını gezdiğimizde yaratılan kimlikle alakası olmayan bir inanç dünyası ile karşı karşıya kalmak:tayız. Masa başı çalışmalarla Aleviliğin tam aniarnıyla anlaşılmasının mümkün olmadığım düşünüyorum. Bu tür çalışmalara dayalı çıkarımlar ve tartışmalar bir kör dövüşü ortaya koymaktadır. Arşiv beigelerinde inanç zümresi ile ilgili şik:ayetlere balaldığında da züriırenin yaratılan kimlikle örtüşmeyen bir inanç sistemi içerisinde asırlardan beri yaşadığını düşünmemiz için yeterli veri sağlamaktadır. Geleneksel düzlernden yola çıkarak ana ekseni merkezli çağa uyarlanmış bir Alevi-Bektaşi Zümre Türkiye için büyük bir zenginlik ve kazançtır. Kanaatimce Alevi zümre üzerine kimlik inşa etmekten vazgeçip geleneksel ekseninde yaşayabilmesi için mücadele etmenin memleketimiz, kültürümüz ve inancımız için çok faydalı olacağı düşünüyorum. Günümüzde Alevi-Bektaşi inanç sistemi büyük bir asimilasyon ve kendi dinamiklerinden kopuş içerisindedir. Bu şartların ortaya çılanasında inanç zümresinin kendi içinden kaynaklanan çözülmelerle, diğer topluluklar merkezli değişimler vardır. Bunlardan birkaçma kısaca değinirsek; - İnanç sisteminin hiyerarşik yapılanması zümrenin geçirdiği problemli dönerri:ıer sebebiyle bozulmalara uğrarnıştır. Bozulma otokontrolün ortadan kalkmasına geleneksel örgütlenmede olmayan yeni ocak, dede ve babaların ortaya çıkniasına sebep olmaktadır. Geleneksel inanç sisteminden kopuk olarak dedelik ve babalık iddiası ile hizmet gören inanç önderleri Alevi-Bektaşi zümreyi temelinden uzak bir merkeze yöneltmektedir. Bunun yanında sıkıntılı dönemler yaşayan inanç önderleri, talip toplulukların bulunduğu yerleşim birimlerine gidememişlerdir. Bu sebeple talip topluluğu inancını yaşayamaz hale gelmiştir. 49

7 Günümüz Aleviliğinde Eğitim Çalışlayı Mayıs 2009 Eğirdir-ISPARTA - Şehirleşme, modem kültür ve bunlara ek olarak hakim inanç sistemin ortaya koyduğu kimlik baskısı ile Alevi-Bektaşi birey bağlı olduğu inanç zümresinden kopmak:tadır. İnanç halkasından kopan bireyler "ötekileşmek"tedir. ötekileşme sürecindeki birey ya toplumu ve inancı ile arasına duvarlar örerek ateizme yönelmekte veya inanç unsurları ile alakası olmayan bir siyasi örgütlenme ile inanç zümresini temsil ettiğine inanır olmaktadır. -Bir kısım bireyler de hakim inanç sistemi olan Sünni İslam içerisinde erimektedir.. Sünni İslam penceresinden bakan bireyler olarak Alevi-Bekiaşi vatandaşlanmıza yeni bir kimlik inşa etmek veya yeni bir layafet giydirme teşebbüslerimiz asırlardan beri süregelmektedir. Günümüze baktığımızda bu tablonun başarılı olduğunu söylemek mümkün görünmemektedir. Toplum olarak Alevi köylerine cami yapıp imam tayin ederek bu insanları bizim diktiğimiz kıyafete girdirebileceğimizi sandık. Belki başarılı olunan örnekler de mevcuttur. Bir şeyi görernedik veya düşünemediküç tane Sünni kimlik yaratmak için yüzlerce ötekileştirilmiş insfuı yarattık. Asıl büyük problemin bu olduğunu düşünüyorum. Özellikle genç kuşak için bu durum çok büyük bir tehlike olarak kapımızdadır. farklılığımiz Naçizane fikrimce, çoğu şeyde geç kalınsa da Alevileri anlamak onlarla bir olmadığını, hatta bize ait olup da unuttuk:larımızı bugün elimize veren kardeşlerimiz olduğunu gönne~ gerekir. Bu çalıştayın bunun bir göstergesi olduğuna inanıyorum. Peygamber Efendimizin buyurduğu gibi "İnsan bilmediğine diişmandrr." öncelikle bize ait olan bizim zenginliğimiz olan bu inanç zümresinin inancını anlamamız ve saygı göstermemiz gerekmektedir. Bir bireyin en güçlü direnç göstereceği husus inancının sorgulanmasıdır. İnsanlar asırlardır bu inançla yaşayıp gelebilmişse bunu değiştinneye, şekillendirmeye hakkımız olmadığını düşünüyorum. Aynı duruma kendimizi de koyarsak daha rahat anlaşılacağından şüphem yok. Allah herkese akıl vermiş. İnsanlar akılları çerçevesinde inanç dünyalarını şekillendirirler. Bu sebeple Alevi kardeşlerimizin aklına saygı duyınahyız. Biz görmüyoruz veya görmek istemiyoruz diye onlar yok olmuyor. Anadolu'nun onlarca köyünde derleme yapma şansına sahip oldum. Bu köylerin büyük bir çoğunluğunda cami olduğunu söyleyebilirim. Ama bu camiierin karşısında cem 50

8 Günümüz Aleviliğinde Eğitim Çalıştayz Mayıs 2009 Eğirdir-ISPARTA evlerinde sabaha kadar süren cem ritüellerini kayıt altına aldım. Bu, bana insanların inançlarını yaşamak için neler yapabileceklerini gösterdi. Alevi-Bektaşi gençlerinin inanç sisteminden kopanlmadan inançlarını yaşan1asının ülkenin geleceği açısından çok önemli olduğunu düşünüyorum. Bu gençliğe, bizim her an ihtiyacımız var. Görerek anladığım bir gerçektir ki Alevi-Bektaş! genç bireyler tartışmaların paralelinde inançlarından uzaklaşıyorlar. Cem evlerinde gençlerin sayısı yok denecek kadar az. Bize ait olanın ötekileşmesine izin veriyoruz. Bu insanlarımızın inançlarını öğrenip yaşabilecekleri şartları yaratmamız gerekmektedir. Alevi-Bektaşi inanç zümresi Türkiye Cumhuriyeti için büyük bir şanstır. Bugün İran'ın bir Alevi açılımı varsa Anadolu ve Balkanlardaki gençlerimiz eğitim görmek için İran'a bursla gönderiliyorsa. Avrupa ve Amerika'nın görevlileri köy köy dolaşıp derleme projeleri ile Alevi bireylere ulaşıyorsa bizim bu gücü elimizde tutmamız gerekir. İran, Irak, Suriye, Balkaniara kadar yayılan bu büyük inanç zümremize, bize ait olana biz sahip çıkar ve yaşamasına imkfuı sağlarsak kendimizi daha güçlü kılarız. Biz de onların ülkesinde yaşayan ama bize ait olanda söz sahıbi oluruz. Söz söylenen değil, sözü söyleyen oluruz. Bu söylenilenlerin ortay~ çıkarılabilmesi Alevi kimliğinin ve inancının yaşam ortamını sağlamakla olur: Bu yönde çalışmalar yaparken konuşmamın en başında da söylediğim gibi bu inanç sisteminin inanç dünyasına hak:im olan bilim adamlarından yararlanmak gerekir. Bilmediğimiz, anlamak istemediğimiz veya kendi penceremizden algıladığımız inanç zümresi için çözüm üretmenin mümkün olmadığını düşünüyorum. Saygılarımla. 51