SAMSUN KAMUOYUNA DUYURU KURTULUŞ YOLU

Transkript

1 SAMSUN KAMUOYUNA DUYURU KURTULUŞ YOLU BAKİ SARISAKAL

2 SAMSUN KAMUOYUNA DUYURU Mustafa Kemal Paşa nın 25 Mayıs 1919 da Samsun dan Havza ya Gitmek Üzere Hareket Ettiği Şehir İçi Yol Güzergâhı şu şekildedir: Mustafa Kemal Paşa 25 Mayıs 1919 Pazar günü sabah kahvaltısından sonra dokuzu yirmi yedi geçe, Ordunun metrukâtı arasında otomobil parkında mevcut hurda bir otomobille ve maiyeti de diğer iki otomobille Ordu Müfettişlik Karargâhı nı oluşturan üç albay, bir yarbay, üç binbaşı, beş yüzbaşı, üç üsteğmen, bir teğmen ve iki şifre kâtibinden oluşan 18 kişilik heyetle Havza ya doğru yola çıktı. Havza ya doğru giderlerken güvenlik nedeniyle Bağdat Caddesi (Eski Ankara Yolu) kullanılmadı. 1. Zira o dönemde bu güzergâhın geçtiği Kadıköy, Amasya Samsun Metropolidi olan Germanos Karavengelis in tepeden tırnağa silahlandırdığı Rumların yaşadığı bir yerdi. 1 (Günümüzde dahi bir devlet büyüğü Samsun a geldiği zaman emniyet güçleri tarafından gerekli güvenlik önlemleri alınır ve bir yol güzergâhı belirlenir, geçilmesinde sakınca doğurabilecek yerler tercih edilmez.) Kadıköy 2. 9 Mart 1919 da İngilizler, Samsun a 200 kadar asker çıkarmışlar, bununla da yetinmeyip bölgeye 17 Mayıs 1919 da 100 kadar daha asker sevk etmişlerdi İngiliz İşgal güçleri, Samsun- Sivas yol güzergâhı üzerindeki İlyasköy deki 8 Kışlaya yerleşmişti. İngilizler 5 Temmuz 1919 da Batum un boşaltılması bahanesi ile 150 kişilik Hind, Avustralya ve Yeni Zelanda askerleriyle İlyasköy deki tüm kışlaya ve bir bölümü de Lise binasına (Günümüzde Atatürk Anadolu Lisesi) yerleştiler. Böylece Samsun İngiliz 1 Stefanos YERASİMOS, Milliyetler ve Sınırlar, Sayfa:

3 temsilcisi Yüzbaşı Mösyö Solter ve Fransız Jandarma Üstteğmeni Mösyö Favron yönetimine geçmişti. 3. Bu koşullar altında Samsun a çıkan Mustafa Kemal Paşa 19 Mayıs 1919 Pazartesi günü akşamı 15. Fırka (Tümen) Komutanı Kurmay Yarbay Mustafa Asım ile Mutasarrıf İbrahim Ethem Bey i, beceriksizlikleri ve özellikle İngiliz ve Fransız temsilcilerinin emirleri doğrultusunda hareket ederek tüfeklerin mekanizmalarını sökerek ve süngüleri toplayarak İngiliz ve Fransızlara teslim etmeleri dolayısıyla görevlerinden aldı. Beraberinde bulunan III. Kolordu Komutanı Refet Bey i geçici olarak Mutasarrıflığa atadı. Mutasarrıflık görevine Hamit (Kapanlı) Beyin atanmasını İstanbul dan talep etti. 4. Mustafa Kemal Paşa Samsun da bile güven altında değildi. Samsun un İngiliz işgalinde olması, şehirde Rum çetelerinin ve silahlı adamlarının varlığı, çok sayıda yabancı kontrol subayı ve memurlarıyla İngiliz İntelligence Service ajanların bulunması bu şehri Mustafa Kemal Paşa için güvenli kılmamaktaydı. Kaldığı Mantika Palas Oteli civarı bile Rumlarla çevriliydi: Otelin sağında Keşişoğlu Konstantin mahdumları Dimitri ve İstavri ve Nikoli hane ve bahçesi, solunda çok sayıda Rum ve Ermeni nin iş yerlerinin bulunduğu Şüküroğlu (Mecidiye) Caddesi, otelin arkasında Gavriloğlu Yorgi Mağazaları ve kısmen Kocabaşoğlu Sofya hane ve bahçesi, önü ise Kaptan Ağa Camii Sokağına bakıyordu. Mantika Palas Oteli 5. Mustafa Kemal Paşa nın isteği üzerine Samsun Mutasarrıflığına tayin edilen Kapancızade Hamit Bey DEFTER-İ HATIRAT ta Samsun a gelişi ve şehirde güvenlik hakkında şu bilgileri verir: İstanbul dan Mayıs ın 26. günü öğleden önce Samsun a çıktım. Hareketimden kimsenin haberi olmadığı için sükûnetle Liman Dairesine gittim. Biraz sonra Refet (Bele) Bey

4 gelerek beni oradan alıp makamına götürdü. Şehrin asayişini resmi evrak üzerinde gördüğümden hariçte işittiğimden de çok fena buldum. İlk akşamı Kolordu Kumandanı Refet Beyle İngiliz Karargâhı karşısındaki evimizde yemek yerken Kadıköy Mahallesinde Rumlar tarafından yaylım ateşi açılıyordu. Memuriyeti zemin ve zamana uymayan, yalnız İttihatçıların mağduru olduğu için gönderilen Fehmi Bey adında zavallı bir mutasarrıfa verilmiş olan idare nüfuz ve haysiyetini yitirmişti. Metropolithane önünde Rum mekteplerinde sayısız Mavi-Beyaz paçavralar dalgalanıyordu. Geceleri her Rum evinden yükselen Yunan Marşı, Venizelos şarkısı kulakları tırmalıyordu. Hatta Fransız ve Amerikan torpidolarının limana gelişlerinden ellerinde ayrı paçavralarla Belediyeye girmişler, vicdanı yakan sözler söylemişler, gösterişlerde bulunmuşlar. Rumların çoğunlukta bulunduğu köyler mıntıkasına epeyce zamandan beri jandarma ve hükümet memuru girememiş, tahsilât yapılamamıştı. Hülasa devlet kudreti her ihtimale karşı muhafaza altında bulundurulan Hükümet Konağına inhisar etmişti. Bu acı vaziyet karşısında şaşırıp kalan İslam halkı, çeteler teşkil ederek can, mal ve ırzlarının muhafazasını haydutlara bırakmışlardı. Şehir kenarında hiç eksik olmayan çarpışma gürültüsü ve silah patırtılarına kulaklar artık alışmıştı. Bazı acele fakat sathi tedbirlere başvurmakla beraber iki-üç hafta vaziyeti tetkikle geçirdim. Şehir Rumlarının da cephanesi ile birlikte kadar silah vardı. Çeşitli bölgelerde en küçüğü elli kişiden oluşan 12 kadar çete bulunuyordu. Ufak bir çatışma çıktığında bölgede bulunan bütün o silahlar çeteye verilirmiş. Bunlarla mücadeleye girişmeye, daha doğrusu memlekette bir harp açmaya ne kuvvetimiz, ne de siyasi vaziyetimiz müsaitti Mustafa Kemal Paşa ve Heyetinin Samsun a çıktığı günlerde burası bir milli mücadele hareketi için olumsuz şartlar taşıyordu. Pontusçu çeteler şehrin etrafındaki dağlarda hâkim durumda idiler ve şehre kalabalık gruplar halinde saldırıyorlardı. Henüz Müdafaa-i Hukuk hareketleri de kuvvetlenmemişti Ekim 1918 tarihinde imzalan Mondros Mütarekesi hükümlerine göre terhis edilerek silahları toplanan Türk Ordusu memleket içinde asayişi sağlayamaz hale getirilmişti. Asker terhisi nedeniyle takip kuvvetleri azalmış olduğundan, jandarma kuvvetlerinin yetersizliği karşısında Rum çeteleri serbestçe faaliyet gösterebiliyorlardı. Mustafa Kemal Paşa Samsun a çıktığında jandarma kuvvetleri yetersiz olduğu gibi, firarlar sebebiyle15. Fırkanın mevcudu da dörtte üç oranında azalmıştı. Üç ay içinde meydana gelen 700 firar olayı kuvvetleri iyice zayıflatmıştı Fırka (Tümen) Samsun a geldiğinde Canik Sancağı Mutasarrıfı İbrahim Ethem Bey di. Mustafa Kemal Paşa nın Samsun a gelişine kadar mutasarrıflık görevinde bulunmuş olan İbrahim Ethem Bey daha çok, İngilizlerle hoş geçinmek en iyi siyasettir düsturuyla hareket eden birisiydi. Hatta bu yönde neredeyse İstanbul Hükümetini bile geçmişti. Özellikle Mondros Mütarekesi nden sonra iyice bozulan Samsun daki asayiş adı geçen Mutasarrıf zamanında daha da bozulmuştu. Bu dönemde Samsun da idare, nüfuz ve haysiyetini tamamen yitirmiş, idaredeki bu olumsuzluklar sebebiyle, bölgede asayişi ihlâl eden en önemli unsur olan ayrılıkçı Rum çeteleri üzerine jandarma ve tahsilât memuru bile gönderemez duruma gelmişti. Çünkü Mart 1919 da İngilizler, Samsun a 200 kadar asker çıkarmışlar, bununla da yetinmeyip bölgeye 17 Mayıs 1919 da 100 kadar daha asker sevk etmişlerdi. İngilizlerin bu 2 Kapancızade Hamit Bey, Defteri Hatırat, Sayfa Nuri YAZICI, Milli Mücadelede Pontuscu Faaliyetler, Sayfa:61

5 faaliyetleri bölgede ayrılıkçı Rum olaylarının daha da artmasına ve asayişin tamamen bozulmasına neden olmuştu Bu günlerde Samsun ve bağlı kazalardaki polis sayısı şu şekildeydi: Merkez Şehir Nüfusu Polis Sayısı Samsun Bafra Çarşamba Terme Ünye Fatsa Kavak Nahiyesi Fırka (Tümen) Mustafa Kemal Paşa Samsun a gelmeden dört ay önce Batum dan Samsun a nakledilmişti. Fakat adı var, kendisi yoktu. 15. Fırka (Tümen) Aralık 1920 de Amasya da Nurettin Paşa Komutasında Merkez Orduya bağlanmasıyla bölgedeki etkinliğini arttırmıştı. Mayıs 1921 tarihine kadar Samsun daki görevine devam etmişti. Bu dönem içerisinde fırkanın askeri konuş durumu hakkındaki ilk bilgiler Fırka Kumandanlığı tarafından Sivas taki 3. Kolorduya bilgi vermek amacıyla düzenlenen cetvellerde mevcuttur. 24 Mayıs 1920 de düzenlenen cetvele göre Fırka ve bağlıları şu şekilde konuşlandırmıştır. -Fırka Karargâhı, 38.Alay Erkânı ile 1 ve 2. Taburları, 45. Alay I. ve II. Tabur Makineli Bölüğü, Kudretli 5. Bölük, Nakliye I. Bölük, Hastane, 3. Kol Otomobil Bölüğü Samsun da; -38. Alay 3 Tabur ile Süvari Bölüğü Çarşamba da; -56. Alay Erkânı, I. Tabur, I., II., ve III. Bölükleri Bafra ve Karaköy de; -45 Alay, I. Tabur, Samsun-Çakallı yolunun muhafazasında; -45 Alay, II. Tabur ve İstihkâm Bölüğü Çakallı da; -45 Alay Erkânı Topçu 15. Alay Erkânı, 45 Alay, 2 Tabur, Kudretli 4. Bölük, iki seri, üç adi Krup Cebel Topu, Telgraf Takımı, Nakliye 4. Bölük Kavak ta; -56. Alay, III. Tabur, I. Bölük Diphanlar da, bir bölüğü de Dorukhanlarda olmak üzere Havza da; -56 Alay, 2 Tabur Vezirköprü de: -İhtiyat Taburu ve Hayvan Hastanesi Lâdik te; -38. Alay 2 Tabur. 7 bölük Giresun da bulunuyordu Bütün bu nedenlerle Mustafa Kemal Paşa 25 Mayıs 1919 da Samsun dan Havza ya geçerken güzergâh olarak eski yol tercih edildi. (Bu konuda Eğe Üniversitesi, Mersin Üniversitesi ve Samsun 19 Mayıs Üniversitesinden konuyla ilgili ciddi araştırmaları olan hocalarında görüşü alınmış ve yol güzergahı komisyonda bulunan tüm arkadaşların onayıyla belirlenmiştir.) Tuna Vilayetinde Mithat Paşa ile çalışan ve sonrada Trabzon ve Sivas Valileri olan Halil Rıfat ve Sırrı Paşalar, yıllarında 6 metre genişliğinde Samsun Bağdat yolunu açtılar. Bu cadde açılmadan önce Samsun dan Sivas a gitmek çok zordu. Yol kağnı denilen öküz arabalarının açtığı bir yoldu. Bu yol, Unkapanı nı takiben Memleket Hastanesi nin (bu günkü Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi) önünden, (O dönemde bu yola 4 Bünyamin KOCAOĞLU, Milli Mücadele Yıllarında Samsun, Sayfa: Halit EKEN, Samsun da Asayişin Sağlanması Yolunda Mutasarrıf Hamid Beyin Aldığı Tedbirler, Sayfa: 36 6 Bünyamin KOCAOĞLU, Milli Mücadele Yıllarında Samsun, Sayfa: 44

6 Elmadağ ya da Hacı Ebe yokuşu deniliyordu. Daha sonra bu yol alt kısma doğru uzatılarak Subaşından başlar hale getirildi.) Askeri Garnizonların karşı yönüne ve oradan yokuş aşağı Han Yazısı denilen düzlükten dağa doğru yükselir ve Kadamut köyünü sol yanda bırakarak ilerlerdi. Bu yollar bazı yerlerde çeşitli yönlere ayrılıp tekrar ilerde birleşirlerdi. Han Yazısı ismi verilen düzlükte büyük ve kargir bir bina mevcut olduğu için buraya Han Düzü ya da Han Yazısı ismi verilmişti. Deve ve katır kafileleri burada mola verirlerdi. O zamanın şosesi sayılan bu dar ve gayrı muntazam yolun en önemli kısmı iri taşlarla kaldırımlanmıştı. 7 Unkapanı Yokuşu 7 Bu Yolla İlgili Bilgiler Lütfi TEKİN in Özel Notlarında Mevcuttur. Samsun 19 Mayıs Halkevi Dergisi ve 16 sayılarında 60 Yıl Önceki Samsun Başlığı Altında Yayınlanmıştır.

7 Mustafa Kemal Paşanın 1919 da Takip Ettiği Yol 12. Mustafa Kemal Paşa Samsun da kaldıkları Mantika Palas Oteli önünden hareketle, önce Şüküroğlu Caddesinden (günümüzde Mecidiye Caddesi) geçildi ve Subaşına ulaşıldı. Hava kapalıydı. Deniz ve Samsun u geride bırakırken hafif yağmur serpintisi de başlıyordu. Hamidiye Çeşmesi yakınından geçilerek Hacı Aba ya da Elmadağ Yokuşu (Unkapanı Yokuşu) tırmanılarak Hamidiye Hastanesi sağda, Askeri Kışlalar solda bırakılarak, Kıran köyü aşıldı. Avdan da Susuz Hanlarda mola verildi ve sonra Mahmur Dağı na doğru yola devam edildi. 8 Kamuoyunun Bilgisine. Baki SARISAKAL Araştırmacı-Tarihçi-Yazar 8 Baki SARISAKAL, Belge ve Tanıklarla Samsun dan Ankara ya, I. Kitap, Sayfa: