CUMHURİYET DÖNEMİNDE SİİRT

Transkript

1 CUMHURİYET DÖNEMİNDE SİİRT Dr. Şerif DEMİR

2 CUMHURİYET DÖNEMİNDE SİİRT Dr. Şerif DEMİR Editör : Dr. Şahap BULAK Dizgi/Tasarım : Düzey Ajans Baskı Basım Tarihi : 2016 ISBN : Yayınevi : İlbey Matbaa : Düzey Yayınevi

3 İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM NÜFUS, İDARE VE TARİH 1.1. Şehir Adı ve Coğrafyası Cumhuriyetin İlanına Kadar Siirt Osmanlı Hâkimiyeti Öncesi Siirt Osmanlı Devleti Döneminde Siirt XIX. Yüzyılda Siirt I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Siirt in Vilayet Olması Siirt Vilayetinde Meydana Gelen İdari Değişiklikler Cumhuriyet Döneminde Siirt in Bazı İlçeleri Baykan Garzan (Kurtalan) Batman Tillo (Aydınlar) Siirt Vilayetinin Üçe Ayrılması Belediye Siirt in En önemli Sorunları Su ve kanalizasyon Elektrik İmar Nüfus Göç...44

4 İKİNCİ BÖLÜM İKTİSADİ HAYAT Siirt in Sosyo-ekonomik Yapısı ( ) li Yıllardan Günümüze Siirt in Sosyo-Ekonomik Yapısı Siirt te Yaşanan Doğal Afetler Tarım Osmanlılar Dönemi Tarım Cumhuriyet Dönemi Tarım Siirt Fıstığı Hayvancılık Dokumacılık Sanayi Madencilik Petrol Batman Petrol Rafinerisinin Kurulması Kaçakçılık Ulaşım Karayolu Demiryolu Havayolu...84 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOSYAL VE KÜLTÜREL HAYAT 3.1. Eğitim Osmanlı Döneminde Eğitim Cumhuriyet Döneminde Eğitim Siirt Lisesi Basın...96

5 3.3. Sağlık Siirt te Yaygın Olarak Görülen Bulaşıcı Hastalıklar Vakıflar Mimari Siirt Halkevi ve Faaliyetleri Siirt te Siyasi Hayat ( ) Seçimler ( ) SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER DİZİN...149

6 Önsöz Siirt, zengin tarih ve kültürel bir miras üzerine kurulmuş önemli bir şehirdir. Şehrin kurulduğu coğrafya, bir yönüyle Ortadoğu ve Mezopotamya ya bakarken diğer yandan batıya bakar. Sadece coğrafyayla sınırlı olmayan bu durum, kültür ve medeniyet için de geçerlidir. Siirt te günümüzden sekiz bin yıl evvel yerleşimin olduğu son arkeolojik kazılarla anlaşıldı. Bu topraklar üzerinde tarih öncesinden başlayarak çeşitli toplumlar yaşamını sürdürdüğü gibi tarihi dönmelerde de Romalılar, Bizanslılar, Selçuklular ve Osmanlılar gibi pek çok köklü devlet hâkimiyet kurdu. Bu çeşitlilik zamanla bir kültür ve medeniyet birikimi oluşturdu. Yavuz Sultan Selim in doğuya yönelik akınlarıyla Osmanlıya katılan Siirt çok dinli ve dilli kültürünü XX. yüzyılın başına kadar taşımayı başardı. Rus işgalini fiilen yaşamayan Siirt, işgalin siyasi ve ekonomik etkisini uzun süre hissetmiş bir şehirdir. Milli mücadeleye destek veren Siirt, Milli Mücadele sonrası günlerde bağımsız bir vilayet olarak yeni döneme yeni bir başlangıçla girdi. İl olduktan sonra Siirt in sınırları birçok kez değişti, toprakları bir kaç kez bölündü, ilçeleri il oldu, yeni ilçeleri kuruldu. Bu süreçte köyden merkeze merkez ve ilçelerden başka illere çift yönlü nüfus hareketleri yaşandı. Bütün bu hareketlilikler içinde şehrin nüfusu, sosyo-ekonomik yapısıyla beraber havası da çok değişti. Siirt in asırlardır değişmeyen tek bir gerçeği vardı, o da şehrin sosyo-ekonomik yapısının yeterince gelişmemiş olmasıdır. Cumhuriyetin ilk yıllarında Siirt in ekonomik yapısı ve sosyal özellikleri hakkında düzenlenen raporlara bakıldığında o günden bugüne şehrin demografik yapısının çok değiştiği fakat Türkiye nin ekonomik gelişmişlik ortalamasına göre ekonomik yapısının hiç değişmediği görülür. Kadim kültür ve geleneklerine rağmen Siirt hakkında yeterli bilimsel çalışmanın yapılmamış olması büyük bir eksikliktir. Fakat son yıllarda bu eksikliğin giderilmesine yönelik çabalar hız kazanmıştır. Siirt te üniversite kurulması ve buradaki sosyal bilimlerin hızla gelişim göstermesiyle, Siirt üzerine yapılan akademik çalışmaları da hızlandırdı. Bu bilimsel çalışmalar arttıkça, Siirt in tarihi ve kültürel zenginlikleri daha iyi bilinecek, bu durum doğal olarak Siirt e ait zenginliklerin gün yüzüne çıkmasını ve şehrin sosyo-ekonomik yapısının daha sağlıklı tahlil edilmesini sağlayacaktır.

7 Siirt ile ilgili yapılan çalışmalardan biri olan bu çalışma, Ankara ve İstanbul daki arşiv belgeleri ve gazete koleksiyonlarına ulaşım güçlüğünden dolayı planlanandan daha uzun sürdü. Belgelere ulaşımdaki zorluk ve yerel kaynakların azlığı dikkate alındığında Siirt in değişik yönleriyle ele alınacağı daha kapsamlı çalışmalara ihtiyaç olduğu görülür. Bu çalışmalar bir komisyon tarafından farklı disiplinlerin ürettiği çalışmaların bir araya getirilmesiyle mümkün olabilir. Bu çalışmanın planlaması tamamlandıktan sonra öncelikle Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri olmak üzere kapsamlı bir arşiv taraması yapıldı. Arşivlerden sonra resmi yayınlar taranarak Osmanlı Devletinin son dönemindeki nüfus hareketlerini ve ekonomik yapıyı ortaya koyabilmek için salnameler incelendi. Siirt ile ilgili tartışmaları takip edebilmek için Meclis zabıtları incelendi. Buralardan elde edilen bilgiler yerli ve yabancı seyyahların verdiği bilgilerle karşılaştırıldı. Böylece birden çok kaynaktan bilgi alınarak sağlıklı bir sonuca ulaşılmaya çalışıldı. Siirt te yerel basının doğuşu ve gelişimi diğer şehirlere göre nispeten geç ortaya çıktı. İlk yazılı basın 1937 yılında kurulan tek gazete ile başladı ve 1950 yılından itibaren çok sesli ve renkli bir hüviyete ulaştı. Bu durum, Siirt in il olduğu ilk dönemlerde olmasa da daha sonraki dönemlerde yaşadığı değişim ve gelişimin izini sürmek için mükemmel bir kaynaktı. Bu kaynaktan yararlanmak için yerel basın taraması yapıldı. Siirt hakkında yazılan ilk ciddi tetkik eser Ömer Atalay tarafından 1946 yılında yazılmıştı. Bu çalışmayı görmemek büyük eksiklik olurdu. O dönemki şartlarda son derece başarılı bir eser olan Ömer Atalay ın Siirt Tarihi adlı eseri incelendi. Bu çalışmanın amacı, Siirt in Cumhuriyet tarihi boyunca geçirdiği değişim ve dönüşümü ortaya çıkarmaktır. Giriş bölümünde hakkında başlı başına çalışma gerektiren Siirt in Cumhuriyet döneminden önceki tarihi ilgili kısa bilgilere yer verildi. Ondan sonra çalışma üç ana bölüm üzerine inşa edilerek birinci bölümde Nüfus ve İdare ele alındı. Bu bölümde Siirt Vilayetinin kuruluşu, ilçelerin oluşum süreci ve sınırlarında yapılan değişiklikler ortaya konulmaya çalışıldı. Bu kapsamda belediye ve şehri uzun süre meşgul eden bazı sorunlardan söz edildi. Bu kapsamda Siirt in Osmanlı son dönemi ve Cumhuriyet dönemindeki nüfusunu tespit etmek için resmi ve özel kaynaklar taranarak göç meselesi incelendi. İkinci bölümde İktisadi Hayat ele alınarak Siirt in ekonomisi, tarım, hayvancılık, sanayi ve ulaşım gibi konular işlendi. Üçüncü bölümde ise, Sosyal ve Kültürel Hayat başlığı ile eğitim, basın, sağlık, vakıf, mimari ve Siirt Halkevi hakkında bilgiler verildi.

8 Kendisinden sonra yapılacak çalışmalara yol göstermesi amaçlanan bu akademik çalışma, Siirt Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) biriminin desteğiyle gerçekleşti. Proje ekibinde yer alan, çalışmanın şekillenmesi, projelendirilmesi ve karşılaşılan sorunların çözümünde fikirleriyle katkıda bulunan ve gerektiğinde yardımlarını esirgemeyen değerli dostum Yrd. Doç. Dr. Şahap BULAK a, Sürekli manevi desteğini hissettiğim dostum Yrd.Doç.Dr. Mehmet GEDİK e, Fransızca kaynakların çevirisini yapan Doç. Dr. Hüseyin YAŞAR a ve Siirt e ait pek çok kaynak ve resimlere ulaşmamızı sağlayan, çalışmayı baştan sona kadar okuyarak yapıcı değerlendirmelerde bulunan Gazeteci Ayhan MERGEN e de çok teşekkür ederim. Dr. Şerif DEMİR Siirt- 2016

9 BİRİNCİ BÖLÜM NÜFUS, İDARE VE TARİH 1.1. Şehir Adı ve Coğrafyası Siirt, Türkiye nin güney doğusunda yer alan bir şehirdir 1. Siirt in coğrafi konum üzerinden yerini belirlemek istediğimizde; Güneydoğu Torosların çizdiği geniş yayın, Dicle Havzası na giren bölümünde yer almaktadır. Güneydoğu Toroslar, Malatya ve Elazığ ovalarının arasında başlayarak, Muş Ovası ve Van Gölü ile düşük yükseltili Güneydoğu düzlüklerini birbirinden ayıracak şekilde, geniş bir yay çizer ve İran da Zağros Dağlarıyla birleşir 2. Siirt in kurulduğu yer, tarihin her devrinde Elcezire düzlüklerini Doğu Anadolu yaylalarına ve Azerbaycan a bağlayan yollar üzerinde bulunmasıyla değer taşımıştır 3. Siirt in coğrafi konumunu daha bilimsel ve matematiksel olarak belirlemek gerekirse, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer alan Siirt ili 41º- 57 doğu boylamları, 37º - 55 kuzey enlemleri arasında yer alan, 5406 km²lik yüzölçümüne sahip 4, Güney Doğu Torosların güney eteğinde kurulmuş bir şehirdir 5. Doğuda Şırnak, kuzeyde Batman ve Bitlis, güneyde Mardin ile çevrilidir. Siirt adının kökeninin nereden geldiği üzerinde birbirinden farklı görüşler vardır 6. Asur tabletlerinde Seriri kelimesinin Siirt in ilk adı olduğu söylenmektedir. Bir başka iddiaya göre Siirt ismi, Samiler in bir kolu olan Keldanilerde kent anlamına gelen keert (ka art) sözcü- 1 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı Matbuat Umum Müdürlüğü , Devlet Matbaası, İstanbul 1929, s. 528; Siirt coğrafyasının kapsamlı yüzey çalışması yapılmıştır. Ali Boran-Abdülhamit Tüfekçioğlu-Zekai Erdal, Siirt ve İlçelerindeki 2000 Yılı Yüzey Araştırması, XIX. Araştırma Sonuçları Toplantısı, c.i, Yay. Haz. Komisyon, TC Kültür Bakanlığı Yay. Ankara 2002, (17-32), s.17; Şefik Türkdoğan, Siirt Hakkın da Rapor 2, Siirt Gazetesi, 14 Nisan 1951; Ömer Atalay, Siirt Tarihi, Çeltut Matb. İstanbul 1946, s.9; Rezzan Karakaş, Siirt Menkıbeleri ve Türbe Ritüelleri, Maya Akademi, Ankara 2014, s. 1; Metin Tuncel, Siirt, TDV İslam Ansiklopedisi, c.xxxvii, s Yurt Ansiklopedisi, c.ix, Anadolu Yayıncılık, İstanbul 1983, s Metin Tuncel, Geçmişten Günümüze Siirt Şehri, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s Siirt Sosyo-Ekonomik Profili, Ankara 1997, s.7 5 Ercan Işık, Siirt ilinin Deprem Tehlikesi, Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, c.i. S. 1 (2012), s Ö. Atalay, age, s. 9; Hüseyin Yılmaz, Siirt İlinin Demografik Yapısının Türkiye İle Karşılaştırılması, Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Siirt 2016, s. 1

10 10 Cumhuriyet Döneminde Siirt ğünden türediği ifade edilirken, Ermenice kent anlamına gelen gerd sözcüğüne de benzerliği dikkat çekmektedir. Siirt, Arapça kaynaklarda İs ird ya da Us ird, eski Süryanice metinlerde Se erd, Batılı kaynaklarda Sı ırd, Sa ırd, Sert, Sa èrd, Sört, Sö ört, Sairt 7, Tigrakert 8 gibi birbirine benzer ama farklı birçok kelimeyle karşılanmıştır. Farklı bir görüşe göre bu ismin eski Siirt in kurulduğu yere işaret eden sırt isminden geliştirildiği iddia edilmektedir 9. Bir başka görüşte Siirt şehrinin kurulu olduğu alanın arkasında bulunan üç tepeye işaret etmek için sehırt (üç tepe) adı kullanılmıştı 10. Şehrin ismi Osmanlı Devleti döneminde Siirt olarak kullanılmış 11 ve bugün de aynı isim kullanılmaya devam etmektedir. Siirt isminin yanında bazen Siirt merkezi anlatmak için Veleye ismi de kullanılmaktadır Cumhuriyetin İlanına Kadar Siirt Osmanlı Hâkimiyeti Öncesi Siirt Siirt ilinin kurulduğu bölge üzerine yapılan arkeolojik çalışmalar, bölgede Neolitik, Kalkolitik ve Tunç çağında yerleşimlerin olduğunu ortaya koymaktadır 12. Siirt te yerleşimin çok eskilere gitmesi, kurulduğu bölgenin coğrafi konumundan kaynaklanmaktadır. Siirt in Güneydoğu Toroslarının eteğinde oluşu, güneyde gelişmiş tarım kültüründen, kuzeyde yüksek yayla kültüründen etkilenmesine sebep oldu. İki kültürün kesiştiği yerde bulunan Siirt bir geçiş yolu üzerinde kurulmanın imkânlarından faydalandı. Siirt orduların geçiş yolu üzerinde kurulmuştu ve Kral Yolu da buradan geçiyordu. Siirt şehrinin MÖ 2000 li yıllarda ve Sami kökenli kavimlerce kurulduğu konusunda genel bir kabul varken, ilk kez hangi devlet za- 7 Pars Tuğlacı, Osmanlı Şehirleri, Milliyet Yay., İstanbul 1985, s. 265; Bekir Sami Seçkin, Başlangıçtan Günümüze Siirt Tarihi, Siirtliler Derneği yay., İstanbul 2005, s. 1;Abdulnasır Yiner, Şer iyye Sicillerinden Siirt e Bakış, Sonçağ Yay., Ankara 2014, s. 8; Siirt, Yurt Ansiklopedisi, c.ix, İstanbul 1983, s Şemseddin Sami, Kamus ul Âlam, c.iv, Mihran Matbaası, İstanbul 1331, s Ahmekt Arıtürk-Muhammed Fatih Arıtürk, Siirt İle İlgili Anekdotlar, Emin matb., Siirt 2008, s Nurettin Özgen-Sabri Karadoğan, Siirt Şehrinin Kuruluşu ve Gelişimi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.xix/s.2, Elazığ 2009, s Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara 2006, s Son yıllarda yapılan arkeolojik çalışmalarla birlikte Siirt te günümüzden 8 bin yıl evvel yani MÖ 6000 li yıllarda yerleşimin olduğu anlaşılmıştır. Haluk Sağlamtimur, Arkeolojik Veriler Işığında Siirt ve Çevresi Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s. 75

11 Şerif DEMİR 11 manında kurulduğu tam olarak bilinmiyor 13. Bölgede Alziler, Huriler, Hititler, Urartular, Asurlular, Medler, Persler de hâkimiyet kurdular 14. Siirt yöresinde tarih öncesi dönemlere ait birçok kalıntı bulunurken Helenistik dönemin izlerini, Romalıların varlığını ve kültürünü bulmak mümkündür. Şehir zamanla, Romalıların, Sasanilerin ve Bizanslıların hâkimiyetine geçti 15. Yöreye hâkim olan her devlet, her toplum Siirt e kendi dini inancını ve kültürel özelliklerini taşıdı. Bölgede farklı birçok devlet ve toplumun egemen olması, bölgenin zengin bir kültürel birikime sahip olmasına imkân tanıdı. Siirt tarih boyunca coğrafi konumunun avantajından ziyade dezavantajını yaşadı. Farklı devletlerin hâkim olmasından dolayı farklı kültürleri yaşarken büyük devletler arasında kalarak felaketler de yaşadı. Özellikle Sasanilerle Bizans arasında süren uzun soluklu savaşlar Siirt ve çevresinde büyük bir ekonomik yıkıma yol açtı. Halkta İranlı ve Bizanslılara karşı bir tepki oluştu. İslamiyet in hızla yayılması ve fetihlerin başarılı bir şekilde sürdürülmesi, İslam orduları tarafından Kuzey Irak, Anadolu ve Suriye nin fethedilmesiyle neticelendi. Hz. Ömer zamanında Siirt in içinde bulunduğu bölge M. 639 (Hicri 17) fethedildi. 640 yılına kadar Diyarbakır da dâhil bölgenin tamamı İslam devletinin hâkimiyetine geçmiş oldu 16. Siirt İslam orduları tarafından fethedildikten 17 sonra El Cezire eyaletine 13 M. Tuncel, Siirt, s. 173; Bir rivayete göre Siirt in en eski ismi Tigranokerta dır. İskender in kendisi fethettiği bölgelerde kendi adıyla şehirler kuruyordu. İskender sonrası, onun generalleri de aynı usulü sürdürünce bir gelenek oluştu. Şehir Armenia Hükümdarı II. Tigran (MÖ ) tarafından Tigran ın şehri manasında Tigranokerta olarak inşa edildi. Mehmet Tezcan, Arzan (Tigrankerta?) Şehrinin İslam Hâkimiyeti Dönemine Kadar ki Tarihçesi Hakkında, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s. 107; Bu şehrin Silvan olduğuna ilişkin yaygın bir görüş de vardır. Mehmet Zeydin Yıldız- Hüseyin Saraçoğlu, 19. Yüzyıldan Günümüze Siirt İlinin İdari ve Demografik Yapısında Meydana Gelen Değişimler, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s M. Tezcan, agm, s P. Tuğlacı, age, s İbrahim Yılmazçelik, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır ( ), TTK yay., Ankara 1995, s. 8; B. S. Seçkin, age, s ; M. Tuncel, Geçmiş., s. 27; Siirt Postası, 28 Mayıs Bir kaynakta Siirt kuşatması ve fethinin nasıl gerçekleştiği hakkında yeterli bilgi olmadığı söylenir. Bknz. Mehmet Azimli, İlk Fethinden Osmanlı ya Siirt in Siyasi Tarihi, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s. 127; Bir başka kaynakta 639 da Halid b. Velid Hasankeyf savaşını kazandıktan sonra Siirt in üzerine yürümüş şehir sulh yoluyla İslam ordularına teslim edilmiştir denilmektedir. Hüseyin Arslan Yüksek Ruhlar ve Aydınlar Yurdu Tillo, İstanbul 2006, s.19-20

12 12 Cumhuriyet Döneminde Siirt bağlandı 18. Siirt in de içinde yer aldığı bu bölgeye Araplar merkezden valiler gönderdiler fakat idare büyük oranda bu bölgede yaşayan yerel topluluklarda kaldı. Siirt in İslam ordularınca fethedilmesiyle birlikte İslam Devletinde yaşanan siyasi sorunların etkisi Siirt te de hissedilmeye başlandı. Siirt te Hz. Osman devrinden itibaren başlayan siyasi sorunların olumsuz etkileri hissedildiği gibi Emevi Halifesi Abdülmelik zamanında barış ve huzur ortamı da hissedildi. Emevilerin yıkılmasından sonra Siirt Abbasilerin kontrolüne geçti. Abbasilerin zayıflamasıyla birlikte bölgede, yerel unsurlar ve Abbasilere bağlı Müslüman devletler belirdi. Önce Mervaniler, 1085 ten itibaren de Selçuklular bölgeye hâkim oldular. Sultan Melikşah tan sonra yaşanan iç karışıklıklar ve taht mücadeleleri Siirt in içinde bulunduğu bölgede de idari sorunlara yol açtı. Bu karışıklıklar ve belirsizlikler 1131 de Siirt ve çevresinin Artuklular a geçmesiyle sona erdi. Bir ara Diyarbakır ve Siirt Eyyübilerin idaresine geçmiş olsa da Artuklular ın etkinliği devam etti Kösedağ savaşından sonra Anadolu ya gelen Moğollar Diyarbakır ve Silvan çevresini yağmalayarak Siirt e geldiler. Beş günlük bir muhasara sonrasında şehri ele geçiren Moğollar, Siirt te büyük bir katliam ve yağma gerçekleştirdiler 19. Moğolların zulmü Siirt i de etkisi altına aldı da İlhanlıların çöküşü üzerine Siirt, çeşitli egemenlik kavgalarına sahne oldu. Siirt in de içinde yer aldığı coğrafyayı XV. yüzyılın başlarından itibaren Karakoyunlu ve Akkoyunlular kontrol etmeye başladılar. Bölge 1501 tarihinden sonra Safevilerin nüfuz alanına girdi. Şah İsmail, Hasankeyf ve Siirt in yönetimini elinde bulunduran Melik Halil i Tebriz de hapsedip yöreyi idaresi altına almıştı Çaldıran Savaşının Osmanlı lehine zaferle sonuçlanması üzerine Yavuz Sultan Selim Melik Halil i hapisten kurtardı. Melik Halil in de yardımıyla Siirt fethedilerek, Hasankeyf sulh yoluyla alındı 20. Böylece Diyarbakır, Mardin, Urfa, Erbil ve Siirt i içine alan geniş bir bölge Osmanlı Devleti nin kontrolü altına girdi Ayhan Mergen ve Kom., Siirt te Tespiti ve Tescili Yapılmayan Kültür Varlıkları, Siirt valiliği yay., Siirt 2003, s M. Tuncel, Siirt, s Mehmet Salih Erpolat, Tapu-Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Midyat, Makalelerle Mardin, Tarih-Coğrafya, c.i, Haz. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s. 383; Yurt Ansiklopedisi, s P. Tuğlacı, age, s. 266; Kazım Paydaş,, Selçuklular Döneminden Safeviler e Ortaçağda Siirt, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s ; M. Azimli, agm, s ; M. Tuncel, Siirt, s. 173; N. Özgen-S. Karadoğan, agm., s.66

13 Şerif DEMİR Osmanlı Devleti Döneminde Siirt Osmanlı hükümdarı Yavuz Sultan Selim in İran seferinde Kürtler Osmanlının yanında yer aldılar. Yavuz bu destek ve yardımlara karşılık bölgenin ileri gelenlerine çeşitli hediyeler verirken, yerel yönetici ve yöre halkına idari ve ekonomik bazı ayrıcalıklar tanıdı 22. Siirt in de içinde yer aldığı bu bölgede Osmanlı devletinin klasik döneminde yarı özerk bir yönetim söz konusu oldu 23. Osmanlı Devleti bu bölgeyi yeniden yapılandırdı ve 1518 de Diyarbakır ın idari yapısını ve yönetim birimlerini oluşturdu. Diyarbakır merkez olmak üzere Musul, Bitlis, Mardin, Harput ve Dersimi içine alan geniş bir eyalet kuruldu 24. Siirt yapılan bu idari taksimat içinde Diyarbakır a bağlandı yılına ait Tapu-Tahrir defterinde Siirt in müstakil bir kaza olarak Diyarbakır Beylerbeyliğine bağlı olduğu görülmekteydi 26. Bu dönemde Siirt dört mahallesi olan küçük bir şehir konumundaydı 27. Siirt, kısa süreli olarak Van a (1630 li yıllardan 1653 yılları arası) bağlandığı yıllar hariç tutulursa XIX. yüzyılın son çeyreğine kadar Diyarbakır a bağlı bir kaza olarak kaldı 28. Siirt mütevazı bir şehir olarak, Diyarbakır eyaletinin bir idari birimi şeklindeki yapısını tanzimat dönenine kadar muhafaza etti XIX. Yüzyılda Siirt Osmanlı Devleti tanzimat döneminde köklü bir idari değişim sürecine girdi. Bu dönüşüm içinde devlet, doğu topraklarının idari yapısını da gözden geçirdi. Bu gelişmelere bağlı olarak Siirt, 1846 da kaza 22 B. S. Seçkin, age, s ; P. Tuğlacı, age, s A. Boran-A. Tüfekçioğlu-Z. Erdal, agm, s Bayram Kodaman, Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu nun İdari Durumu, Anadolu Basın Birl. Yay., Ankara 1986, s N. Göyünç, Siirt in muhtemel olarak bağlı olduğunu fakat elimizde bu durumu ispatlayacak tapı tahrir defterleri ve kayıtların mevcut olmadığını iddia etmektedir. Nejat Göyünç, XVI. Yüzılda Mardin Sancağı, Edebiyat Fak. Bas., İstanbul 1969, s Nejat Göyünç, Diyarbakır Beylerbeyliğinin İlk İdari Taksimatı, Tarih Dergisi, S.33, (1969), s M. Tuncel, Siirt, s. 173; Siird yılları arasında Diyarbakır a bağlı bir kazadır. Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zülkadriye Eyaletleri ( ), Osmanlı Arşivi Daire Başk. yay., Ankara 2013, s Mehmet Zeydin Yıldız-Hüseyin Saraçoğlu, 19. Yüzyıldan Günümüze Siirt İlinin İdari ve Demografik Yapısında Meydana Gelen Değişimler, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s P. Tuğlacı, age, s. 266

14 14 Cumhuriyet Döneminde Siirt statüsüne yükseltilerek kaymakamlık tarafından idare edilmeye başlandı Tarihli Devlet Salnamesinde Siirt e bağlı Siird nam-ı diğer İs ird, Garzan, Hısnı Keyfa, Şirvan, Karakeçi, Gördilan, Nahiye-i Dir- Göl, Nahiye-i Aruh, Nahiye-i Sasun, Nahiye-i Ak Kisi, Nahiye-i Hazan ve Nahiye-i Reşnegan olmak üzere on iki idari birimin bulunduğu bir bölge şeklinde ifade edilmekteydi 31. Bu yapı uzun süreli olmadı. Sık sık değişiklikler görüldü. Osmanlı Devleti, 1864 Vilayet Nizamnamesiyle idari yapıyı yeniden yapılandırdı 32. Nizamname ile Devlet, eyaletlerin mevcudiyetini ve idari yapısını korurken, eyalet içinde yer alan vilayet, kaza ve nahiye gibi idari birimlerin yapısı ve tanımını yeniden belirledi. Bu düzenlemelerle merkezi otorite kuvvetlendirilirken, yerel güç odaklarının zayıflatıldı 33. Bu yeni yapı içinde Siirt in idari yapısında değişiklik yapılması için hazırlıklar başladı. Siirt bu zamana kadara kaza olarak kaymakamlık tarafından yönetilirken 1866 dan itibaren Mutasarrıflık olarak idare edilmeye başlandı yıllarında Siirt e bağlı olarak, Merkez Kaza, Garzan, Eruh ve Şirvan kazalarının yanı sıra 39 nahiye ve 890 köy vardı yılı kayıtlarında Sason Kazası da Siirt te bağlıydı yılında yapılan değişikliklerle Siirt, Bitlis Vilayetine bağlandı Devlet Salnamesine göre Siirt Sancağı; Merkez, Eruh, Şirvan, Pervari ve Garzan olmak üzere 5 kazaya sahipti. Siirt kazaları arasından 30 Şefik Türkdoğan, Siirt Hakkında Rapor 9, Siirt Gazetesi, 2 Haziran Aralık 1847 de Diyarbakır eyaleti Mardin, Siirt ve Diyarbakır merkez olmak üzere üç livadan oluşmaktaydı. İbrahim Yılmazçelik, XVIII. Yüzyıl ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Eyaletinin İdari Yapısı ve İdari Teşkilatlanması. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C.XVIII, S.29 (1996) s M. Z. Yıldız-H. Saraçoğlu, agm, s Her sancak kazaların birleşmesinde oluşmaktadır. Köylerin birleşmesiyle de kazalar oluşturulacaktı. Bazı köylerin coğrafi konumu itibariyle birleşmesiyle oluşacak yapıya Nahiye denirdi Musa Çadırcı, Türkiye de Kaza Yönetimi ( ), Belleten, c.ciii/s.203, Nisan 1989, s Kemal H. Karpat, Ottoman Population Demographic and Sosial Characteristics, The University Of Wisconsin Press, Londra 1985, s.8 34 B. S. Seçkin, age, s Mehmet Ali Yaşar, 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Siirt, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s P. Tuğlacı, age, s.266; M. A. Yaşar, İdari, s M. Tuncel, agm., s. 28; Nihat Falay-Feride Berna Uymaz, Siirt in 19. Yüzyıl Sonlarındaki Sosyo-Ekonomik Yapısı, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s. 153; M. Tuncel, Siirt, s. 174; K. H. Karpat, Ottoman, s.8

15 Şerif DEMİR 15 yer alan Sason Muş Sancağına bağlandığı 38 için Siirt in kazaları arasında yer almıyordu. Fakat daha evvel Eruh a bağlı olan Pervari kaza statüsüne yükseltilerek Siirt e bağlandı. Ayrıca Hizan da 1886 yılında kısa bir süreliğine bağlı kalmıştı. Siirt e Osmanlı döneminin son idare düzenlemesi, 1918 yılında Şırnak ın kaza statüsüne taşınarak Siirt e bağlanmasıydı 39. XIX. yüzyıl boyunca Siirt te sık sık idareci değişikliği yaşandı. Siirt e İstanbul dan gönderilen mutasarrıflardan beklenen yörede asayişi sağlamalarıydı. Devlet yerel yöneticileri ehliyet ve liyakata bakmadan görevlendirerek öncelikle bölgede huzur ve güvenliği sağlamasını istiyordu. Siirt te güvenliğin sağlamakta sorunlar çıktığı için sıklıkla yerel yöneticilerin değişmesine sebep oldu I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşının mağlubiyetle sonuçlanması, halkın yaşadığı ekonomik zorlukları iyice artırdı. Siirt in içinde yer aldığı coğrafya önce Sarıkamış faciasının acılarını hissetti ardından başlayan Rus işgaliyle toplumsal çatışmalar meydana geldi. Osmanlı Ordusunun Sarıkamış ta ağır kayıplar vermesi, Rus işgali karşısında Hamidiye Alayları ve gönüllü milislerin çabalarının yetersiz kalması Rusların Bitlis e kadar olan bölgeyi kolayca işgal etmelerini sağladı. Devlet otoritesi yok oldu, bölgede eşkıyalık yaygınlaştı. O dönemde Bitlis e bağlı bir kaza olan Siirt bu durumdan çok zarar gördü 40. Siirt işgal görmedi ama Bitlis e kadar gelen Rus işgalini fazlasıyla hissetti. Bitlis in işgali sürecinde Siirt in coğrafi konum ve idari durumu itibariyle önemi daha da arttı. İşgal edilmiş Bitlis e ulaşım Diyarbakır üzerinden işgal edilmemiş son şehir olan Siirt ten geçilerek mümkün olabiliyordu. Bu durum, Siirt in coğrafi konumunu çok daha önemli yaptı. Ayrıca Bitlis te işgalden dolayı yeterli memur bulunmadığı için Siirt bir süre Bitlis vilayetinin idari görev ve sorumluluğunu üstlenmek mecburiyetinde kaldı 41. Siirt, bu dönemde coğrafi konum, 38 M.A. Yaşar, Siirt, s ; Seçkin de 1886 yılından itibaren Hizan da Siirt Sancağına bağlandı. B. S. Seçkin, age, 124 bilgisi Salnamelere göre doğrulanamamaktadır. Aynı yılları gösteren bir başka kaynakta Siirt e bağlı 7 kaza, 3 nahiye ve 704 köy olduğuna işaret etmektedir. V. Cuinet, age, s M. Z. Yıldız-H. Saraçoğlu, agm, s B. S. Seçkin, age, Kâmil Erdeha, Milli Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1975, s. 88

16 16 Cumhuriyet Döneminde Siirt idari vaziyet ve sosyal yapı yönüyle vilayet olabilme yeterliliğine sahip olduğunu gösterdi. I. Dünya Savaşı nın olanca hızıyla devam ettiği yıllarda Diyarbakır da II. Ordu Komutanı olarak görev yapmakta olan Mustafa Kemal, bu görevi esnasında üç kez Siirt e gelmiş ve çeşitli incelemelerde bulunarak bölgenin işgalden kurtarılması ve asayiş sorunlarını çözmek için gayret göstermişti 42. Ruslar işgal ettiği bölgelerden arkalarında pek çok yeni sorun bırakarak çekildiler. Öncelikle yüzyıllardır birlikte yaşayan farklı din ve etnik kimlik sahibi unsurlar arasında ihtilaflar çıktı ve bu ihtilaflar çatışmaya dönüştü. Neticede Siirt in demografik yapısında son derece ciddi değişimler yaşandı. Şehir büyük ölçüde Müslümanların yaşadığı ve daha homojen bir nitelik kazandı. I. Dünya Savaşının yenilgiyle sonuçlanması üzerine ülkede İtilaf devletlerinin işgalleri başladı. Mustafa Kemal, Anadolu da başlatmış olduğu halk hareketinin gereği olarak her vilayette Müdafaa-i Hukuk Derneği kurulmasını istedi. Mustafa Kemal in bu talebi üzerine Siirt eski müftüsü Halil Hulki (Aydın) Bey Başkanlığında Siirt te Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu. Siirt te kurulan cemiyetin kurucuları arasında, Ömer Atalay, Hamit Bay, Hamza Hilmi, Bekir Sıtkı ve Abdülkerim Bey yer aldılar. Siirt Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ülkede yaşanan işgallere karşı bir duruş ortaya koyarak işgalleri kınayan ve reddeden telgraflar çekti. Siirt te Milli Mücadelenin lehinde ve Mustafa Kemal in yanında bir duruş ortaya konuldu. Siirt yöresi Milli Mücadeleye verdiği desteği Erzurum ve Sivas Kongresine katılım yaparak da gösterdi. Erzurum Kongresine Siirt ten Bitlis Heyeti içinde Hafız Mehmed, Cemil (Aydın) ile Hâcîrecebzâde Hâfız Mehmed Hilmi (Çorapsız) katıldı Mustafa Kemal in Siirt ziyaretleri ve bu ziyaretler hakkında kapsamlı bilgi için Bknz. Cumhur Kılıççıoğlu, Veleye: Siirt, Alp Ofset Matb., Ankara 2013, s Cemil Aydın, 1875 (1292 H) tarihinde doğmuş, Kuran-ı Kerimi ezberleyerek dini ilimler tahsil etmiş ve icazetname almıştı. Dini eğitimin yanı sıra Rüştiyeye devam ederek fen bilimleriyle de meşgul oldu. Siirt te açılan ilkokulda ve Rüştiyede öğretmenlik yaptı. Aydın, Bitlis ve Mardin de devam ettirdiği öğretmenlik mesleğinde 30 yıllık bir hizmetten sonra emekli oldu. Emekli olduktan sonra evine çekilen Aydın, edebi ve dini çalışmalar gerçekleştirdi. Cemil Aydın 16 Şubat 1948 pazartesi günü Siirt te vefat etti. Ömer Atalay, Cemil Aydın ın Vefatı, Siirt Gazetesi, 21 Şubat M. Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, c. III, Kültür Ofset, Ankara 1993, s. 196; Yurt Ansiklopedisi, s. 6688

17 Şerif DEMİR Ocak 1920 de yapılan seçimlerde Siirt Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı Halil Hulki Bey Siirt milletvekili seçildi. İstanbul a gidemeyen Halil Hulki Bey, Ankara da açılan Büyük Millet Meclisine katıldı 44. Seçimler sonrası Siirt Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı Halil Hulki Bey in milletvekili seçilerek şehirden ayrılması sonrasında derneğin başkanlığını Ömer Atalay sürdürdü 45. Siirt, işgallere karşı duruşunu ve Milli Mücadeleye olan desteğini göstermek için her türlü imkânını seferber etti. Siirt Müftüsü ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyesi Ömer Atalay, Şeyhülislam Dürrizadenin Milli Mücadele aleyhinde verdiği fetvayı reddederek, Ankara Müftüsü Rıfat Efendi nin Milli Mücadele lehinde verdiği fetvayı tasdik edip destekledi Nisan 1920 de açılan Büyük Millet Meclisi nin üyeleri arasında Siirt i temsilen; Mustafa, Necmeddin, Hacı Nuri, Kadri ve Salih Efendilerin yanında Halil Hulki Bey de katıldı Siirt in Vilayet Olması Tanzimat döneminde sancak haline getirilen Siirt, önce Diyarbakır a ardından Bitlis e bağlandı. Siirt, sosyo-ekonomik ve coğrafi özellikleri bakımından vilayet olmak için yeterli şartları taşıyordu. Bu nedenle Siirtliler vilayet olmak için talepte bulundular. Siirt in vilayet olması için ilk adım 26 Eylül 1919 da 48 Sayılı Heyet-i Umumiye Kararı ile atıldı. Siirt, Bitlis ten bağımsız bir sancak haline getirildi 47, fakat idari ve hukuki yapısının tamamen şekillenmesi Ankara da Meclisin açılmasından sonra oldu. İçişleri Bakanlığı Siirt in bağımsız bir vilayet olması için yapmış olduğu hazırlığı 22 Ağustos 1920 da Bakanlar Kuruluna sundu Eylül de İçişleri Bakanlığının önerisini gündemine alan Kurul, Siirt Sancağını müstakil olarak idaresini uygun gördü ve vilayet şeklinde yönetilebilmesi için iki maddeden oluşan kanun taslağının Meclise sevk edilmesini kararlaştırdı Eylül 1920 de Büyük Millet Meclisine sevk edilen Siirt Sancağının Müstakil Liva Halinde İdaresine Dair Kanun Layihası Meclis Başkanlığı tarafından görüşülmek üzere Dâhiliye Encümenine sevk 44 C. Kılıççıoğlu, Veleye, s Ö. Atalay, age, s.90; Cumhur Kılıççıoğlu, Her Yönüyle Siirt, Kadıoğlu matb., Ankara 1992, s Ö. Atalay, age, s P. Tuğlacı, age, s. 266; N. Özgen-S. Karadoğan, agm, s BCA, Fon Kodu: Yer No: TBMM, ZC, c.iv, İ.73, (26 Eylül 1936), s. 354

18 18 Cumhuriyet Döneminde Siirt edildi. 23 Eylül de toplanan Encümen, Bakanlar Kurulunun teklifinin kabul ederek Genel Kurula sevkini kararlaştırdı. Kanun tasarısı Meclisin gündemine 26 Eylül 1920 de geldi. Mustafa Kemal in başkanlık ettiği genel kurulda Dâhiliye Encümeninin mazbatası okunduktan sonra görüşmelere geçildi. Mecliste milletvekilleri tarafından görüşülen tasarıya karşı görüş olmadığı gibi kanun teklifinin lehinde ve aleyhinde herhangi bir konuşma talebi de olmadı. Meclisin genelinde muvafık sesleri yükselince oylamaya geçildi. Büyük Millet Meclisinde kabul edilen 27. yasa ile Siirt mutasarrıflığının müstakil liva haline tahvili kabul edildi 50. Böylece Siirt in müstakil sancak olması için gerekli kanuni düzenleme tamamlandı 51. Büyük Millet Meclisinde kabul edilen yasa yayınlanması için 27 Eylül 1920 de Resmi Gazeteye sevk edildi. 28 Şubat 1921 yılında Ceride-i Resmiye de yayımlanan kanun ile Siirt in vilayet haline getirilme süreci tamamlandı 52. Siirt e ilk vali olarak Münip Bey görevlendirildi Siirt Vilayetinde Meydana Gelen İdari Değişiklikler Siirt in yer aldığı coğrafyanın dağlık ve engebeli olması ulaşım ve iletişimde çeşitli sorunlarla yol açmaktadır. Bu tarz sorunlara engel olabilmek için Siirt in sınırlarında sık sık değişiklikler ve sorumluluk alanlarına yönelik idari düzenlemeler yapıldı. Siirt vilayeti hakkındaki bu tasarruflar; köylerin nahiye, nahiyelerin kaza hatta kazaların il şekline dönüşmesi veya Siirt e bağlı kazaların komşu vilayete ya da komşu vilayete bağlı bir kazanın Siirt e bağlanması şeklindeydi. Siirt vilayet olduğunda Merkez ilçe, Pervari, Garzan, Eruh 54, Şirvan ve Şırnak olmak üzere altı kazadan oluşuyordu. Fakat 1921 de Pervari kazası nahiye haline dönüştürüldü te Hizan da Siirt e bağlandı 56. Aynı yıl Beytüşşebap Siirt e bağlandı. Kısa bir süre sonra Pervari tekrar kaza statüsüne yükseltilirken, Beytüşşebap ve Hizan Siirt ten ay- 50 TBMM, ZC, c.iv, İ.73, (26 Eylül 1936), s Musa Şaşmaz, Türkiye nin İdari Taksimatı ( ), c.xiii, TTK yay., Ankara 2014, s Kanun, Birinci madde: Siird sancağı müstakillen idare olunacaktır. İkinci Madde: Tarihi neşrinden muteber olan iş bu kanunun icrasına Heyeti Vekile memurdur, Ceride-i Havadis, Sene:1, No: 4, 28 Şubat Siirt İl Yıllığı, Ankara 1968, s Eruh, Siirt in eski ilçelerinden birisidir de Eruh Siirt te bağlı bir kazaydı yıllığı, s BCA Fon Kodu: Yer No: TBMM TD, İ.6, ,c.II, s.195

19 Şerif DEMİR 19 rıldı. Cumhuriyetin yeni kurulduğu günlerde, İngiltere ile Irak sınırının hala kesin olarak belirlenemediği düşünülürse, Siirt özelinde gerçekleşen bu idari yapı değişiklikleri daha iyi anlaşılabilir da Diyarbakır Vilayetinden Beşiri ve Muş Vilayetinden Sason un katılımıyla Siirt in toprakları çok genişledi. Siirt Vilayeti kapsamında esaslı düzenlemelere gidildi ve pek çok yeni nahiyeler kuruldu. Siirt Merkez kazasına Hüseyni ve Sihyan nahiyeleri, Eruh kazasına Ludi, Ayn ve Fendek nahiyeleri, Şirvan kazasına Hisras, Minar ve Eskino nahiyeleri, Garzan kazasına Milkan ve Rızvan nahiyeleri, Beşiri kazasına Barih ve Harkas nahiyeleri, Sason kazasına da Hato ve As nahiyeleri bağlandı. Bu dönemde Siirt Vilayeti genelinde 789 köy bulunmaktaydı de yapılan nüfus sayımına göre Siirt, Eruh, Beşiri, Pervari, Şırnak, Şirvan, Sason, Garzan (Kurtalan) kazalarından oluşmaktaydı 58. Siirt e bağlanan ve Siirt ten ayrılan kazalar sık sık değiştiği gibi, bu kazalara bağlı köy ve nahiyelerde de çeşitli değişiklikler görülüyordu. Kazaların bazen sınırları değişiyor bazen de idari yapısında çeşitli tasarruflar gerçekleştiriliyordu 59. Örneğin 1929 da Sason kazası tekrar Muş iline bağlandı. Cumhuriyetin ilan edildiği günlerde Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde yaşanılan huzursuzluklar ve Ankara da kurulan yeni devlete ve rejime karşı gösterilen çeşitli tepkiler Ankara nın bu coğrafyaya karşı oldukça hassas ve tedbirli hareket etmesine sebep oldu. Ankara da özellikle bölünme ve parçalanmaya yönelik kaygılar güvenlik endişesinin en üst düzeyde tutulmasına sebep oldu. Böylece doğu illerini devlete bağlı olarak bir arada tutmak için askeri, idari ve yasal pek çok tedbire başvuruldu. Doğu vilayetleri üzerinde kontrol sağlayarak merkeziyetçi yapının daha da kuvvetlendirilmesine çalışıldı. Bu amaçla doğudaki mevcut 57 M. Şaşmaz, age, s Türkiye Nüfusu, Türk Uçakları Merkez Heyeti Matbaası, [Ankara] 1927, s. 25; Devlet Yıllığı , s Mesela, 26 Mart 1933 te Garzan kazasına tabi Rıdvan Nahiyesine bağlı Düşah köyü, Beşiri Kazasına daha yakın ve ulaşım imkânlarının daha kolaydı. Düşah köyünün Beşiri merkezle bağının daha rahat sağlanabileceği düşünülerek Beşiri ye bağlandı. BCA, Fon Kodu: Yer No: Mart 1934 te Eruh Kazasının Lodi Nahiyesinin merkezi Balikan köyünden Ayni köyüne alındı. BCA, Fon Kodu: Yer No: Kasım 1934 te Siirt in Şırnak kazasına bağlı Bendan, Baskan ve Aşağıdere Köyleri Mardin Vilayetinin Cizre kazasına ve Surbtun köyü Cizre nin Slopi nahiyesine bağlandı. BCA, Fon Kodu: Yer No:

20 20 Cumhuriyet Döneminde Siirt idari yapı üstünde umumi müfettişlikler adı altında yeni bir idari yapılanma gerçekleştirildi. 26 Haziran 1927 de yasalaşan kanun ile umumi müfettişlikler kuruldu. Bu durum öncelikli olarak güvenlik kaygılarını ön plana çıkarsa da müfettişlikler, vilayetlerin iktisadi, bayındırlık ve iskân gibi faaliyetlerinden de sorumluydu 60. Diyarbakır merkez olmak üzere kurulan I. Umumi Müfettişlik alanı Siirt inde içinde yer aldığı geniş bir coğrafyayı kapsıyordu. Müfettişliklere bölge valilerinin üzerinde Hükümetin ve bakanların temsilcisi sıfatıyla geniş yetkiler tanındı yılına kadar süren Umumi Müfettişlik uygulamalarıyla, bölgede devlet otoritesinin hissettirilmesi için çaba gösterilmiş, bölgenin ekonomik kalkınması için destek olunmuş ve bölgede var olan feodal yapılanma karşısında köylülerin, ağa ve beylere karşı korunmasına çalışılmıştı 62. Siirt ve yöredeki vilayetlerin idari yapısında da ihtiyaç duyuldukça değişikliklere devam edildi. Örneğin 1933 te Hakkâri vilayetiyle ilgili yapılan idari düzenlemeler sonrasında Beytüşşebap tekrar Siirt e bağlandı. Fakat 1936 da Beytüşşebap Siirt ten ayrılarak tekrar Hakkâri ye bağlandı de Siirt e bağlı Baykan ve Kozluk ilçe haline getirildi. Sason kazası tekrar Siirt e bağlandı Ağustos 1936 da Van vilayetinin Gevaş kazasına bağlı Müküs (Bahçesaray) nahiyesi ve köylerinin Gevaş kazasından alınarak bütün köyleriyle birlikte Siirt vilayetinin Pervari kazasına bağlanması kararlaştırıldı. Müküs ün Gevaş a mesafe olarak çok uzak olması ve Müküs ile Gevaş arasında bulunan karlı dağların senenin sekiz ayında geçit vermemesi yüzünden ulaşım imkânının son derece zor olması nedeniyle idari bakımdan yaşanan çeşitli güçlükleri önlemek için böyle bir kararın alındığı ifade edilmekteydi Ahmet İlyas, Tek Parti Döneminde Aşiretleri Kontrol Altına Almak İçin Çıkarılan Kanun ve Hazırlanan Raporlar, JASS International Journal of Social Science, S. 28, Sonbahar II, 2014, s yılına kadar devam eden bu uygulamada Müfettişlerin sosyo-ekonomik ve idari pek çok yetkisi bulunmaktaydı. Tahir Öğüt-Çiğdem Çadırcı, Cumhuriyet Dönemine Geçiş Sürecinde Diyarbakır da İktisadi -Mali ve Sosyal Yapı, Gazi Akademik Bakış, c.vii/s.13, Kış 2013, s A. İlyas, agm, s BCA, Fon Kodu: Yer No: ; Sason da güvenlik sorunları yaşandığı için bu dönemde vazife yapan askerlerin terhisi ertelendi. BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA Fon Kodu: Yer No:

21 Şerif DEMİR yılında Siirt; Merkez İlçe, Baykan, Beşiri, Eruh, Kozluk, Kurtalan, Pervari, Sason, Şırnak ve Şirvan olmak üzere 10 ilçe, 17 Bucak ve 490 köyden oluşuyordu 65. Siirt in Pervari ilçesine bağlı Bahçesaray (Müküs) bucağı köyleriyle birlikte 9 Haziran 1964 te Van vilayetinin Gevaş ilçesine bağlandı. Bahçesaray ın tekrar Van a bağlanmasında coğrafi ve ekonomik şartlar önemli rol oynadı. Özellikle Bahçesaraylıların idari, sosyal ve kültürel faydaları gözeterek tekrar Van a bağlanma talepleri Hükümetin böyle bir idari tasarrufta bulunmasında etkili oldu Cumhuriyet Döneminde Siirt in Bazı İlçeleri Siirt vilayet olmadan evvel kendisine bağlı olan Pervari, Garzan, Eruh, Şırnak ve Şirvan, Siirt vilayet olduktan sonra da Siirt e bağlı kaldılar. Siirt ile komşu vilayetler arasında zaman zaman sınır değişiklikleri ve yer değiştiren ilçeler oldu. Cumhuriyet döneminde Siirt coğrafyasında pek çok yeni ilçe kuruldu. Bu ilçeler, Baykan, Kozluk, Aydınlar (Tillo), Batman, Beşiri, Hasankeyf, Güçlükonak dır Baykan Siirt Vilayetinin Sason Kazası çevresinde yaşanan güvenlik sorunları Hükümetin gündemini sıklıkla meşgul ediyordu. Yörede güvenlik sorunlarının çözümüne yardımcı olabilecek idari tedbirler için hazırlıklar yapıldı. Bu amaç doğrultusunda hazırlanan kanun lahiyasının gerekçesinde, köylünün hükümet işlerini bir günde yapıp köyüne dönebilmesi ve asayiş ve inzibatı temin ve devlet otoritesini sağlamlaştırmak suretiyle halkın umumi kalkınmasına el ve yol vermesi olduğuna göre mülki teşkilat itibariyle zayıf olan ve idari otoritenin halkın yakınında olmaması yüzünden aşarin kötü hareket ve faaliyetleri vaktinde önlenemeyen bu mıntıkada gerek hükümet otoritesini yakından tanıtmak gerekse halkın kültür ve ekonomi bakımından kalkınmasını temin etmek için... deniliyordu. 1 Haziran 1938 den itibaren geçerli olmak üzere 3393 Sayılı Kanun ile merkezi Ziyaret olmak üzere 27 köyün bağlı olduğu Baykan İlçesinin kurulması kararlaştırıldı 67. Fakat Baykan ın merkezi Tüte- 65 Şefik Türkdoğan, Siirt Hakkın da Rapor 2, Siirt Gazetesi, 14 Nisan BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: ; Resmi Gazete, S. 3919, 28 Mayıs 1938, s.9922; Baykan merkeze bağlanan köyler, Siyanis, Hozyar, Navala, Ziyaret, Sulha, Baykan, Cefan, Havil, Milo, Arınç, Çırak, Madaran, Büzükan, Halikan, Şikir-

22 22 Cumhuriyet Döneminde Siirt nocak (Köh) köyü oldu. Yeni yapılan Diyarbakır-Bitlis yolunun Köh köyünden geçmeyişi, yeni bir merkez arayışına yol açtı. Baykan, merkezinin yol üzerinde bulunan Siyanis köyüne nakli düşünüldü. Hatta köyde hükümet konağı da inşa edildi. Fakat bölgede incelemeler yapan uzmanlar, bu köyde sık sık sıtma görüldüğü yolunda rapor verince ilçe merkezinin tekrar değiştirilmesine karar verildi. Baykan da görev yapan kaymakam bulunmadığı, bu binayı heder olmuş bir servet ve boşuna gitmiş bir enerji olarak vasıflandırmak mümkündür hükümet binası olarak inşa edilen yapının kullanıma uygun olmadığı şeklinde ifade edilmekteydi 68. Bütün bu olumsuzlar üzerine İlçe merkezinin yol üzerindeki Havil Hanlarının olması uygun görüldü 69. Baykan a bağlı Ziyaret beldesinde 1994 yılında Veysel Karani Belediyesi kuruldu. Burada yeni bir ilçe kurulması için birçok girişim oldu. Bu girişimlerden birincisi, 21 Mayıs 1999 da TBMM ye kanun teklifi yapılmasıydı. Kanun teklifinin gerekçesinde Ziyaret Beldesinin dini turizm bakımından önemi detaylı anlatılarak, Ziyaret Beldesi de ekonomik, sosyal ve beşeri yönden olduğu kadar, bir tarih ve turizm merkezi olması itibari ile ilçe olma özelliklerine fazlası ile haizdir denilmekteydi. Bu kanun teklifini müteakiben 19 Temmuz 1999 da TBMM ye, Ziyaret Beldesinin Ziyaret ismiyle ilçe statüsüne taşınması hakkında ikinci bir kanun teklifi sunuldu. Kanun teklifinin gerekçesinde, Yörenin ekonomik, sosyal ve kültürel yönden gelişmesi ve gerekli hizmetleri alabilmesi için devamlı gelişme göstermekte olan Ziyaret Köyü nün ilçe haline getirilmesi gerekmektedir denilmektedir. Ziyaret in ilçe olması için kısa sürede verilen iki kanun teklifinin ikisi de olumsuz neticelendi 70. Fakat yöre insanı taleplerinden vazgeçmiş değil, bu günde Ziyaret in ilçe olması için çeşitli girişimler sürmektedir. ya, Şiğan, Bilvanis, Homent, Mizzi, Köh, Bakın, Comani, Belaçan, Malabado, Kevirgevr, Kelhok, Zokmair dir Baykan ın ilçe olmasını sağlayan 3393 saylı kanunla Sason a bağlı olan Hazo nahiyesi merkez olmak üzere Kozluk ismiyle yeni bir ilçe daha kuruldu. Baykan ın kurulmasına benzer gerekçelerle aynı kanun çerçevesinde Kozluk, çevre ilçelerden bazı köylerin kendine bağlanmasıyla ilçe statüsüne yükseltilerek Siirt e bağlandı. H. Arslan, age, s.22; 1967 yıllığı, s BCA, Fon Kodu: Yer No: Zira bu günlerde 1946 yılında Baykan a gelen bir Siirt milletvekili kazanın 40 haneli bir köyden ibaret olduğunu ifade etmekteydi. BCA, Fon Kodu: Yer No: Siirt Postası, 13 Nisan 1953; 1967 yıllığı, s M. Şaşmaz, age, s

23 Şerif DEMİR Garzan (Kurtalan) Siirt in en eski kazalarından biri de Garzan dı. Garzan ın da tarihi çok eskilere gitmekteydi. Daha evvel Garzan ve çevresinde etkin beyler yaşardı. Bu beylerin tasfiye edilmesiyle birlikte Garzan merkez olmak üzere Sason la birlikte yönetilmeye başlandı. İki yerin tek çatı altında yönetilmesinin zorluğu anlaşılınca Garzan Zok köyü merkez olmak üzere 1853 te Siirt e bağlı kaza haline getirildi de 3393 Sayılı Kanunla Garzan Kazasının merkezinin Ayınkasır köyü olması ve kazanın isminin Kurtalan olmasına karar verildi. Fakat teşkilatlanma ve idari yapının kurulması gecikti. İçişleri Bakanlığı 7 Eylül 1944 de hazırladığı bir raporda, Kurtalan kaza merkezi Ayınkasır olarak tespit edilmiş ise de bu köyün sıhhi ve idari bakımlardan inkişafa müsait olmadığı gibi adı geçen köyde idari teşkilatı karşılayacak bina da olmadığı ve inşaat malzemesinin kıtlığı dolayısıyla yeniden yapılmasına da imkân bulunmadığı gibi gelecekte de bir terakki gösteremeyeceği anlaşıldığından değiştirilmesine karar verilmesi istendi 71. İçişleri Bakanlığının talebi Başbakanlık tarafından uygun görülerek Cumhurbaşkanlığı makamının da onayı alındıktan sonra 12 Eylül 1944 te Kurtalan kazasına merkez olarak Mısırıç köyü seçildi. Bu köyün kaza merkezi olarak seçilmesinde Diyarbakır-Cizre tren hattı üzerinde olması ve Ayınkasır a göre zirai, iktisadi ve sıhhi bakımdan iyi bir konumda bulunması etkili oldu. Kurtalan ın, kaza merkezi kısa sürede Mısırıç köyüne nakledildi 72. Kurtalan a bağlı Kayabağlar köyü ihtiyar heyetinin köylerinde belediye kurulması için Valiliğe başvuruları oldu. Köyde yapılan oylamada (705 seçmenin evet 8 seçmenin hayır kullandığı) halkın da destek vermesi, vilayetin uygun görmesi üzerine 28 Şubat 1967 de belediye kurulması kararlaştırıldı da Siirt bağlı olarak Kayabağlar ismiyle bir ilçe kurulması için TBMM ye kanun teklifi sunuldu. Kanun teklifinin gerekçesinde, bölgede asayiş ve güvenliğin daha iyi sağlanacağı gibi, eğitim-öğretim, sağlık ve diğer yatırımların çevreye daha etkin bir şekilde götürüleceği belirtilmişti. Fakat kanun teklifi, Meclisten yeterli desteği alamadığı için yürürlüğe girmedi 74. Bugünde Kayabağlar Kurtalan a bağlı belediye olarak idari konumunu muhafaza etmektedir. 71 BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: M. Şaşmaz,age, s. 213

24 24 Cumhuriyet Döneminde Siirt Batman İluh Beşiri ye bağlı az nüfuslu mütevazı bir köydü. İçişleri Bakanlığı Beşiri içinde yeni nahiyeler kurulması hakkındaki karar ve gerekçesini 29 Şubat 1936 da Başbakanlığa gönderdi. Müfettişlerin bölgede yaptıkları incelemeler neticesinde kaza ve nahiye merkezlerinin uzak mesafelerde olması idare ve inzibat işlerinin yürütülmesinde zorluklar yaşandığının anlaşılması üzerine içinde İluh unda bulunduğu üç yeni nahiyenin kurulması teklif ediliyordu. İçleri Bakanlığının teklifini olumlu bulan Hükümet, Beşiri ye bağlı olarak İluh (Batman) nahiyesinin kurulmasını uygun buldu. İluh un yeni idari konumu hızla gelişmesini sağladı ve 2 Mart 1936 de 25 köyün bağlandığı bir nahiye (bucak) haline geldi 75. İluh kazası Raman dağında petrolün çıkarılmaya başlanmasıyla büyük bir ekonomik değişim geçirmeye başladı. Tren yolunun şehrin tam ortasından geçmesi de İluh un gelişmesine önemli katkı sağladı 76. Şehir çok büyük göç aldı. Hızla gelişen İluh 1955 te Belediye teşkilatına kavuştu 77. İluh, Beşiri ilçesine bağlı 16 köy ve nüfusa sahip bir yerleşim birimi oldu. İluh bucağının sosyal ve ekonomik büyümesi son derece hızlı bir şekilde gerçekleşiyordu. Özellikle Raman Petrol tesislerinin hizmete girmesiyle merkezin nüfusu 5000 i aşmıştı. Petrol tesisiyle birlikte yaşanan ekonomik canlılık ve göç hareketi şehri canlandırmaya başladı. Ayrıca nahiye merkezinde yapılan NATO askeri hava alanı, yeni bir çimento fabrikasının inşası büyümenin artarak devam edeceğini gösteriyordu. İluh taki idari yapı mevcut şartları karşılayabilecek yeterlilikte olmadığından yeni bir yapılanma kaçınılmaz oldu yılında Siirt vilayetine bağlı olarak, iluh merkez olmak üzere 22 köyün bağlı olduğu Batman ilçesi kuruldu. İlçe ismini merkezine 5 km kadar uzaktaki Batman çayından almaktaydı BCA, Fon Kodu: Fon Kodu: Yer No: Siirt Gazetesi, 29 Mart yıllığı, s. 103: Kemal Çelik, Cumhuriyet Döneminde Batman ve Yöresi, I. Uluslararası Batman Ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, c. II, İstanbul 2009, s Siirt Ekspres, 5 Temmuz 1957; Batman a bağlanan 22 Köy, Alkemi, Basorik, Bediyan, Bida (Beda), Ciğerlo, Davudi, Giresıran, Girberaşık, Bileyder, Mirinan, Çineri, Kuruserpir, İrmi, Kiredi, Köhükan, Körükköy, Mözgelan, Tilmerç, Tilmiz (Tilniz), Yeniköy, Şikeftan, Zivialikan dır. M. Şaşmaz, age, s. 170

25 Şerif DEMİR Tillo (Aydınlar) Siirt Merkez ilçeye bağlı Tillo köyünün nahiye olarak teşkilatlanması 1953 yılında gerçekleşti 79. Tillo Nahiyesinde Tillo köyü merkez kabul edilerek 10 Ekim 1957 de Sayılı Kararnameyle burada belediye kurulmasına karar verildi. Böyle bir karar alınmasında Tillo da yapılan oylama neticesinde halkın önemli bir kısmının belediye kurulmasını talep etmesinin oldukça etkili olduğu anlaşılmaktadır 80. Siirt in üçe bölünmesiyle birlikte Tillo bucağının ve Siirt şehrinin ekonomik gelişmesine katkı sağlayacağı düşünülerek Tillo nahiyesinin 18 Mayıs 1990 da 3647 sayılı kanun ile Aydınlar adıyla ilçe haline getirilmesi uygun görüldü. Böylece Siirt e bağlı yeni bir ilçesi daha kurulmuş oldu. 9 Ekim 2013 te TBMM ye sunulan bir kanun teklifiyle Siirt in Aydınlar ilçesi isminin değiştirilmesi talep edildi. Kanunun gerekçesinde, Yerleşim yerinin adının tüm dünyada Tillo olarak biliniyor olması sebebi ile Aydınlar ismi başta bölge olmak üzere ülkemizde ve dünyada kabul görmemiştir. Bu isim problemi ilçenin tanıtımında ve gelişmesinde olumsuz bir rol oynamıştır. Kanun teklifini inceleyen komisyon raporunda, Yapılmak istenen düzenlemeye bir isim değişikliği olarak değil, bir hakkın iade edilmesi şeklinde bakılması gerekmektedir. Bu yönde yapılacak düzenlemelerin sadece Tillo ile sınırlı kalmayıp yörede bulunanların da görüşlerine başvurularak diğer yerler için de bu ve benzer çalışmaların yapılması gereklidir denilmekteydi. 30 Ekim 2013 te Meclis te kanunun müzakereleri tamamlandı ve gerçekleştirilen oylama neticesinde Aydınlar ismi önceden olduğu gibi Tillo ya dönüştürülmüş oldu yılında 6068 sayılı kanunla 13 yeni nahiyenin kurulması öngörüldü. Bu nahiyeler arasında Siirt Merkez e bağlı Tillo Köyünün nahiyeye çevrilmesi kararlaştırıldı. Kanunun gerekçesinde, Siirt Vilayeti Merkez Kazası nın Merkez nahiyesi halen 23 muhtarlığa bağlı 48 köyü ve oldukça geniş ve arızalı bir bölgeyi ihtiva etmekte olup bu köyler halkının idari, adli ve askeri işlerinin merkezden idare ve kontrolü çok zor olduğundan bahis konusu köylerden bir kısmının merkezi durumunda ve vilayet merkezine 8 km mesafede bulunan tarihi kıymeti haiz olan 3625 nüfuslu Tillo Köyü merkez olmak üzere 6 köyü (Tillo, Fersah, Helenze, Hatrant, Sinip ve Tom) ve 7811 nüfusu ihtiva etmek üzere Merkez Kazasına bağlı olarak Tillo nahiyesi kurulması lüzumlu ve faydalı görülmüş ve işlemi de il idaresi Kanunu hükümlerine uygun bulunmuştur. M. Şaşmaz, age,s yılında Şirvan a bağlı Sivi Köyü ile Çemman Mezrası da Tillo Nahiyesine bağlandı. 80 BCA, Fon Kodu: Yer No: M. Şaşmaz, age, s

26 26 Cumhuriyet Döneminde Siirt 1.6. Siirt Vilayetinin Üçe Ayrılması Cumhuriyetin ilk dönemlerinden günümüze kadar ülke genelinde zaman zaman idari yapılanmalar yapıldı. Türkiye nin idari yapısı gözden geçirilerek çeşitli parametrelere göre yeniden şekillendirildi. Böylece değişen ekonomi ve nüfus gibi parametrelere bağlı olarak yeni vilayetler yeni ilçeler kurulmaya başlandı. Bu durum il olma potansiyeli taşıyan ilçeler için bölgelerinin daha iyi ekonomik ve idari şartlara sahip olabilmesi için fırsat olarak görüldü. Siirt te de, sahip olduğu geniş coğrafya ve sıklıkla yaşanan göç hareketlerine bağlı olarak zaman içinde şehrin bölünmesi gündeme getirildi. Siirt e bağlı ilçeler içinde en genç ve en hızlı gelişen Batman dı. Batmanlılar Siirt ten ayrılarak bağımsız bir idari yapılanmak için ilk vilayet olma talebini Ankara ya taşıdılar. Batman da oluşturulan bir komisyon 1959 yılında Ankara ya giderek ilçelerinin il statüsüne yükseltilmesi için girişimlerde bulundu. Batmanlıların bu talebi Siirtliler arasında tepkiyle karşılandı. Çünkü Batman ın vilayet olmasıyla birlikte Siirt sadece Batman ı değil muhtemelen Beşiri, Kozluk ve Sason gibi ilçelerini de kaybedecek bu durum zaten zayıf olan Siirt ekonomisini daha da zayıflatacaktı 82. Batmanlıların sosyoekonomik gerekçelerle Ankara nezdinde süren vilayet olma talepleri mütemadiyen devam etti. Bu talepler uzun bir süre Hükümet tarafından olumlu karşılanmadı lı yıllarda Siirt ve çevresinde yaşanan güvenlik sorunları Hükümetin idari alanda yeni arayışlara girmesine sebep oldu. Milli Güvenlik Kurulu nun önerisini dikkate alan hükümet, Siirt in idare yapısını adeta yeniden yapılandırdı 83. Siirt vilayetinin sınırları ve ilçeleri yeniden belirlenerek Siirt coğrafyası üzerinde üç tane vilayet kuruldu. Siirt bu kararla topraklarının yarısını kaybettiği gibi ilçelerinin de yarıya yakınını kaybetmişti. Şüphesiz böyle bir karar alınmasının en önemli sebebi güvenlik kaygısıydı 84. Zira yeterli altyapı ve hazırlık yapılmadan 82 Siirt Ekspres, 4 Aralık Mayıs 1990 da kabul edilen 3647 sayılı kanun 18 Mayıs 1990 da resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe konuldu. Bu kanunun 2. maddesiyle Batman ve Şırnak vilayet haline getirilmiş oldu. Resmi Gazete, Sayı , 18 Mayıs Kanun görüşmelerinin yapıldığı Meclis oturumunda Siirt Milletvekili Zeki Çeliker, Siirt in üçe bölünmesi hakkında, Şırnak ve Batman il olana kadar Türkiye de il olması gereken birçok yer var; ama gelin görün ki, yolunu yapmamışsınız, suyunu zamanında getirmemişsiniz, ulaşımını sağlamamışsınız, vatandaşını işsiz bırakmışsınız ve orayı terör için mümbit bir tarla haline getirmişsiniz; en sonunda kalkmışsınız, bir asayiş ihtiyacından dolayı oraları il yapmaya çalışıyorsunuz... Güçlükonak bir köyken, ilçe yapıyorsunuz. Fakat bu ilçenin Şırnak a değil, Siirt e bağlı kalması zarureti vardır. Siirt ten Güçlükonak a varabilmek için, yazın işleyen 100 km bir yolu kat

27 Şerif DEMİR 27 bir anda, kanunla vilayet üç parçaya bölünmüş oldu. Siirt ten ayrılarak il olan Batman ın vilayet olması, ekonomik ve sosyal bakımdan bir ihtiyaçtı. Şırnak ise, tamamen güvenlik kaygılarıyla il yapıldı. Batmanlıların il olma talepleri yeni değildi. Batman ile Siirt sosyoekonomik parametrelerle karşılaştırıldığında Batmanlıların taleplerinde haklı oldukları görülür. Öncelikle Batman, hızlı bir kentleşme sürecine girerek, çevresinde yer alan pek çok vilayetten daha hızlı gelişti ve daha yüksek nüfus yoğunluğuna ulaştı. Siirt-Merkez nüfusu kişi olduğu zamanda Batman kent merkezinin nüfusu e ulaşmıştı. Batman ın nüfus yoğunluğu Siirt merkezin iki katından daha fazla olduğu gibi geleceğe yönelik büyüme ve gelişme ivmesi de daha parlaktı. Batman vilayet haline getirilirken Siirt ten Beşiri, Kozluk ve Sason ile Merkez ilçeye 29 köy bağlandı. Ayrıca Kurtalan a bağlı Beşpınar bucağı da Beşiri ye bağlanarak 85 Siirt ten ayrılmış oluyordu. Batmanı vilayet yapan 3647 Sayılı Kanunun 2. Maddesinin 2. Fıkrasında Şırnak ilçesinin de durumu yeniden yapılandırıldı. Şırnak vilayet statüsüne taşınırken Şırnak a altı ilçe bağlandı 86. Bu ilçeler daha evvel Şırnak ilçesine bağlı Güçlükonak bucağı ilçe statüsüne getirilerek, Cizre, idil ve Silopi Mardin den, Uludere ve Beytüşşebap ilçeleri de Hakkâri den alınarak Şırnak a bağlandı yılında Siirt in idari yapısında meydana gelen bu değişikliklerle nüfus azaldı, şehir topraklarının yarıdan fazlasını kaybetti, Siirt e bağlı köy sayısı %46 oranında düştü. Kısacası Siirt sadece ilçelerini değil önemli sayıda kırsal bölgesini ve köylerini de kaybetmiş oldu. Siirt ili sadece nüfus ve toprak kaybı yaşamadı aynı zamanda şehrin ekonomik gelişimi yavaşladı ve ekonomik imkânlar önemli ölçüde azaldı. Böylece Siirt in batısında Batman, güneyinde Şırnak vilayetleri yer aldı. Şehir adeta mevcut durum ve konumundan bir hayli gerilere gitmiş oldu. Bugün Siirt; Merkez İlçe, Baykan, Eruh, Kurtalan, Şirvan, etmek durumundasınız, Şırnak tan o yöreye gidebilmek için de 230 km yol kat etmek durumundasınız... Bu ayrımları yaparken, sosyal durumu, coğrafi durumu, münakale durumunu dikkate almak mecburiyetindeyiz. Kurtalan ın birçok köyünü, politik mülahazalarla alıyorsunuz, Beşiri ye ve Beşiri yi de Batman a bağlıyorsunuz... O köyler ki, Kurtalan a 15 km mesafede. 15 km içerisinde kaymakama ulaşabilecek. Hâlbuki Batman a km mesafeden ulaşma durumunda olacak. Kaldı ki, arada coğrafi bir hudut da vardır. Bir nehir bu hududu tespit etmektedir dedi. TBMM TD B.114, c.xlv, 16 Mayıs 1990, s Ayrıca Bknz. M. Şaşmaz, age, s Resmi Gazete, s Resmi Gazete, s M. Z. Yıldız-H. Saraçoğlu, agm, s. 627

28 28 Cumhuriyet Döneminde Siirt Pervari, Tillo olmak üzere 7 ilçe; 12 Belediye, 281 köy ve 232 köy altı yerleşim yerinden oluşmaktadır 88. Yıl Cumhuriyet Döneminde Siirt İlinin İdari Yapısı 89 İlçe Sayısı Köy Sayısı Alan (km 2 ) , , , , , , , , Alansal Değişim (%) 1.7. Belediye Osmanlı Devletinde Batılı manada belediye ve belediyecilik fikri Tanzimat döneminde ortaya çıktı. Osmanlı Devleti bünyesinde daha evvelki dönemlerde belediye hizmetlerini yürüten kurumlar vardı, fakat Batı ülkelerine benzer şehir yönetimi oluşturma düşüncesi 1840 lı yıllarda belirmeye başladı. Osmanlı devletinde modern manada ilk belediye teşkilatı, Fransa nın Paris şehri örnek alınarak İstanbul un Beyoğlu kazasında kuruldu. Osmanlı Devletinde kurulacak belediyeler ve taşradaki yapılanma 1871 de yayınlanan İdâre-i Umumiye Vilâyet Nizamnâmesi ile yasal temeli oluşturuldu. Nizamnamenin 7. faslına göre vilayet, sancak ve kazalarda belediye işleriyle ilgili belediye meclisi açılacaktı. Bu meclis bir reis, bir naib ve altı üyeden oluşacaktı. Böylece günümüzdeki 88 Seçilmiş Göstergelerle Siirt 2013, s. XII 89 M. Z. Yıldız-H. Saraçoğlu, agm, s.625

29 Şerif DEMİR 29 modern belediyecilik anlayışının temelleri atılmış oldu. Bu kanuna dayanarak ilk etapta Anadolu da 16 vilâyet ve 74 sancakta teşkilatlanma sağlandı 90. Bu çerçevede Diyarbakır vilayeti ve Siirt livasında ilk belediye teşkilatı 1872 de kuruldu. Siirt te Hacı İsmail Efendi, 1872 yılından itibaren ilk belediye başkanı olarak görev yapmaya başladı de Anayasanın askıya alınarak Meclis in feshedilmesi üzerine birçok bölgede belediyeler kapandı. Siirt Belediyesi de kapanan bu belediyeler içinde yer aldı. Fakat II. Meşrutiyetin ilanıyla idari yapıda meydana gelen değişimle birlikte Siirt te belediye teşkilatı tekrar kuruldu. Osmanlıdan Cumhuriyet dönemine geçiş dönemi yıllarında Belediye Başkanı Hami Efendi dir ( ). Bu bakımdan Hami Efendi, bir yandan Osmanlı döneminin son, Cumhuriyet döneminin ilk belediye başkanıdır. Hami Efendiyi Hacı Mehmet Efendi takip etti. Daha sonra 31 Mayıs 1931 de belediye başkanlığı görevine Mehmet Sıddık getirildi 92. Hükümet 20 Şubat 1932 de kabul ettiği Sayılı Kararnameyle Siirt ve Beşiri belediye başkanlıklarını vali ve kaymakamın uhdesine verdi 93. Böylece Siirt te dokuz yıl boyunca valiler aynı zamanda belediye başkanlığı görevini de sürdürdüler. Vali Fevzi Rami Aydın ın belediye başkanlığı görevini de sürdürdüğü 17 Ağustos 1937 yılında belediye binasının temeli atıldı 94. Bina kısa sürede tamamlandı ve belediye Cumhuriyet caddesinde inşa edilen kendi binasına taşındı 95. Böylece Siirt te Belediye hizmetleri çok daha kapsamlı yerine getirilmeye başlandı. Lütfi Yavuz un Siirt Belediye başkanı seçilmesiyle ( ) birlikte Siirt te tekrar belediye başkanlığı müstakil yürütülen bir görev haline getirildi. Lütfi Yavuz un 1943 te milletvekili seçilmesi üzerine belediye başkanlığı görevine ( ) Sabri Çeliktuğ getirildi 96. Kısa bir süre belediye başkanlığı görevini ( ) Melek Aslan yürütse de 97 7 Ekim 1947 de belediye başkanlığına Lütfi Kayra geti- 90 İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedid Yay., Ankara 2008, s M.A. Yaşar, Siirt, s. 165; Oysa Siirt Belediyesinin bir yayında Belediyenin 1938 de kurulduğu ifade edilmektedir. Bknz. Siirt Belediyesi 2011 Faaliyet Raporu, s BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: ; Resmi Gazete, S. 2046, 9 Mart Siirt Gazetesi, 21 Ağustos Ö. Atalay, age, s BCA, Fon Kodu: Yer No: yıllığı, s. 89

30 30 Cumhuriyet Döneminde Siirt rildi 98. Lütfi Kayra bu görevi uzun bir süre devam ettirdi. Lütfi Kayra en son 10 Şubat 1956 da tekrar Siirt Belediye Başkanlığına seçildi 99. Fakat Siirt Belediye Meclisinin sorumluluk alanlarının dışına çıktığını düşünen hükümet 3 Eylül 1956 de belediye meclisini feshetti 100. Bir yıl sonra 27 Şubat 1957 de Siirt Belediye Başkanlığına Hayrettin Özgen seçildi Mayıs askeri darbesi sonrasında Siirt Belediye Başkanı Hayrettin Özgen görevinden alındı. Belediye Başkanlığı tekrar Valilerin uhdesine verildi. Vali Necdet Calp (1960), Vali Safa Poyraz ( ), Vali Sadullah Verel ( ) valiliğin yanı sıra belediye başkanlığı görevini de yürüttüler yılından itibaren Belediyenin yönetimi Valilikten ayrıldı. Sırasıyla Belediye Başkanlığı görevlerini Edip Turhan ( ), Abdullah Bağış ( ), Hayrullah Yaşar ( ), Özgen Gökalp ( ), Mahmut Çalapkulu ( ), Ekrem Bilek ( ), M. Fahri Çeliker ( ), M. Selim Özalp ( ), Ahmet Ete ( ), Mervan Gül, ( ), Selim Sadak ( ) yerine getirdiler. En son 2014 seçimleriyle Belediye Başkanı seçilen Tuncer Bakırhan bu görevini sürdürmektedir Siirt in En önemli Sorunları Cumhuriyet tarihi boyunca Siirt tarihi tarandığında belli başlı sorunlar ön plana çıkmaktadır. Şehrin gündemini belirleyen gelişimini ve kaderini etkileyen bu sorunların tespitini yapıp bunların nasıl çözüldüğünü ortaya koymak, Siirt in gelişim tarihini de farklı açıdan ifade etmektir. Bunun için uzun süre Siirt i meşgul eden belli başlı sorunlar ve bunların nitelikleri ve sonuçları üzerinde durmak faydalı olacaktır. Siirt Belediyesinin imkânları yetersizdi. Belediyenin temel görevleri arasında yer alan sorumlulukları da zorlukla yerine getirebiliyordu. Örneğin Başkan Edip Turhan döneminde Kuyumcular Çarşısında çıkan yangında biri tuhafiye dükkânı, biri aktariye olmak üzere birçok dükkân zarar gördü. Yangına müdahale edecek Belediyeye ait bir yangın söndürme aracı olmadığından, yangın ilkel usullerle söndürülmeye çalışıldı. Yangın sonrasında halk toplanarak bir yardım kampanyası başlatarak belediye bir itfaiye aracı alındı. 98 BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No:

31 Şerif DEMİR Su ve kanalizasyon Siirt şehrini en fazla mağdur eden ve en uzun süre meşgul eden temel sorunların başında su meselesi gelmekteydi 102. İnsanlar yıllarca Siirt e suyun gelmesini özlemle beklediler. Suyun Siirt e ulaşmasıyla birlikte Siirt in tüm sorunlardan arınacağına ve şehrin cennet gibi bir yer olacağına inanılıyordu 103. Bu durum şehirde büyük bir umut kaynağıydı. Bu umutla birçok girişimde bulunularak sorunun çözümü için büyük çaba gösterildi. Siirt şehrinin yanı başında Botan ırmağının coşkun suları akıp giderken, şehir eteklerinde doğan pınarlar Botan üzerinden bir şerit gibi çağlarken Siirtlilerin susuzluk çekmesi ve bu sorunun uzun bir süre çözülememesi, ciddi bir çelişkiydi 104. Bu çelişkinin giderilmesi beklenende çok zaman aldı. Siirt in etrafında akarsu kaynakları mevcuttu fakat Siirt in kurulduğu coğrafi konum o su kaynaklarından yüksek bir noktadaydı. Bu suyu Siirt şehrinin bulunduğu konuma çıkararak şehre dağıtacak bir su şebekesinin kurulum maliyeti Siirt Belediyesinin ekonomik imkânlarının çok üzerinde olduğu için meselenin çözümü Ankara da arandı. Hükümetin ilgisini çekerek ihtiyaç duyulan su şebekesi için mali kaynak teminine çalışıldı. Siirt in su sorununun çözümünde ilk ciddi girişim 1927 yılında gerçekleşti. Siirt ten oluşturulan bir heyet ve milletvekilleri kalıcı çözüm üretmek amacıyla Ankara da girişimlerde bulundular. Bu girişlerin takibi ve olumlu sonuçlanması için de birçok kişi ve kurumun çabalarına rağmen Siirtlilerin arzu ettikleri sonuç elde edilemedi 105. Su sıkıntısı devam etti. Bu sorunu ekonomik bakımdan çözmekte zorlanan Belediye, 16 Ocak 1929 da Siirt in önde gelen vakıflarından (Âd ile Hanım vakfı) sağladığı kaynakla çözüm aradı 106. Çabalar neticesiz kaldı, su meselesi halledilemedi. Siirtliler şehrin muhtelif yerlerinde bulunan sınırlı sayıdaki çeşmelerin başında gece yarılarına kadar devam eden su sıralarına girerler, evlerine taşıyacakları birkaç kap su için saatlerce beklerlerdi. Siirt te su sıkıntısı yılın belirli dönemleriyle sınırlı değildi senenin her 102 BCA, Fon Kodu: Yer No: A. Memduh Yaşa, Siirt Nasıl Kalkınabilir?, Siirt Gazetesi, 5 Kasım Uzun, Siirdi Bol Suya Kavuşturmalı, Siirt Gazetesi, 26 Ocak Mihdi Atalay, Beklenen Hasretin Müjdesi, Siirt Gazetesi, 15 Ekim BCA, Fon Kodu: Yer No:

32 32 Cumhuriyet Döneminde Siirt mevsiminde görülürdü 107. Fakat özellikle sıcak yaz aylarında sıkıntının boyutu çok daha fazla olurdu. Siirt in su ve elektrik sorununa çözüm üretebilmek için ilk etüt ve projeler 1935 yılında yapıldı. Siirt Belediyesi Macar mühendis Koveç e bir proje hazırlattı. Projenin ana hedefi Botan ırmağı üzerine kurulacak bir santral ve vadideki yer altı sularının tespit edilerek şehre akıtılmasıydı. 760 bin lira ile 1939 da ihale edilen projeye katılım olmadı. Birkaç kez daha ihale edilmesine rağmen bir sonuç elde edilemedi lı yıllarda Siirt in su sorununu çözmek için atılan adımlar yeterli olmadı. Şehrin birçok bölgesinde açılan yeni çeşmelerle halkın ihtiyacı karşılanmaya çalışıldı. Susuzluk halkı mağdur etmekte ve buna çözüm üretilememekteydi. İçişleri bakanlığının talimatıyla valilik konuyu etraflıca görüştü 109. Halk sabırla ve büyük bir umutla Botan suyunun geleceğini bekledi. Siirt in su sorununu çözme adına ciddi girişimler de oldu 110. Botan nehrini Siirt e akıtmak şehrin su sorununu çözme adına tören yapıldı. İş makineleri getirildi. Fakat II. Dünya savaşının zor ve sıkıntılı şartları bu emek ve çabanın amacına ulaşmasını engelledi 111. Bütün çabalar ve emekler boşa çıktı yılında şehrin su ihtiyacını karşılamak için şehrin etrafında kuyular açılması için uzmanlar getirildi. Yapılan çalışmalar neticesinde şehrin ihtiyacının Ubeydullah Vadisi civarında açılacak altı kuyu ile karşılanabileceği tespit edildi. Bu kuyulardan dört tanesi açıldı. Buralardan çıkarılan su, borularla tek kanal halinde Tayyare alanındaki Cumhuriyet Caddesi üzerine inşa edilen kesme taştan yapılmış olan zarif bir çeşmeye ulaştırıldı. Bu çeşmenin dört bir tarafına musluklar takılarak halkın kullanımına sunuldu 112. Fakat çeşmelerden akan su şehrin ihtiyacını karşılamıyordu 113. Daha kalıcı ve köklü çözüm üretilmeliydi yılında göreve başlayan yeni Vali Naci Kıcıman dan halkın en önemli temel beklentisi su sorununun tamamen çözülmesiydi 114. Hükümet halkın ihtiyacını gidermek amacıyla şehrin kilometre yakınından geçen su kaynaklarını şehre taşımak için 1946 yılında etüt 107 BCA, Fon Kodu: Yer No: Osman Kirişçioğlu, Botan Hidro Elektrik Santrali, Siirt Ekspres, 6 Aralık Siirt Gazetesi, 25 Birincikanun Siirt Gazetesi, 11 Mayıs Uzun, Siirdi Bol Suya Kavuşturmalı, Siirt Gazetesi, 26 Ocak Siirt Gazetesi, 21 Aralık Siirt Gazetesi, 1o Temmuz Siirt Gazetesi, 15 Aralık 1945

33 Şerif DEMİR 33 çalışmaları başlattı 115. Siirt in etrafında akan Botan ve Kezer çayı aslında şehre oldukça yakındı. Buralara konulan motorlarla şehre su pompalandı. Fakat ortaya çıkan yıllık elli-altmış bin lira gibi işletme masrafını belediyenin karşılayamadı. Bu parayı halkın ödeme gücü bulunmadığı için halka fatura etme imkânı da yoktu. Onun için bu projelere harcanan para ve zaman boşuna gitti. Yeterli ödenek temini için yapılan yazışmaların uzaması çözümü daha da geciktirdi. Siirt basınının göstermiş olduğu takip ve hassasiyet ile Botan dan su naklini sağlayacak proje için iki yıl sonra bir ödenek temin edildi 116. Fakat umutlar devam etmesine rağmen sorun bir türlü kalıcı olarak çözülemedi 117. Siirt in su sorunu çözecek birçok girişim gerçekleştirildi fakat sonuç elde edilemedi. Siirtli sorunun çözülmesi için bütün kanal ve imkânları zorluyordu. Her bir çaba şehirde yeni bir umut doğuruyor fakat zamanla umut yerini hayal kırıklığına bırakıyordu. Halk konunun öneminin farkında ve ihtiyaç had safhada olduğu için ısrarla, sabırla çözüm bulunması için bekliyordu yılından itibaren başlayan yeni bir arayış Botan dan şehre su taşıyacak kapsamlı bir projenin önünü açtı Şubat 1953 te Vali C. Tevfik Okyayuz ın katılımıyla kalabalık bir heyet Botan da yapılacak tesislerin temelini attı 119. Aynı yıl Baykan a su getirilmesi için de İller Bankasından tahsisat yapıldı 120. Siirt in su sorunu, 1954 yılından itibaren Botan suyunun Siirt e taşınmasıyla çözülmeye başladı. Siirt in birçok bölgesi suya kavuştu. Botan da kurulan tesislerin arızalı olmadığı günlerde, Siirtliler Botan suyunu diledikleri gibi kullanabilmekteydiler 121. Siirt in su sorunu çözülmüştü. Siirt in gelişmesi ve nüfusunun artışı da göz önüne alınarak kapsamlı ve kalıcı çözüm üretecek yeni arayışlar devam etti. Botan ve Dicle nehirlerinin birleştiği yerde incelemeler yapıldı 122. Raporlar doğrultusunda baraj yapımına karar verildi. Siirt in 115 M. Emin Kılıççıoğlu, Büyük Müjde Siirt Suya Kavuşuyor, Siirt Gazetesi, 23 Kasım Siirt Gazetesi, 14 Şubat Siirt Gazetesi, 10 Eylül Siirt Postası, 22 Ocak Siirt Postası, 7 Şubat Siirt Postası, 5 Mart Siirt Gazetesi,7 Kasım Siirt Postası, 22 Kasım 1955

34 34 Cumhuriyet Döneminde Siirt ve Siirtlilerin su ve elektrik sorunu tam olarak 13 Mayıs 1957 de Botan çayı üzerine inşa edilen baraj ve hidroelektrik tesislerinin hizmete girmesiyle mümkün oldu. Siirt için yapımı gerçekleştirilen bu tesis ile Siirt e günde 2000 ton su ve 5000 kilowatt saat enerji verilebilecekti. Böylece Siirt in onlarca yıldır devam eden önemli temel sorunlarından biri de çözülmüş oldu Haziran 1957 den itibaren Siirt e Botan Hidroelektrik Santralından su ve elektrik verilmeye başlandı 124. Siirt merkeze suyun getirilmesi sağlanmıştı fakat şehrin yeterli altyapısı olmadığından bu suyun dağıtımı için ihtiyaç duyulan şehir işi su dağıtım şebekesi yeterli değildi. Bu amaçla yapılan girişimler neticesinde Alan mahallesine su dağıtımı için ihtiyaç duyulan finansman temin edildi 125. Fakat olası bir gecikmeye karşı belediye şehirde 1966 yılının yaz aylarında su sorunu yaşanmaması için kendi imkânlarıyla çalışmalara başladı 126. Siirt in köylerindeki su sorunu bir süre daha devam etti da Siirt e bağlı köylerin %22,7 sinde yeterli içme suyu vardı. Köylerin %34 ünde hiç su yoktu. %43,3 ünde ise içme suyu yetersizdi. Bu rakamlar ülke geneline göre oldukça düşüktü 127. Siirt in su meselesi çözüldükten sonra, önemli diğer bir sorunu olan kanalizasyon konusu gündeme geldi. Şehirde kanalizasyon sistemi kurulması için çalışmalar başladı de İller Bankasından sağlanan 2,5 milyon lira ile ihale aşamasına gelindi 128. Çok geçmeden kanalizasyon sorunun çözümü için önemli adımlar atıldı. Başlangıçta sınırlı fakat zamanla genişleyen bir kanalizasyon ağının kurulmasına başlandı yılı itibariyle şehrin kanalizasyon şebekeleri ihtiyaca cevap verecek nitelikteydi Elektrik Siirt te ilk elektrik 1928 yılında İl Özel İdare tarafından getirilip eski vilayet konağının bitişiğine konulan ve tahminen 15 kw enerji üreten dizel motorla sağlandı. Bu çözüm ile şehre sınırlı oranda elektrik verilebildi yılından itibaren belediyenin takip ettiği bu üretim şe- 123 Siirt Gazetesi, 14 Mayıs Siirt Gazetesi, 3 Haziran BCA Fon No: Yer No: BCA Fon No: Yer No: Yurt Ansiklopedisi, s Siirt Ekspres, 1 Ekim 1957; Siirt Ekspres, 30 Ocak 1958

35 Şerif DEMİR 35 hir için son derece yetersiz kaldı 129. Siirt in elektrik sorununu çözmek için 1935 yılında pek çok etüt yapılarak projeler üretildi. Fakat çeşitli gerekçelerle sorunun çözümü gerçekleştirilemedi de İstanbul dan getirilecek bir dinamo kanalıyla şehir elektriğinin en az yarısının temini düşüncesiyle çalışmalar yapıldı 130. Bu amaçla İstanbul dan uzmanlar getirildi. Uzmanlar şehirde çalışmalar yürüttüler. Fakat İstanbul dan getirilen makine bir yıl bile çalıştırılamadı. Siirt in elektrik işini çözecek kalıcı projeler yerine geçici çözümler üretiliyordu. Bu durum sadece zaman kaybına sebep olmaktaydı. Bu sorun şehrin yerel imkânlarıyla çözülemeyecek kadar büyüktü. Elektrik meselesinin çözümü yolunda ciddi yatırımlar için önemli bir kaynak aktarıldı. Fakat arzu edilen sonuca yine ulaşılamadı yılında şehrin aydınlatılması için Midyat tan 40 beygir kuvvetinde motor alındı. Fakat motorun bakım ücreti motorun fiyatını kat be kat aşmasına rağmen şehrin ihtiyacı bir yana aydınlatılmasına sağlayacak kadar bile elektrik üretilemedi 131. Siirt te Sokak ve caddeler ancak 1948 yılından itibaren aydınlatılmaya başlandı 132. Fakat bu elektrik kısa süre sonra şehir için yetersiz kaldı. Bu soruna köklü çözüm bulmak için valilik ve belediye hükümet nezdinde girişimlerde bulununca umut verici gelişmeler oldu Ocak 1949 da belediye, şehrin elektrik tesisatının ihalesini sonuçlandırdı yılına gelindiğinde elektrik santrali dokuz ayda tamamlandı ve şehri aydınlatan sınırlı elektrik halkın kullanımına sunuldu 135. Buna mukabil olarak Siirt in hiçbir ilçesinde su ve elektrik tesisatı mevcut değildi. Mevcut santralle sadece merkeze elektrik veriliyordu çünkü ihtiyacı karşılayabilecek imkâna sahip değildi. Siirt in elektrik sorununu tamamen çözecek hidroelektrik santral için proje hazırlandı. İller Bankası tarafından finanse edilen projenin ihalesi 7 Nisan 1950 tarihinde sonuçlandırıldı 136. İhaleden sonra iki yıl etüt ve temel sondajları yapıldı. Yapılan çalışmalar neticesinde Botan ın su debisi ve yıllık ortalamalar tespit edildi ve daha evvel yapılan il yıllığı, s Siirt Gazetesi, 10 Birinci Kanun Siirt Gazetesi, 31 Ağustos Siirt Gazetesi, 14 Şubat Uzun, Siirt Işığa Kavuşuyor, Siirt Gazetesi, 25 Eylül Siirt Gazetesi, 22 Ocak Siirt Gazetesi, 4 Mart Siirt Ekspres, 10 Temmuz 1959

36 36 Cumhuriyet Döneminde Siirt projeler revize edildi. Bu projelendirme ve çalışmalar neticesinde hidroelektrik santralinin inşaatına başlandı 137. Siirt in su sorunu 1957 yılında Botan suyu kenarında kurulan barajla bir dereceye kadar çözüldü. Yıllardır halkın beklediği önemli bir ihtiyacı daha karşılanmış oldu 138. Siirt hızla büyüyor ama mevcut elektrik şebekesi ve buradan sağlanan elektrik yeterli gelmiyordu. Siirt merkezde sık sık elektrik kesintileri yaşanmaya başlandı yılında Siirt te elektrik dağıtım şebekesinin yenilenmesi ve genişletilmesi için keşif bedeli tespit edilerek yeniden projelendirilmesi yapıldı da elektrik hattının genişletilerek verilen elektriğin güçlendirilmesi çalışmaları başladı 141. Böylece elektrik üretim ve naklinden kaynaklanan sorunlar mümkün olduğunca azaltılmaya çalışılmış oldu. Siirt Merkezin elektrik sorunu kalmamıştı. Fakat 1117 köy ve köy altı yerleşim biriminde sorun bir süre daha devam etti yılına gelindiğinde Siirt te hiçbir köyün elektriği yoktu. İzleyen yıllarda köylere elektrik getirilmeye başlandı yılında köylerin %7,8 inde elektrik vardı 142. Bu rakamlar o dönem için ülke ortalamasının oldukça altında kalıyordu. Sorun zamanla aşılmaya çalışıldı İmar Siirt şehrinin bütününde planlı ve düzenli bir imar yapılaşması yoktu. Bu durumun ortaya çıkmasının temelinde şehirde yerleşimin oldukça eski olması, halkın ekonomik imkânlarının sınırlı olması yatmaktadır. Bu durum plansız ve düzensiz bir şehrin ortaya çıkmasına yol açtı. Osmanlı Devletinin son dönemlerinde Siirt, mütevazı ekonomik yapısıyla, çok kültürlü ve çok dinli sosyal yapısı iç içe geçmiş geleneksel bir Anadolu şehri özelliği taşımaktaydı. Fakat Siirt şehrinin görünümü her dönemde aynıdır. Örneğin 1838 lerde Siirt e gelen Moltke, şehri güzel bir dağ kenti olarak fakat bakımsız ve fakir olduğuna dikkat çekilmekteydi larda şehre gelen bir Fransız da benzer sözler 137 Siirt Ekspres, 11 Temmuz Siirt Ekspres, 22 Haziran Siirt Ekspres, 14 Kasım BCA Fon No: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: Yurt Ansiklopedisi, s de Siirt e gelen bir alman uzman Bknz. Helmuth Von Moltke, Moltke nin Türkiye Mektupları, Remzi Kitapevi, İstanbul 1969, s.190

37 Şerif DEMİR 37 söylemektedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında ve II. Dünya Savaşı dönemi gazetelerinde de aynı manaya gelen düşünceler ifade edilmektedir. Son dönem Osmanlı Şer iyye Sicillerine göre Siirt merkezde, Ayn Salib Mahallesi, Babuddarb Mahallesi, Beyrzukak Mahallesi, Eramine Mahallesi, Karagol Mahallesi, Kassar Mahallesi, Meydan Mahallesi, Nasıf Mahallesi, Ras Mahallesi, Sor Mahallesi, Soyika Mahallesi ve Veraz Mahalleleri bulunuyordu 144. Bu mahallelerin isimlerinden de anlaşılacağı gibi bazıları gayri Müslimlerin yoğun olarak ikamet ettikleri yerlerdi. Siirt te belediyenin kuruluş tarihi oldukça eski olmasına rağmen yörenin ihtiyaçları fazla, belediyenin imkânları sınırlıydı. Bu nedenle şehir planlaması şehrin öncelikli sorunları arasında görülemedi. Fakat 1930 yılı 1580 Sayılı Kanun ile imar planlarının hazırlanması ve uygulanması belediyenin doğrudan görevleri arasında yer aldı. Kanuna göre nüfusu 2000 in üzerinde olan yerleşim bölgeleri için imar planının hazırlanması ve uygulanması zorunluluğu getirildi. Bu kanun ile Siirt Belediyesi şehri yeniden yapılandırması ve planlı bir imar denetim ve uygulamasını gerçekleştirmek zorunda kaldı. Siirt in ekonomik gerçeklerinin sonucu olarak ortaya çıkan çarpık yapılanmayı çözmek için maliyetli imar ve inşa faaliyetlerine ihtiyaç duyuldu. Fakat alınacak yeni tedbirlerin şehre getireceği ekonomik maliyetler göz önüne alınarak mümkün mertebe harekete geçmekten kaçınıldı 145. Kısacası Siirt için hazırlıklar yapıldı fakat bu hazırlıkları hayata geçirecek irade kapsamlı ve sürekli bir inşa hareketine dönüşemediği için Siirt in imar sorunun kalıcı olarak çözülmesi mümkün olmadı. Siirt in çarpık ve plansız büyümesine karşı ilk önlem vali aynı zamanda belediye başkanlığı görevini de yürüten Sakıp Beygo zamanında alındı. Başkan, Siirt merkezinde birçok istimlak ve yıkım gerçekleştirerek Cumhuriyet, Sakıp Beygo, Doğan caddelerini açtırdı. Siirt te daha evvel hiç cadde yoktu 146. Bu caddelere Aydınlar ve Lütfi Kayra caddeleri eklendi. Siirt te ilk kaldırım ve parke taşı Ağustos 1941 de döşendi 147. Belediye imkânlar ölçüsünde şehrin güzelleşmesi ve bakımı için çaba gösterse de yapılan bu çabalar şehrin yapısı ve gelişimine göre son derece yetersizdi. Basında sıklıkla kaldırımların şehrin gelişimine 144 İ. Özcoşar, agm, s Fikri Şendur, Siirdin Kalkınması 3, Siirt Gazetesi, 24 Aralık il yıllığı, s Siirt Gazetesi, 30 Ağustos 1941

38 38 Cumhuriyet Döneminde Siirt paralel inşa edilemediği, şehrin ciddi manada bakıma ihtiyaç duyduğu, yol ve kaldırımların bakımsız olduğu hakkında yazılar yer alıyordu Sayılı Kanuna istinaden Siirt in imar planının hazırlanmasına ve uygulanmasına yönelik adımlar ancak 1949 yılından sonra gerçekleşti. Uygulama Siirt merkezdeki eski yerleşim yerlerine fazla dokunulmadan tamamen şehrin yeni gelişen bölgelerinde, yeni açılan cadde ve sokaklarda gerçekleştirildi. Bu durumda da kısmi bir başarı yakalanmış oldu. Siirt in 1949 yılında yapılan imar planının ana eksenini yeni açılmış olan bu caddeler oluşturdu yılında Siirt merkez yerleşimi on dört mahalleye bölündü. Bu mahalleler; Alan, Algül, Batı, Conkbayır, Doğan, Dumlupınar, İnönü, Karakol, Küçük Çarşı, Sakarya, Tınaztepe, Ulus, Ülkü ve Yeni Mahalle den oluşuyordu. Bu mahalleler uzun bir süre varlıklarını muhafaza ettiler 149. Siirt teki imar hareketlerine benzer çabalar, 1949 yılında Kurtalan da da şehir planlaması ve imar hareketlerinin başlatılmasına sebep oldu. Kaymakam Mustafa Güney in çabalarıyla öncelikle kasaba içine iki tane cadde açıldı. Hükümet Konağı ile çarşı arasında akan dere üzerine bir köprü inşa edildi. Çarşı Meydanını bataklıktan kurtarmak için taş döşeme yapıldı. Halkın da katkılarıyla kasabada güzel bir cami inşa edildi 150. Kurtalan henüz beş yıllık bir kaza merkezi olmasına rağmen son derece yerinde bir planlamayla gelişmesinin önü açılmış oldu. Siirt in mevcut imar planı ihtiyacı karşılamak ve modern bir plan olmaktan oldukça uzaktı. Valilik ve belediyenin çalışmalarına rağmen Siirt te aşılması oldukça zor olan önemli bir problem daha vardı. Ana yol ve caddeler üzerinde bulunan vakıf arazilerinin hiçbir şekilde imara ve inşaata açılamamasıydı 151. Şehir belirli bölgelere sıkışırken diğer bölgelerde en ufak bir inşaat hareketi meydana gelemiyordu. Bir şehrin şehir hüviyeti kazanarak gelişmesi imar planının uygulanması kadar şehir içinde kanal, kaldırım ve alt yapının tamamlanmasına da bağlıdır. Siirt merkezinde kanalların inşası ve kaldırımların 148 Uzun, Kaldırım Perişanlığı, Siirt Gazetesi, 9 Ekim yıllığı, s Siirt Gazetesi, 10 Aralık Siirt Valisi, Siirtlilerde yerleşmiş hatta diyebilirim ki kökleşmiş (vakıf malı alım satımı günahtır) zihniyeti yok olmadıkça Siirt planlı imar ve fikir bakımından şimdiye kadar olanla kalır. Çünkü şehrin yayıldığı ana caddenin iki tarafındaki ovalarda vakıf malı arsa var. Bunları almaya ve üzerinde inşaat yapmaya kimse yanaşmazsa şehirde her hangi bir plandan bahsedemeyiz dedi. Siirt Ekspres, 1 Ekim 1957

39 Şerif DEMİR 39 döşenmesine büyük önem verildi. Sadece 1952 yılında merkezde 6450 metre kanal ve m 2 kaldırım yapıldı 152. Fakat bütün bu çaba ve çalışmalar uzun zamandır ihmal edilmiş bir şehir için yeterli değildi. Siirt te 1950 li yıllardan itibaren yeni karayollarının açılması ulaşım imkânlarının gün geçtikçe daha da gelişmesini sağladı. Siirt kırsalından Siirt merkezine büyük göçler gerçekleşti. Siirt in nüfusu hızla artarken şehirde ciddi bir mesken buhranı ortaya çıktı. Şehrin ev ihtiyacını gidermek, sağlıklı bir yapılaşmanın önünü açmak için bazı kamu kurumları lojmanlar yapmaya başladı 153. Fakat şehirde artan nüfusa göre ihtiyacın karşılanması mümkün değildi lı yılları takip eden zaman diliminde kırsal bölgelerden şehir merkezine göç hızlandı ve şehrin büyümesi de göçe paralel gelişti. Bu dönemde Aydınlar ve Cengiz Topel caddeleri etrafında yerleşim yoğunlaştı 154. Bir şehirde genç nüfusun hızla artması ve sağlıklı bir yaşam ve sosyal hayat için spor bir ihtiyaçtır. Siirt te sportif faaliyetlerin daha da gelişmesi için ihtiyaç duyulan bir stadyum inşası için çalışmalar başlatıldı. Özellikle Vali Eşref Ergut un çabaları ve belediyenin katkılarıyla stadyumun hızla tamamlanması ve hizmete girmesi için gayret gösterildi Şubat 1958 de stadyumun temeli valinin katıldığı bir törenle atıldı 156. Kısa sürede de tamamlandı da şehrin girişine havuz, park ve 20 dükkânlı hal binası inşa edildi 157. Siirt e özelikle kırsal bölgelerden gelen göç hareketlerinin hızla devam etmesi, şehrin genel yapısındaki değişimi ve gelişimi de sürekli hale getirdi. Şehrin etrafında bulunan tarım alanları yerini konutlara bırakınca yeni bir imar planına ihtiyaç duyuldu. Şehrin hızla büyümesi Yeni Mahalle ile Bahçelievler mahallesini bölen Güres Caddesi ve yeni açılan Kurtalan Caddesine ihtiyaç duyulmasını sağladı 158. Siirt te yollar ve kaldırımların düzensizliğinin halkın rahat biçimde yürümekte zorlanmasına neden olduğu şeklindeki şikâyetler basında sıklıkla haber oldu 159. Zaman zaman Raman dan getirilen asfalt ile şeh- 152 Siirt Postası, 9 Mart BCA, Fon Kodu: Yer No: Y. Şen, agt, s Siirt Ekspres, 27 Ocak Siirt Ekspres, 24 Şubat Siirt Ekspres, 23 Aralık Y. Şen, agt, s yılında Siirt Belediye başkanı halka, kaldırımların işgal edilerek ailelerin geçişine engel olunmasını ve kadınların tacize uğramalarından duyulan rahatsızlıkları gi-

40 40 Cumhuriyet Döneminde Siirt rin içinde yol bakım ve düzenleme çalışmaları yapılsa da bu çalışmalar sürekli ve düzenli olmadığı için şehrin ihtiyacına cevap verecek nitelikte değildi. Siirt in nüfusunun hızla artması şehrin hızla büyümesine yol açtı yılında yapılan denetimli yapılanma şehrin ihtiyacına cevap veremedi. Kentin gelişmesine paralel yeni bir imar planı hazırlanması için hazırlıklar yapıldı yılında kabul edilen yeni imar planı ile şehrin büyümesinin daha sağlıklı olması hedeflendi. Şehirde yapılan toplu konutlar için hazırlanan bu planda zaman zaman çeşitli tadilatlara gidildi. Örneğin 1977 de yapılan YSE konutları için ek imar planı kabul edildi 160. Şehrin hızla artan nüfusu şehir planlamasında yeni düzenlemeleri zorunlu hale getirdi. Bu dönemlerde açılan Aydınlar ve Tillo caddeleri şehrin cazibe merkezi haline geldi. Şehir hızla gelişmeye ve büyümeye başladı. Böylece dar ve çıkmaz sokakların olduğu eski sokaklara nazaran geniş ve düz alanlarda planlı yapılaşma gelişmeye başladı. Buna bağlı olarak da 1970 li yıllarda Güres Caddesi de imara açılmış oldu. Siirt te doğal sit alanı yoktur. Kentteki mahallelerin büyük bir kısmı eskidir li yıllar itibariyle Siirt Merkezdeki mahalleler doğudan batıya doğru şöyle sıralanır; Ulus, Dumlupınar, Conkbayır, Tınaztepe, İnönü, Ülkü, Karakol, Sakarya, Alan, Algül, Batı, Doğan, Yeni, Yont ve Kooperatif mahalleleridir. Bu mahalleler içinde son ikisi 1970 li yıllardan itibaren kurulmuş diğer mahalleler çok daha eskidir 161. Siirt in tarihi ve eski bir yerleşim yeri olması, bu tarihi doku etrafında bir gelişimin yaşanmasına yol açtı. Şehrin ekonomik imkânlarının sınırlı olması, kırsaldan merkeze yoğun göç hareketlerinin yaşanması, merkezde vakıf arazilerinin imara açılamaması yerleşimin plansız olmasına sebep oldu. Göç eden insanların ekonomik imkânlarının yok denecek kadar az olması, gece kondu tarzı geçici, sağlıksız ve kullanışsız bir yapılaşmanın önünü açtı. Son yıllarda vakıf arazilerinin imara açılması ve bu alanlarda inşa edilmeye başlanan sitelerle şehirde büyük bir inşaat hareketliliği meydereceğine söz verdi. Fakat Başkan bu sözünü tutamadığı gibi kaldırımlarda ailelerin yürümesi imkânsız bir hale geldi. Siirt Ekspres, 30 Nisan Halktan gelen şikâyet ve basında yer alan haberler üzerine yol kenarı ve kaldırımların çayhane, lokanta, tatlıcı ve kahvehaneler tarafından işgali yasaklandı. Siirt Ekspres, 20 Nisan Yurt Ansiklopedisi, s Yurt Ansiklopedisi, s. 6718

41 Şerif DEMİR 41 dana geldi. Bu yapılaşma eski dönemlere göre planlı bir şekilde gerçekleşmektedir. Fakat bir bütün olarak değerlendirildiğinde şehrin birçok bölgesinde daha sağlıklı, modern ve gelişmiş bir şehir için yeniden bir yapılanma gereksinimine de ihtiyaç olduğu aşikârdır. Bugün (2015) Siirt Merkeze bağlı olarak 20 mahalle bulunmaktadır. Bu mahalleler Afetevler, Alan, Algül, Bahçelievler, Barış, Batı, Conkbayırı, Çal, Doğan, Dumlupınar, Halenze, İnönü, Karakol, Kooperatif, Sakarya, Tınaztepe, Ulus, Ülkü, Veysel Karani ve Yeni mahalleleridir. Bu mahalleler içinde nüfus bakımdan en büyükleri, Bahçelievler, Barış, Kooperatif ve Yeni mahalledir Nüfus Siirt şehrinin kuruluşundan Cumhuriyet devrine kadarki dönemlerde Siirt in nüfusunu kesin rakamlarla ortaya koymak mümkün değildir. Şüphesiz elimizdeki kaynaklarda birtakım bilgiler mevcuttur. Bu kaynaklardaki bilgilerin hepsi tahminidir. Siirt hakkında yapılan bu tahminler ya hane sayısı hakkında ya da şehirdeki dini gruplar ve toplumlar üzerinden giderek belirli sayılara ulaşmaktadır. Resmi kayıtlarda sadece erkek sayısı bilinmekte fakat kadınlar ve çocuklar hakkında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Dini gruplar üzerinden verilen bilgilerde kaynağın menşeine göre Müslüman- gayrimüslim sayısı ve dengesi artabilmekte ya da azalabilmektedir. Bu durumda verilen bilginin birkaç kaynaktan karşılaştırılması mutlaka yapılmalıdır. Zira dönem içinde yaşanılan pek çok siyasal olay, demografik yapıyı derinden etkilediği için olayların taraflarına göre nüfus tahminleri de değişebilmektedir. Bu bilgiler ışığında Osmanlı dönemine ilişkin nüfus bilgileri kaynaklara dayanılarak yapılan tahminlerden ibarettir. Bu bilgiye göre nüfus değerlendirmesinin yapılması gerekir da Siirt şehrinde 406 hane ve 58 bekârdan oluşan Müslümanlar, 217 hane 74 bekârdan oluşan Hıristiyanlar, 14 hane ve 4 bekârdan oluşan Yahudiler yaşardı. Bu bilgilerden şehrin nüfusunun dolaylarında olduğu tahmin edilmektedir 162. Siirt in XVII. ve XVIII. yüzyıllardaki nüfus yapısı hakkında pek bilgi yoktur. Kaynaklarda XIX. yüzyıldaki şehir nüfusunun 3000 ile 5000 arasında değişen ra- 162 M. Tuncel, Siirt, s. 174; Oysa batılı bir kaynakta bazı rakamlar farklıdır. Şehrin nüfusu yaklaşık yerleşimciden oluşuyor, bu nüfusu 58 bekâr ile 406 Müslüman aile, 152 bekâr ile 448 Hıristiyan aile ve küçük bir Yahudi yerleşimcilerden oluşuyordu. Sureiya Faroqhi, Sı ırd The Encyclopaedia Of İslam, c. IX, Leiden 1997, s.574

42 42 Cumhuriyet Döneminde Siirt kamlar arasında olduğu verilmektedir 163. Bu durum şehir nüfusunun fazla değişmediğini göstermektedir Diyarbakır Vilayet Salnamesi rakamlarına bakarak Siirt merkez nüfusunun 4519 erkekten oluştuğu söylenebilir. Bu sayının 3275 i Müslim erkek, 1244 gayrimüslim erkeklerden oluşuyordu 164. Kadınlarla birlikte toplam nüfusun yaklaşık 9000 kişi olduğunu tahmin edebiliriz. Siirt Sancağının genelinde nüfus kişidir. Bu nüfusun sı gayrimüslimlerden oluşmaktadır nüfus kayıtlarında Siirt merkezin nüfusu kişi olarak görülmektedir larda Siirt in genel olarak nüfusu idi. Bu nüfusun ı Müslüman dı. Müslüman nüfus Türk, Kürt ve Arap etnik kimliğinden oluşurdu. gayrimüslim nüfusun u Ermeni, 1000 i Ermeni Katolik i, 1033 u Ermeni Protestan ı, 2600 ı Keldani Katolik i, 4250 si Yakubi Süryani, 1092 side Yezididir 167. Siirt merkezin nüfusu kişiydi 168. Aynı yıllarda bir başka Batılı kaynağa göre Siirt merkezde yaklaşık kişinin yaşadığı 3000 evin bulunduğunu, bu nüfusun 3/2 sinin Müslümanlardan geri kalan diğer dini gruplardan oluştuğu ifade edilmektedir 169. Siirt Merkez nüfusu 9680 Müslüman, 2800 Ermeni Gregoryen, 20 Ermeni Protestan, 1500 Keldani Katolik ve 500 Yakubi Süryani oluşturuyordu M. Tuncel, Siirt, s. 174; M. A. Yalçınkaya, agm, s. 206; M. Tuncel, Güncel, s Şengül Baydur, Salnamelere Göre Diyarbakır Vilayeti nde Dini ve Sosyal Yapı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 2007,s M. A. Yaşar, agm, s. 167; İ. S. Sırma, agm, s. 123; XIX. yüzyıl resmi kayıtlarında Siirt te Müslüman nüfusun yanında üç farklı gayrimüslim cemaatin varlığını görüyoruz. Bu gayrimüslim topluluklar; Ermeniler, Süryaniler ve Keldanilerdir te Siirt te 1 Ermeni, 1 Keldani ve 1 Süryani kilisesi aktif olarak kullanılıyordu. Ş. Baydur, a.g.t., s K. Karpat, Ottoman, s Ş. Sami, age, s. 2574; Vital Cuinet, La Turquie D asie, c.ii, Paris 1891, s.597; N. Falay-F. B. Uymaz, agm. s. 154; M. A. Yaşar, agm. s. 168; 1892 Bitlis Vilayet Salnamesine göre Siirt Nüfusu toplamda kişidir. Bu nüfusun u Müslüman, gayrimüslimdi. Bir başka kaynakta rakamlar daha da değişiktir. Bknz. Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu ( ) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003, s E. Polat, agt, s. 182; Kemal Karpat a göre 1881/ yıllarında Siirt in nüfusu; Müslüman 49095, Ermeni Katolik 2446 kişiden oluşuyordu. K. Karpat, Ottoman, s S. Faroqhi, agm, s V. Cuinet, age, s. 600

43 Şerif DEMİR yılının nüfus kayıtlarına göre Siirt te 68,845 Müslüman nüfusun yanında farklı mezheplere mensup toplam Ermeni nüfusu ve Katolikler 2784 kişiden oluşuyordu nüfus kayıtları incelendiği zaman Siirt merkezde 27,649 olmak üzere Siirt toplamında 86,463 Müslüman yaşıyordu. Siirt merkezde 2,218 olmak üzere Siirt genelinde 10,828 Ermeni, Siirt merkezde 412 Siirt genelinde 519 Protestan ve Siirt merkezde 775 Siirt genelinde 3642 Süryani nin yaşadığını ifade etmek mümkündür 172. Siirt şehrinde ilk zamanlardan beri Müslümanlar ile gayrimüslimler bir arada beraberce yaşadılar. Uzun yıllar komşuluk yaparak hoşgörülü ve kardeşçe ilişkiler gerçekleştirdiler. Siirt merkezde yaşayan Müslüman ve gayrimüslimlerin, benzer diğer şehirlerden farklı olarak aynı mahallede birlikte yan yana yaşadıkları görülmektedir 173. Siirt İslam şehirleri incelenirken bu açıdan örnek alınacak bir şehirdir. Farklı mabetler ve inançlar asırlarca birlikte birbirleriyle barışık yaşamışlardı 174. Fakat I. Dünya Savaşı sonrası Siirt in demografik yapısında büyük değişiklikler yaşandı Nüfus sayımına göre Siirt merkezin nüfusu di. Merkeze bağlı köylerle birlikte ve bağlı kazalarla birlikte toplam nüfus dur. Siirt Vilayeti içerisinde en kalabalık yerleşim Siirt-Merkez de görülürken, merkezi sırasıyla Eruh ve Garzan ilçeleri takip ediyordu yılları arasında Siirt Nüfusu ve Türkiye Nüfusundaki artış aşağıda şekilde gerçekleşmiştir K. Karpat, Ottoman, s K. Karpat, Ottoman, s. 174; Bazı yabancı kaynaklarda bu dönemde Siirt Sancağında 25,000 Ermeni, 20,000 Süryani Ortodoks u ve 15,000 Keldani olmak üzere 60,000 gayrimüslim yaşadığı iddiası farklı kaynaklar karşılaştırılarak incelendiğinde son derece abartılı bir rakam olduğu anlaşılmaktadır. David Gaunt, Katliamlar, Direniş, Koruyucular: I. Dünya Savaşında Doğu Anadolu da Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, çev. Ali Çakıroğlu, Belge yay., İstanbul 2007, s İbrahim Özcoçar, 19. Yüzyılda Siirt te Gayrimüslimler, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 208, ( ), s ; Hayrettin Savur; Siirt in Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( / , 420 Nolu Siirt Şer iyye Sicil Defterine Göre), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Tarihi Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Tezi) İstanbul 2010, s M. A. Yalçınkaya, agm, s. 206; Yasin Aktay, Şehirleşme Kültürü ve Siirt, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s.67; İhsan Süreyya Sırma, Siirt ve Civarının Müslümanlaşması ve Müslümanların Gayrimüslimlerle Olan İlişkileri, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s Devlet Yıllığı , s M. Z. Yıldız-H. Saraçoğlu, agm., s.634; DİE

44 44 Cumhuriyet Döneminde Siirt Yıllar Siirt Nüfusu Türkiye Nüfusu , , , , , , , , , , , , , , Tablodan da anlaşılacağı gibi Siirt nüfusunun idari yapılanma ve göç hareketlerine göre bir dalgalanma içinde olduğunu ifade etmek mümkündür. Fakat son yıllarda idari yapının iyice oturmasıyla nüfusta istikrarlı bir surette yukarıya doğru bir artışın olduğu da bir gerçektir. Bu durum aşağıdaki tabloda görülmektedir. Toplam nüfus İl Siirt Göç Bir yerleşim biriminden farklı bir yerleşim birimine taşınma amacıyla yapılan nüfus hareketlerine göç denir. Bir bölgede göç hareketlerinin meydana gelmesinde en önemli etken bölgeler arasındaki sosyoekonomik dengesizliklerdir. Türkiye de batı ile doğu arasındaki ekonomik gelişmişlik farkı, doğudan batıya doğru göç hareketlerini hızlandırmıştır. Doğurganlık düzeyinin çok yüksek olduğu Siirt te hızla artan nüfusa istatistikleri adrese dayalı olarak belirlenmiştir. Bknz. Seçilmiş Göstergelerle Siirt 2012, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara 2013, s. 71

45 Şerif DEMİR 45 iş imkânı sağlayabilecek düzeyde iş olanakları olmadığı için Siirt te de yoğun olarak göç hareketleri yaşandı ve bu günkü koşullar içinde de Siirt ten batıya doğu göç hareketleri yaşanmaya devam ediyor. Siirt te göç hareketlerinin başlangıç tarihi oldukça eskidir. Siirtlilerin İstanbul a göç etme tarihleri XIX. yüzyılın son dönemlerine kadar gider. İstanbul a ilk giden Siirtliler, Vefa semtine yerleşerek ticaretle uğraşmaya başladılar 178. Fakat asıl göç Cumhuriyet döneminde görüldü. II. Dünya Savaşı sonrası ülkedeki durgunluk ve ekonomik sorunlar yeterince gelişmemiş olan Siirt te de hissedildi. Siirt in kırsal bölgesinde görülen kıtlık ve yokluklar, şehir merkezinde iş sahası ve istihdam imkânlarının yeterince olmaması gençleri yeni arayışlara itti. Bu durum iş imkânın olan batıdaki şehirlere doğru bir göç dalgası meydana getirdi 179. Siirt ten Yurdun batı bölgelerine doğru gerçekleşen göç hareketlerinin ekonomik ve sosyal sebeplerin yanında güvenlikle ilgili boyutları da vardı. Cumhuriyetin ilk yıllarında doğuda yaşanan huzursuzluklar 1930 lu yıllarda da devam etti. Siirt vilayeti dâhilinde bulunan Tillo, Sason gibi bölgelerde yaşayan birçok kişi yaşadıkları bölgenin emniyet ve asayişini bozmak iddiasıyla hükümet tarafından aile ve yakın akrabalarıyla birlikte Bursa, Kastamonu, Balıkesir, Manisa gibi vilayetlere sürgüne gönderildiler 180. Ayrıca aileler arasında yaşanan kan davası gibi sorunlar yüzünden de birçok aile Siirt ten ayrılmak zorunda kaldı. Siirt ten 1950 yılından itibaren süreklilik arz eden bir şekilde göç hareketleri yaşandı. Bu göç hareketleri üçe ayrılır. Bunlardan birincisi şehrin bir bölgesinde yani Raman da petrolün bulunmasıyla Batman a doğru gerçekleşen göçlerdir. Bu göçler sonrası Batman hızla büyümeye başladı. Kısa sürede Batman nüfus olarak Siirt i yakaladı ve bir müddet sonra da geçti. İkinci çeşit göç, Siirt ten Türkiye nin birçok bölgesine yapılan dış göç hareketleridir. Böylece 1950 lerde Siirt merkezinde yaşayan nüfusta ciddi bir azalma yaşandı. Üçüncü çeşit göç hareketi de kırsal bölgelerden Siirt merkezine yönelik göçlerdir. Siirt e bağlı kırsal bölgelerden, kazalardan ve komşu vilayetlerin kırsal bölgelerinden çeşitli nedenlerle Siirt merkeze doğru hareketlenmeler yaşandı. Siirt merkezin nüfusunda 1950 li yıllardan itibaren hızlı bir artış görüldü. Siirt merkezin nüfusu bir yanda batıya doğru göç hareketleriyle azalırken, 178 Ali Rıza Abay, Siirt Dışındaki Siirt lilerin Sosyo-Kültürel İlişkileri, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s Fikri Şendur, Siirdin kalkınması, Siirt Gazetesi, 1 Ekim BCA, Fon Kodu: Yer No:

46 46 Cumhuriyet Döneminde Siirt diğer taraftan kırsal bölgelerden gelen yeni nüfusla artış göstermektedir. Şüphesiz kırsal bölgelerden gelen nüfus daha fazla olduğu için şehrin nüfusundaki artış daha yüksek gerçekleşti yılları arasında Siirt Merkezde adeta bir nüfus patlaması gerçekleşti yılında 29,544 olan şehir nüfusu 1990 sayımında 68,320 kişi olarak belirlendi. Bu durum şehrin ekonomik bakımdan gelişmesinden ziyade kırsal bölgeden gelen göçle ilgiliydi. Şehir hızlı bir nüfus büyümesi içerisine girmiş, Türkiye ortalamasının üzerinde bir nüfus artışı yaşanmıştı. Buna bağlı olarak hızlı ve sağlıksız kentleşme şehirdeki olumsuzlukları daha da artırdı. Bu durum iki yönlü göç hareketlerini hızlandırdı Siirt Nüfus İl ve İlçe (%) Bucak Köy (%) Nüfus İl ve İlçe (%) Bucak Köy (%) 243,435 45,28 54,72 263,876 58,22 41,78 Tablodan da anlaşılacağı gibi Siirt in demografik yapısında ciddi manada göç hareketlerini görülmektedir. Bu hareketlenme çoğunlukla kırsaldan merkeze doğru gelişmekte ve il genelinde nüfus yoğunluğunun şehirlerde toplanmasıyla neticelenmektedir nüfus sayım istatistiklerine göre Siirt doğumlu olan kişi yani toplam nüfusun %41.81 i büyük şehirlere doğru göç etti yılları arasında Siirt kişi göç alırken bu rakamın yaklaşık iki misli olan kişi de il dışına göç vermişti 183. Çift taraflı işleyen bu göç dalgası; köylerden Siirt merkezine, Siirt merkezinden batıdaki şehirlere doğru gelişti. Bu hareketlilikte köylerden kırsal bölge 181 Türkiye de en fazla göç hareketliliğinde Siirt, Diyarbakır dan sonra ikinci sıradadır. Ahmet Türkyılmaz, Doğu ve Güneydoğu Anadolu dan Terör Nedeniyle Göç eden Ailelerin Sorunları, Ankara 1998, s yılında Siirt e çevre yerleşim birimleri, köyler ve kırsal bölgelerden Siirt Merkeze 23,641 kişi taşınırken, bu sayı on yıl içinde yaklaşık iki katı arttı. Siirt te 2000 yılında kırsal bölgelerden 40,702 kişilik bir göç hareketi görüldü. Hüseyin Haşimi Güneş-Murat Pıçak, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Coğrafi Konumun Demografik Yapısına Etkisi, Makalelerle Mardin, Tarih-Coğrafya, c.i, Haz. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s Mustafa Sönmez, Bölgesel Eşitsizlik Türkiye de Doğu-Batı Uçurumu, Alan yay. İstanbul 1998, s Murat Pıçak, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Coğrafi Konumun Demografik Yapısına Etkisi, Makalelerle Mardin Tarih-Coğrafya, c.i, Mardin Tarihi İhtisas Kütb. Yay., İstanbul 2007, s. 733

47 Şerif DEMİR 47 ihtiyaçlarına göre yetişerek gelen nüfus Siirt merkezde uyum sorunu yaşarken, Siirt merkezden batıdaki şehirlere göç edenler de benzer sorunlarla karşılaşmaktadırlar. Bu göç hareketlerinin temelinde ekonomik ve güvenlik gibi iki temel sebep yatıyordu. Siirtlilerin batıya doğru gerçekleşen dış göçünün %90.4 ü ekonomik nedenlerle gerçekleşmiştir. Geçim sıkıntısı, topraksızlık, işsizlik ekonomik sebeplerin temel gerekçeleridir. Sosyal nedenlerle (eğitim, iyi bir yaşam kurmak) gerçekleşen göç oranı %3.8 dir. Siirt kırsalından merkeze doğru gerçekleşen iç göç hareketinin temelinde güvenlik yatmaktadır. Kırsal bölgelerde ve köylerde yaşayanlar Siirt merkeze göç etmek mecburiyetinde bırakıldılar. Kırsal bölgeden göç edenler geldikleri yörelerin yaşam tarzını şehre taşırken, Siirt merkezde yüzyıllardır yaşayan ve mali durumu iyi olan kentli nüfus büyük şehirlere göç etti. Bu durum Siirt şehrinin ruhunu ve havasını değiştirmiştir. Köyden kente yapılan göç hareketiyle şehrin nüfusu artmakta, yeterli alt yapı sağlanmadan gerçekleşen bu göç hareketiyle gelen insanlara yeterli iskân ve imkân sağlanamamaktadır. Siirt te hızla artan kırsal bölge göçleri, barınma, geçim gibi sosyal sorunlara yol açarken şehrin kapasitesi üzerindeki göç dalgası; şehirde imar, altyapı, çevre ve trafik gibi pek çok soruna da sebep olmuştur. Yeni gelen kişilerin üretime katılma çabaları kent kimliğine uygun olmamıştır. Kırsal bölgelerden şehirlere gelen insanlar kırsal bölgedeki yaşam tarzını şehre taşıyarak kent yaşamına uyumda sorunlar yaşamaya başladılar. Çoğunlukla şehrin varoşlarına yerleşen bu insanlar kırsal yaşam kültürünü şehre taşımışlardır. Örneğin o yıllarda hatta günümüzde bile kentte yaşayıp hayvancılıkla uğraşan pek çok aileden söz etmek mümkündür 184. Bu durum doğal olarak şehrin merkezindeki sokaklar da bile hayvan otlatılmasıyla sonuçlandı. Siirt Belediyesinin yapmış olduğu son çalışmalarda Siirt Merkezde halen 2000 in üzerinde besicilik yapan ailenin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu durum doğal olarak şehrin modernleşme ve gelişmesinden ziyade köy-kent görünümünü pekiştirmeye sebep oldu 185. Eski bir yerleşim yeri olan Siirt, çok dilli ve kültürlü şehir kimliğiyle oldukça renklidir. Fakat şehirlerin ruhunu oluşturan insanların zaman 184 N. Özgen- S. Karadoğan, agm, s Y. Şen, agt, s. 109; Mehmet Tan, Göçebelikten Kent Hayatına Geçiş Siirt Duderan Aşireti Örneği, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Diyarbakır 2013, s.39

48 48 Cumhuriyet Döneminde Siirt içinde yer değiştirmesi ya da insanların yaşadığı sosyal ve kültürel dönüşüm şehirlerin ruhunu derinden etkiler. Bu manada Siirt in demografik, ekonomik ve kültürel yapısında büyük bir değişim yaşanmaktadır. Bu değişimde çift taraflı nüfus hareketleri yani göç dalgaları oldukça etkilidir.

49 İKİNCİ BÖLÜM İKTİSADİ HAYAT Siirt in Sosyo-ekonomik Yapısı ( ) Siirt te şehrin ihtiyaçlarına hitap eden yerel bir esnaf teşkilatı ve canlı bir ticari hayat var olmasına rağmen ulusal bazda gelişmiş bir ticaretten söz edilemez. Bu durum şehrin ekonomik potansiyelinin doğal bir sonucudur. Çünkü Siirt te halkın başlıca geçim kaynağı tarımdır. Ekonomisinin temelini tarım oluşturan ilin coğrafya ve iklim koşullarının doğal yapısı gereği yapılan tarımın çok gelişmiş olduğunu söylemek mümkün değildir. Halk yaptığı tarımla elde ettiği ürün le ancak zorunlu ihtiyaçlarını karşılayabiliyordu. Böyle olunca halkın elinde komşu vilayetlere ve büyük şehirlere satacak yeterince ürün kalmıyordu. Bu yüzden Siirt te ticaret de yeterince gelişememişti. Siirt te ulusal ölçekte ticaretin gelişmemesinin diğer bir sebebi şehrin kurulduğu coğrafyadır. Siirt in büyük ticaret merkezleri ve ticaret yollarına uzak olması burada ticaretin gelişmesini olumsuz etkiledi. Osmanlı Devletinin son dönemlerinde Siirt merkezde gelişmiş bir ticari hayatın vardı. Fakat Siirt teki bu ticari hayat kendi içinde kapalı ve kendi ihtiyacını karşılamaya yönelikti 186. Osmanlı Devletinin son dönemlerinde olduğu gibi Cumhuriyetin ilk yıllarında da Siirt te halkın sosyal ve ekonomik yapısı oldukça zayıftı. Şehirde aşırı sıcaklar, susuzluk, sağlıksız çevreden bulaşan hastalıklar, yeterli beslenememek ve fakirlik vardı 187. Bir de zaman zaman yaşanan kıtlık ve doğal afetler halkın alım gücünü iyice düşürmüştü. Bu şartlar altında güçlü ve gelişmiş bir ticari hayatın varlığı mümkün değildir. Cumhuriyet döneminde vilayet olan Siirt, coğrafi konumunun ve yeterli altyapıya sahip olmamanın sıkıntılarını yaşadı. Siirt in büyük ticaret merkezlerine uzak ve sapa konumu 1940 lı yıllara kadar Siirt in ticari hayatının yeterince gelişememesinin en önemli nedenidir. Bu 186 Bir belgede Siirtliler ticareti ve ticaretle uğraşmayı severlerdi. Osmanlılar döneminde Siirtliler yoğun olarak Güneydoğu Anadolu da ticaretle meşgul oldular denilmektedir. BCA, Fon Kodu: Yer No: Bu bilgiyi destekleyen bir gazete haberinde, Siirt in coğrafi konumu, ticaret yolları ve ipek yolu güzergâhı üzerinde olması doğudan batıya ticaret yapılmasını sağladı. Yakın zamanlara kadar Siirt te büyük ve eski kervansaraylar ve misafirhaneler bulunduğu ifade edilmektedir. Siirt Postası, 9 Birinci teşrin Bir başka kayıtta, Osmanlı Devletinin son dönemlerinde Siirt gibi mütevazı bir kazada 500 ün üzerinde ticarethane bulunurdu. Ayrıca şehirde 3 değirmen, 8 Fırın, 5 Dabbağhane, 3 Boyahane vardı Salnamesi, s M. Erden, age, s

50 50 Cumhuriyet Döneminde Siirt dönemde Siirt in komşu illerle bile ticari ilişkileri yeterince gelişememişti. Şehri komşularına bağlayacak yeterli ulaşım altyapısı yoktu. Örneğin Siirt in Diyarbakır la ticareti son derece sınırlıydı. Çünkü Siirt i Diyarbakır a bağlayan ulaşım yolunda Batman Çayı üzerinde köprü olmadığından yük ve yolcu taşımacılığı kelek lerle ve sallarla yapılırdı. Siirt i ve Siirt ekonomisini geliştiren en önemli ulaşım yatırımı 1944 yılında Kurtalan a demiryolunun gelmesi olmuştur 188. Böylece kapalı bir ekonomiye sahip olan Siirt in büyük şehirlerle ekonomik entegrasyonunun önü açıldı. II. Dünya savaşı yılları Siirt için oldukça zor ve sıkıntılı geçti. Siirt te ekonomik yapı oldukça kötüydü 189. Halkın alım gücü zayıf olduğundan insanlar hayata tutunma ve geçimini tedarik edebilme derdine düşünce bu dönemde de ticari durgunluk devam etti 190. Siirt, Türkiye ortalamasının altında bir ekonomik gelişmişliğe ve büyüklüğe sahipti. Şehirde iş ve çalışma alanları sınırlı, halkın hayat standartları oldukça düşüktü 191. Ayrıca bir şehirde bulunması gereken temel kamu hizmetleri de son derece yetersizdi ve 1950 li yıllarda şehrin su, elektrik, yol, eğitim, sağlık, imar ve iskân gibi temel sahalarında da büyük sorunlar yaşanıyordu 192. Siirt in ulusal pazarlara ve komşu şehirlere açılacak kadar ürün fazlası ve satacak imalatı yoktu fakat şehrin ihtiyaçlarına cevap verecek yerel ticareti vardı. Siirt merkezde ekonomik hayatın nabzı Siirt çarşısında atardı. İlk zamanlar üstü kapalı olan çarşı, balık omurgası şeklinde sağa ve sola açılan sokaklardan oluşurdu. Her bir sokak ayrı türden işyerlerine ayrılmıştı. Sokakları Helvacılar Çarşısı, Bakırcılar Çarşısı, Demirciler Çarşısı, Mahrukatçılar (Yakacak Malz.) Çarşısı, 188 Yurt Ansiklopedisi, s A. Memduh Yaşa, Siird in Ekonomik Vaziyeti Hakkında Bazı Düşünceler, Siirt Gazetesi, 3 Mart Fikri Şendur, Siirdin Kalkınması 8, Siirt Gazetesi, 28 Ocak A. Memduh Yaşa 1940 lı yıllarda şehre ilişkin gözlemlerinde kahvehanelerin daima dolu olması, sokaktaki insanların kıyafetleri ve şehirdeki evlerin mütevazı yapısından anlamak mümkündür demektedir. Ayrıca M. Yaşa, şehirdeki teknolojik araçların az olması, eğlence yerlerinin sınırlı olması ve şehirdeki tarımsal üretimi miktarlarını örnek göstererek iddiasını ispatlamaya çalışmaktadır.. A. Memduh Yaşa, Siird in Ekonomik Vaziyeti Hakkında Bazı düşünceler, Siirt Gazetesi, 3 Mart Sayın Yaşa, Siirt in temel sorunlarını çözmek için öncelikle doğrudan doğruya devlet tarafından şehirlerarası yolların inşa edilerek güvenliğinin sağlanmasını, eğitim ve sağlık alanlarında ihtiyaç duyulan yatırımların gerçekleştirilmesini istedi. Ayrıca Sayın Yaşa, yerel idarelerin de bölgede tarımı geliştirmek bir takım çabalar göstermesi gerektiğini belirtmekteydi. A. Memduh Yaşa, Siirt Nasıl Kalkınabilir, Siirt Gazetesi, 5 Kasım 1949

51 Şerif DEMİR 51 Yemeniciler Çarşısı, Kunduracılar Çarşısı, Zahireciler Çarşısı, Kuyumcular Çarşısı, Battaniyeciler Çarşısı, Marangozlar Çarşısı şeklinde iş yerlerine ayrılmıştı 193. Bu işyerlerinin bulunduğu alanın çatısı, küçük küçük kubbelerden oluşmuştu. Her bir kubbede ışık ve havalandırma görevi gören delikler vardı. Cas denilen maddeden yapılan bu kubbeler zamanla aşınarak yıpranınca halk sağlığına yönelik bir tehlike oluşturmasını engellemek amacıyla yıktırıldı 194. Siirt in 1940 lı yıllar boyunca sosyal ve ekonomik hayatında en önemli temel sorun olarak, su, elektrik, yol ve battaniye üretimi meselesi ön plana çıktı. Siirt te yöresel ekonominin gelişmesi için son derece ehemmiyetli olan bu meselelerin çözümü son derece önemliydi. Bu sorunların çözümü geciktikçe Siirt te sorunlar daha da birikiyor ve farklı sorunlara yol açıyordu. Her şeyden evvel yatırım gelmiyor, istihdam açılmıyor ve işsizlik daha da artıyordu. Siirt te işsizliğin artışı çevre vilayetlere yönelik göç hareketlerine sebep oldu 195. Siirt için işsizlik sorunu uzun süre temel sorun olarak devam etti 196. Bu dönemde, Siirt in coğrafyası, iklim özellikleri ve yaşam şartlarına uygun bir ekonomik gelişme modeli hiç bir zaman düşünülemedi 197 ve uygulanamadı. Bu durum doğal olarak şehrin kaderinin aynı çizgide devam etmesine sebep oldu. Osmanlı döneminin temel ekonomik sorunlarıyla Cumhuriyetin ilk yılları arasında fazla bir fark yoktur. Siirt in sosyal yapısı ve ekonomisi için değişen tek şey göç kavramının Siirt te hayatın bir parçası haline gelmesiydi li Yıllardan Günümüze Siirt in Sosyo-Ekonomik Yapısı Siirt in ekonomik hayatında 1950 li yıllardan itibaren değişim başladı. Öncelikle şehrin alt yapısında önemli bir eksiklik olan ulaşım sahasında önemli yatırımlar yapıldı. Daha evvel Kurtalan a kadar gelen 193 Zaman bağlı olarak esnaf kolları da değişti. Örneğin 1900 li yılların başında Siirt teki meslek grupları Defterde geçen esnaf çeşitlerini söyle sıraya sıralayabiliriz: keçeci, kazzaz, bezzaz, semerci, berber, dülger (marangoz), kömürcü, tüccar, kasap, bakkal, sarrac, habbar, dellâl, terzi, pamukçu, attar, mimar usta, kavvas, nalebend, destici ve bakırcı dır. İsmail Duygu, 426 Numaralı (H /M ) Siirt Şer iyye Sicili Metin Çevirisi ve Değerlendirme, Nevşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Nevşehir, 2012, s M. Erden, age, s. 51; Çarşının bakım, onarım ve temizlik konularında da şikâyetler geliyordu. Siirt Gazetesi, 14 Eylül Fikri Şendur, Siirdin kalkınması, Siirt Gazetesi, 1 Ekim Yeni Siirt, 7 Temmuz Mithat Erden, Siirt Kalkınması Üzerine Düşünceler, Siirt Gazetesi, 4 Mayıs 1946

52 52 Cumhuriyet Döneminde Siirt demiryolu ulaşımının yanında karayolunda da önemli yatırımlar gerçekleşti. Karayolu bağlantısı için köprüler (Batman Köprüsü, Hasankeyf Köprüsü) inşa edilmeye başlandı. Karayollarının bakım onarım ve inşası Siirt in Silvan üzerinden Diyarbakır ve Bitlis e bağlanmasını sağladı. Şüphesiz ulaşıma yönelik bu yatırımların yapılmasında Batman da kurulan rafinerinin de olumlu katkıları oldu li yılların sonuna doğru Siirt te ticari hayatı geliştirecek ve düzenleyecek Ticaret Odasının açılması için girişimler oldu. Ticaret Bakanlığı bu konuya olumlu yaklaşmasına rağmen açılması gecikti 199. Şehirdeki esnafın talebi ve Siirt te görev yapan bürokratların çeşitli girişimlerine rağmen Ticaret odası faaliyete geçirilemedi. Siirtliler, Siirt in ekonomik bakımdan arzu edildiği kadar gelişmemesinin sebeplerinde biri olarak Siirt te bir Ticaret Odasının olmamasını görmekteydi 200. Neticede girişimler sonuç verdi yılında Siirt te, Ticaret Odasının ilk adımı atıldı. Oda, Sicil Memurluğu olarak faaliyete geçti yılında Siirt Ticaret ve Sanayi Odası kuruldu. Siirt teki ekonomik faaliyetin temeli tarım olduğu için oda üyelerinin büyük bir kısmı tarımsal ürünlerin alım-satımıyla ilgilenmekteydi yılında Siirt Ticaret ve Sanayi Odasının 1538 üyesi vardı. Bunlardan 1517 si gerçek, 21 i de tüzel kişilikti. Siirt te bütün esnaf kesimi kucaklayan çatı örgüt olarak Esnaf ve Sanatkarlar Odalar Birliği Başkanlığı 1985 yılında kuruldu. Böylece esnafın birlik ve beraberlik içinde meslek dayanışmasını azami surette gerçekleştirebileceği bir yapılanmanın kurulması sağlandı. Siirt in Batman kazasında petrolün bulunması ve petrole bağlı bir sanayinin gelişmesi Siirt e ekonomik canlılık meydana getirdi. Fakat bu ekonomik canlılık Batman ve çevresiyle sınırlı kaldı. Siirt in bütününü kapsayan bir ekonomik değer ve gelişmişlik sağlamadı. Siirt 1968 de kalkınmada öncelikli vilayetler kapsamına alınmasına rağmen halen ülkenin en geri kalmış vilayetleri arasında yer alıyor. Siirt ekonomisinde yılları arasında (Batman hariç) bir yapısal değişme olmadı. Şehirde ana üretim tarımla yapılmaya devam etti. Sadece tarım ürünlerinin çeşitlenmesi ve ekim alanlarının genişlemesi gerçekleşti. Fakat Siirt teki tarımsal verimlilik ülke ortalamasının çok gerisinde kaldı. Şehirdeki üretim nüfusun ihtiyacını karşılamakta yetersiz kalmaya devam etti. Zira bir yandan hızlı nüfus artışı yaşanırken diğer taraftan da il dışına önemli göç hareketleri görülüyordu. 198 Yurt Ansiklopedisi, s Uzun, Ticaret Odası Bir Türlü Açtırılmıyor, Siirt Gazetesi, 31 Temmuz Siirt Postası, 27 Temmuz 1955; Siirt Postası, 12 Haziran 1956.

53 Şerif DEMİR 53 Bir bölgedeki ekonomik gelişme ve şehrin yaşam standartlarının yükselmesinde istihdam çok önemlidir. Örneğin 1980 larda Batman da rafinerinin çeşitli kademelerde çalışanların sayısı 4000 i aştı. Buna bağlı olarak petrol ve bağlı sanayi kollarında 2000 i aşan kişi çalışıyordu 201. İstihdamın artışı şehrin büyümesini ve inşaat sektörünün canlanmasını sağladı. İnşaatla birlikte yeni iş alanları ve yeni göçler yaşandı. Şehir nüfusuna bağlı olarak kamu hizmetleri arttı. Okul, sağlık kurumları, sosyal tesisler ve alt yapıya yatırım yapılmasıyla birlikte hizmet sektörünün genişlemesini sağladı. Kamu yatırımlarını özel sektörün yatırımları takip etti. Batman daki sosyo-ekonomik yapı ve hayat standartlarında bu şekilde çok daha hızlı bir gelişimin gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Siirt in üretimine bağlı olarak 2015 yılı rakamlarına göre yıllık 12.2 milyon dolar ihracat gerçekleştirirken, 7,9 milyon dolar ithalat yapılmaktadır. Siirt in dış ticaret kapasitesinin bu kadar sınırlı olmasında, şehrin ekonomik yapısının yeterince gelişmemiş olması yanında, Siirt in yakın olduğu sınır bölgesinde devam eden güvenlik sorunlarının da önemli bir payı vardır. Günümüzde Siirt in sahip olduğu potansiyel ve imkânlara bakarak, arzu edildiği düzeyde gelişememiş bir şehirdir. Bu durumu tamamen ve sadece şehrin coğrafi konumuna ve ulaşım imkânlarına bağlayarak açıklamak 202 mümkün müdür? Siirt, Cumhuriyet döneminde ulaşım probleminin çözülmesi adına önemli yatırımlar yapıldı. Bugün Siirt her türlü ulaşım imkânına sahip olmasına rağmen beklenen düzeyde gelişme gösterememiştir. Bu durumun çok daha iyi analizinin yapılması, yörenin potansiyeli ve imkânları göz önüne alınarak kurumlar arasında eşgüdümle yeni bir planlama yeni bir yol haritası çıkarılmalıdır. Unutmamak gerekir ki bugün Siirt, Türkiye de illerin gelişmişlik düzey araştırmasında son sıralarda yer almaktadır 203. Bu durumun düzeltilmesi için yapılabilecek çok şey var Siirt te Yaşanan Doğal Afetler Siirt şehir olarak ekonomik bakımdan yeterince gelişmemiş bir vilayet olduğu gibi sıklıkla doğal afetlere maruz kalmış bir şehrimizdir. Bu 201 Yurt Ansiklopedisi, s N. Özgen-S. Karadoğan, agm. s Vilayetin gelişmişlik düzey araştırmasında Siirt 75. sırada yer alır. H. Erhan Gül-Bora Çevik, 2010 ve 2012 Verileriyle Türkiye deki İllerin Gelişmişlik Düzey Araştırması, İstanbul 2014, s. 5-6

54 54 Cumhuriyet Döneminde Siirt afetler deprem, heyelan ve kıtlık gibi farklı şekillerde görülen ve farklı zamanlarda yaşanan zorluklardır. Siirt te Cumhuriyet döneminin en büyük afetlerinden biri II. Dünya Savaşının zor şartlarına ek olarak 1941 yılında yaşanan büyük bir kıtlıktır. Siirt e her yıl yağan ortalama yağmur o sene yağmadı. Yağmursuzluk ve susuzluk halkı adeta topraktan uzaklaştırmıştı. Tarım ürünleri yok denecek kadar azdı. Havalar son derece sıcak geçiyordu. Halkta iaşe sorunu ortaya çıktı. İnsanlar karınlarını doyurmakta büyük zorluk yaşıyorlardı. Zorunlu gıda maddelerinin fiyatları yükseldi. Şehirde ürünlerin satışı karaborsaya düştü. Yokluk ve sefalet iyice arttı 204. Savaş koşullarından dolayı ülkede ekonomik sıkıntılar görüldüğü için hükümet Siirt te geçimini ve gelirini tarıma bağlamış Siirtlilere yeterince yardımda bulunamadı te Siirt te kuraklık görüldü. Ekonomisi büyük oranda tarıma dayanan Siirtliler için büyük bir kayıp meydana geldi. Kurtalan da tarımsal üretim düştü. Kuraklık nedeniyle halkın ekonomik sorunları iyice arttı. Halkın yaşadığı bu yokluk ve yoksulluğa karşı hükümet harekete geçti. Devlet çiftçiyi desteklemek için ekonomik destek verdi. Tarım kuruluşlarına ve bankalara borcu olan çiftçilerin borçları ertelendi 205. Halkın yaşadığı sıkıntılar bir nebze olsun hafifletilmeye çalışıldı. Siirt birinci derece deprem bölgesidir. Bu sebeple Siirt in muhtelif bölgelerinde zaman zaman depremler ve yer sarsıntıları görülmektedir. Şüphesiz bu durum zayıf Siirt ekonomisi ve halkını da oldukça olumsuz etkilemektedir. Örneğin 26 Mart 1964 te Siirt - Kurtalan a bağlı Hüseyni bucağında deprem meydana geldi. 18 ailenin zarar gördüğü yer sarsıntısında her aileye maddi yardım yapıldı ve zarar gören alt yapının imar ve inşası için de 70 bin lira ödenek ayrıldı 206. Kurtalan da 18 Mayıs 1966 da Yürekveren (Binof) köyünde yer sarsıntısı yaşandı. Afetten zarar gördüğü tespit edilen 6 aileye maddi yardımlar sağlandı 207. Aynı zamanda Kurtalan ın Yeşilkonak (Kodyan) köyünde de 30 aile zarar gördü. Ailelerin ve köyün ihtiyacını karşılamaya yönelik maddi yardımlar yapıldı 208. Kurtalan a bağlı Yeniköprü de deprem yaşandı. Zarar gören köylüler belirli bir bölgeye yerleştirildiler BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No:

55 Şerif DEMİR 55 Siirt te depremler dışında çeşitli doğal afetler de yaşandı. Mesela, Siirt Kurtalan a bağlı Çeltikbaşı köyünde 29 Ocak 1966 da su baskınları gerçekleşti. Pek çok ailenin mağdur olduğu baskınlarda, can kaybı yaşanmaması için köylüler tarlalarda inşa edilen toplu yerleşim yerlerine taşındı 210. Baykan ın Comali (Adabağı) Köyünde de 11 Ocak 1968 de su baskını yaşandı. Afetten 17 aile zarar görürken, ailelerin zaruri ihtiyaçları ve yaşadıkları köyün inşa ve imarı için maddi yardımlar sağlandı 211. Siirt- Baykan a bağlı Günbuldu köyünde heyelan meydana geldi. Aynı ilçe içinde imar planlarına uygun yeni bir yerleşim yeri tespit edildi. Günbuldu köyünün taşınacağı alanda istimlak ve kamulaştırma hazırlıkları 20 Eylül 1974 de tamamlandı. İmar ve İskân Bakanlığının talebiyle 31 Ocak 1975 te yayınlanan kararnameyle köyün yeni yerine taşınması kararlaştırıldı 212. Siirt İli merkez ilçe sınırları içinde Demirkaya Köyünde evlere kaya düşmesi neticesinde birçok köylü zarar gördü. Demirkaya köyünde mağdur olan ailelerin tespit edildi. Merkez ilçe içinde tespiti yapılmış olan yer kamulaştırılarak 20 Haziran 1975 de mağdur ailelerin buraya yerleştirilmesine karar verildi 213. Siirt te görülen bu afetlerin halk üzerinde bu kadar olumsuz etkilerinin olması halkın yaşadığı hayat koşullarının son derece yetersiz şartlarda olmasından da kaynaklanmaktadır. İnsanların yerleşim yerleri doğal afetlere karşı yeterince dayanıklı değildi, alt yapı hizmetleri de eksikti. Siirt te farklı zamanlarda yaşanan bu farklı doğal afetlere hükümetler hiçbir zaman duyarsız kalmadı. II. Dünya Savaşı esnasında hükümetin imkânları yetersiz olduğu için yardım sınırlı kalmıştır fakat diğer zamanlarda hükümetler maddi yardımlar ve hukuki çözümler üreterek halkın ihtiyaçlarının giderilmesi için azami gayret göstermişlerdir Tarım Siirt ve kazalarının bulunduğu bölgenin en önemli gelir kaynaklarının başında tarım gelmektedir. İl faal nüfus içinde tarımda çalışanların oranı oldukça yüksektir. Siirt te tarım büyük ölçüde doğal koşullara göre yapılır. Tarımsal üretimin çeşitliliği ve miktarı, iklim ve topografya gibi doğal etkenlerce belirlenir 214. İlin coğrafyasına göre üretim 210 BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: Yurt Ansiklopedisi, s. 6696

56 56 Cumhuriyet Döneminde Siirt söz konusudur. Örneğin ilin güneybatısındaki düzlüklerde tarla tarımı yapılırken, yüksek kesimlerde yoğun olarak hayvancılıkla uğraşılır Osmanlılar Dönemi Tarım Eskiden beri Siirt in en önemli geçim kaynağı tarımdır. Örneğin Osmanlının son dönemlerinde 1892 yılında Siirt te 157,305 dönüm bağ ve bahçelik arazi mevcutken, 542,982 dönümlük arazide de sulu ve susuz tarım yapılmaktadır te Siirt e gelen Batılı bir seyyahın gözlemlerine göre; halkın büyük kısmı tarımla uğraşmaktadır. Özellikle akarsuların etrafında bulunan arazilerde sulu tarım yapıldığı, bu bölgelerde yaşayan köylerin ekonomik durumunun çok daha iyi olduğu ifade edilmektedir. Kayıtlarda tarım ürünü olarak en çok buğday ve arpa yetiştirildiği görülmektedir Diyarbakır Vilayet Salnamesine Göre Siirt te yetiştirilen tarım ürünleri 216 : Buğday Arpa Hububat kg kg kg Yetiştirilen bu ürünlere ek olarak salnamede 217 ; kökboya, soğan, ham pamuk, bıttım, fındık, ceviz, badem, kestane, incir, kuru üzüm şakaloz (yem), mazı, antuf, tütün, keşmiri üzümü yetiştirildiği anlaşılmaktadır. Siirt in en önemli tarımsal ürünleri arasında yer alan üzümleri çok meşhurdu 218. Osmanlının son dönemlerinde şehrin etrafındaki tepeler bağlarla kaplıydı. Bu bağlarda tayfi üzümü ve bineneti üzümü gibi çeşitli üzümler yetiştirilmekteydi. Bu üzümler çeşitli şekillerde değerlendirilirdi. Örneğin XIX. yüzyılda Siirt te üretilen üzümlerden 300 tona yakın şarap imal edilirdi 219. Bu bölgenin şaraplarına yoğun talep oluyordu lı yıllarda üzüm yetiştiriciliğinin yanı sıra Siirt te M. Alaaddin Yalçınkaya, 19. Yüzyıl İngiliz Seyyahlarına Göre Batman ve Çevresi, I. Uluslararası Batman Ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, c.ii, İstanbul 2009, s N. Falay-F.B.Uymaz, agm., s. 155; Yurt Ansiklopedisi, s M. A. Yaşar, Siirt, s Şerefeddin Han, Şerefname, C.I/1, çev. C. Kabadayı, Yaba yay., İstanbul 2006, s Şefik Türkdoğan, Siirt Hakkın da Rapor 5, Siirt Gazetesi, 5 Mayıs 1951

57 Şerif DEMİR 57 kg buğday, kg arpa, kg diğer tahıl ürünleri elde edilirdi. Siirt in toplam üretimi kg buluyordu 220. Siirt e özgü bir diğer tarım ürünü de Bıttım la (Butum) aynı familyadan gelen fıstık ağaçlarıdır. Bu meyveden sabun ve doğal parfüm elde edilmektedir. Bu üründen Siirt Sancağında ton elde edilmektedir.siirt te, Şirvan da pirinç, Sason ve Kozluk ta tütün, Zivzik Narı, Pervari balı, Siirt Fıstığı yetiştirilirdi. Bunların dışında tahıl, bakliyat, sebze ve meyve de yetiştirilirdi Cumhuriyet Dönemi Tarım Cumhuriyet dönemiyle birlikte ülkenin sosyo-ekonomik imkânlarının tespiti ve geliştirilmesi için yoğun çalışmalar başladı de yapılan Tarım sayımında Siirt in iktisadi haritası çıkarıldı olan nüfusunun %49 u yani kişi tarımla uğraşıyordu. Bu nüfus, ildeki ekili alanın %99 unda tahıl tarımı yapıyordu. En çok buğday üretilmekle birlikte diğer tahıl ürünlerinin de hemen hepsinin üretimi yapılıyordu 222. Cumhuriyetin ilk yıllarında Siirt te ( yıllarında) buğday, arpa, nohut, çavdar, mercimek, darı, pirinç, susam, kenevir ve pamuk üreticiliği yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu ürünlere ek olarak üzüm, zeytin ve incir de yetiştirilmektedir 223. Bu dönemlerde Siirt son derece geniş verimli topraklara sahip bir vilayetti 224. Vilayetin genelinde çeşitli ormanlık alanlar vardı ve bu ormanlarda ardıç, meşe, palamut, çınar ve çeşitli boylarda çalılıklar vardı li yıllarda sekiz- on bin hektarlık tarıma elverişli sahaya sahip olan Siirt te tarım ilkel araçlarla yapılırdı. Köylü, tarlada karasaban kullanırdı, harmanda da herhangi bir tarım makinesi kullanılmıyordu 226. Bu dönemden itibaren ekim alanlarının genişlemesiyle birlikte üretimde bir artış görüldü. Fakat mevcut potansiyelin tam anlamıyla değerlendirildiğini söylemek mümkün değildi. İlin zengin su kaynakları olma- 220 V. Cuinet, age, s B. S. Seçkin, age., ; 1925 Salnamesine göre Pervari de; 1500 Batman Bal, kilo mercimek, kilo susam, kilo pamuk, kilo tütün, kilo darı, kilo arpa, Kilo buğday, kilo pirinç, 900 kilo nohut, 3000 maş yetiştirilmişti Salnamesi, s Yurt Ansiklopedisi, s Devlet Yıllığı , s Ş. Sami, age, s Devlet Yıllığı , s Siirt Gazetesi, 5 Mayıs 1951

58 58 Cumhuriyet Döneminde Siirt sına rağmen sulamada bunlardan yeterince yararlanıldığını söylemek zordur. Traktör kullanımı 1970 lere kadar yaygınlaşmamıştı. Modern girdi kullanımı 1970 lerde başlamış, buna bağlı olarak da bir miktar üretim artışı sağlanabilmişti. Sınırlı da olsa makineli tarım İlk olarak Kurtalan, Beşiri ve Batman da kullanılmaya başlandı. Siirt te tarımda makine kullanımı 1980 lerde de ancak 1077 makineye ulaşabilmişti. Yapay gübre uzun zaman hiç kullanılmamış, 1980 li yıllarda bile son derece sınırlı kullanılmaktaydı 227. Siirt te tarımda kısmi bir modern araç gereç kullanımı sağlanmış olsa bile tarımsal üretim Türkiye ortalamasının oldukça gerisindeydi. Zira üretim doğal koşullara bağlı yapıldığından verim düşüktü. Siirt te ekili alanların %90 ından fazlasına tahıl ekilirdi lerde %99 olan tahıl ekimi 1950 lerde %95 lere 1980 lerde %90 düzeyinde gerçekleşti. Tahıl üretim sahaları da sürekli arttı lerde hektara tahıl ekilirken, 1962 de bu oran hektarı aştı de hektara yükseldi. Bu oran zamanla yükselmeye devam etti. Siirt te tahıl ekim ve üretiminde istikrarlı bir artışa rağmen Türkiye genelinde üretilen tahıl içinde Siirt in payı % 1 dolaylarında idi. Tahıl üretimi, Siirt için son derece önemliyken Türkiye geneli için aynı şeyi söylemek mümkün değildir 228. Siirt toprak yapısı ve özellikleri hakkında 1967 de yapılan tetkikler neticesinde genel arazinin %67,5 kültüre elverişli %32,5 elverişsiz olduğu anlaşılmıştır. Kültüre elverişli araziler içinde %42,1 meralar, % 31,5 ormanlar, %23,5 ağaçlıklar, %1,5 bağ-bahçe, % 1,2 sebzeliklerden oluşmaktadır 229. Bugün Siirt İlinin yüzölçümü 6,186 km olup, bunun yaklaşık 19 kilometresinde nadaslı kuru tarım, 890 kilometresinde nadassız kuru tarım, 85 kilometre karede sulu tarım, 70 kilometrede kuru bağcılık, 11 kilometresinde kuru bahçecilik, 865 kilometre karede mera, 1993 kilometresinde orman mevcudu bulunmaktadır. Geri kalan arazide yerleşim yerleri ve su yüzeylerinden oluşmaktadır 230. Bugün Siirt için çok öneli bir ekonomik değer olma özelliğini korumaktadır rakamlarına göre Siirt te ekilen tarım arazisi dekardır. 227 Yurt Ansiklopedisi, s Yurt Ansiklopedisi, s yıllığı, s Siirt Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, Siirt İl Çevre Durum Raporu 2011, [Basım Yeri ve Yılı Yok], s. 87

59 Şerif DEMİR Siirt Fıstığı Siirt te son yıllarda yetişen tarımsal ürünler için ekonomik değer bakımdan en fazla ilgi ve dikkati Siirt fıstığı çekmektedir. Son zamanlara kadar Antep fıstığı olarak bilinen Siirt fıstığı, Antep fıstığından oldukça farklıdır. Siirt fıstığı Antep fıstığına göre, daha iri ve gösterişlidir. Dış kabuğu sert, içi daha az yağlıdır. Pazar fiyatı çok daha yüksektir 231. Dünya pazarlarında İran fıstığıyla rekabet edebilecek kalitededir. Bu durum Siirt in tarımı ve ekonomisi için son derece olumlu bir gelişme ve iyi bir fırsattır. Siirt te fıstık üretimi, yörede bol miktarda bulunan bıttım denilen ürünle aynı familyadan olan fıstık ağaçlarının aşılanması ya da fidanlıklarda yetiştirilen fidanların yetiştirilmesiyle üretilirdi. Halk öncelikle kısa sürede ürün alındığı için bıttım ağaçları ve menengiç ağaçlarının aşılanmasıyla fıstık elde etme yöntemini daha sık tercih etti. Zamanla bıttım ve menengiç ağaçlarının aşılanmasıyla elde edilen ürünün fidan olarak yetiştirilen ağaçlardan elde edilen ürünlerinden nitelik, verim ve kalite olarak çok daha üstün olduğu anlaşılınca aşılama genellikle daha çok tercih edilen yöntem oldu. Siirt te eski zamanlardan beri doğal yollarla bıttım ve menengiç ağacının yetiştiği bilinmektedir. Tamamen çerez niyetine tüketilen bıttımın ve ağacının fazla bir ekonomik değeri yoktu. Halk 1936 lı yıllarda itibaren bıttım ağacını aşılayarak fıstık elde etmeye başladı. Tamamen bilimsel verilerden uzak, deneme yanılma yoluyla yapılan bu teşebbüsler büyük oranda başarısız oldu lı yıllarda Siirt in her tarafında ve yakın köylerde bıttım ve menengiç ağacı bulunmakta ve yeterince değerlendirilememekteydi 232. Siirt fıstıkçılığı hakkında ilk ciddi çalışmalara 1948 yılında başlandı. Aralıksız yapılan incelemeler sonucunda Siirt toprağı ve ikliminin fıstıkçılığa son derece elverişli olduğunun tespiti yapıldı 233. Fıstık susuzluğa dayanıklı ve çok fazla bakım gerektirmeyen bir ağaç olduğu için halk tarafından çabuk benimsendi. Bunun üzerine fıstık aşılanması yapılmak suretiyle bıttım ve menengiç ağaçlarından fıstık elde edilmeye başlandı. Üretim Siirt in ihtiyacını karşıladığı gibi aşılanmaya devam edildiği takdirde, mevcut potansiyelle çevre vilayetlere fıstık satışı yapılacak ölçüde geniş bir üretim imkânına sahip olduğu anlaşıldı Yurt Ansiklopedisi, s A. Memduh Yaşa, Siirdin Servet Kaynaklarından Fıstık, Siirt Gazetesi, 16 Mart yıllığı, s Mehdi Atalay, Siirdin Ekonomik Kaynakları, Siirt Gazetesi, 3 Aralık 1949

60 60 Cumhuriyet Döneminde Siirt 1954 yılında Siirt te yaşanan kuraklık koşulları, şehrin idarecilerini alternatif arayışlara itti. 27 Aralık 1954 te Siirt Valisi Cavit Tevfik Okyavuz, Siirt te bıttım denilen ağaçlardan elde edilen fıstıklardan Ziraat Vekâletine (Bakanlığına) bir miktar numune göndererek incelemelerde bulunulmasını istedi 235. Siirt fıstığına gösterilen ilgi Siirt te görev yapan diğer valiler tarafından da devam ettirildi. Siirt te bir yandan bıttım ve menengiç ağaçlarının aşılanması yoluyla fıstık üretiminin artırılmasına devam edilirken diğer yandan fıstık üreticiliğinin Siirt e sağlayacağı faydalar araştırılıyordu. Siirt ve çevresinde yüz binlerce yabani ağaç bulunuyordu. Bu ağaçlar aşılandığı takdirde Antep fıstığından daha kaliteli ve üstün üretim yapmak mümkündü. Bu anlamda Siirt fıstığının ekonomik önemi, halk ve idareciler tarafından yeni yeni anlaşılmaya başlanmıştı 236. Zira Siirt in sahip olduğu kaynaklar içinde fıstık üretimi, şehrin ekonomik gelişimine ve halkın ekonomisine önemli katkı sağlayacak bir potansiyele sahipti yılına kadar Siirt te 55 bin ağaç aşılandı. Aynı yıl içinde yaklaşık 10 bin ağacın daha aşılanması planlanmaktaydı 238. Valilik Siirt te fıstık araştırmaları üzerine çalışmalar yapacak bir merkez açılması için girişimlerde bulundu 239. Vali nin başkanlığında Ziraat, Orman ve Veteriner müdürlerinden oluşan bir komisyon, Siirt fıstıkçılığının geleceği hakkında 10 yıllık bir rapor hazırladı. Rapora göre Siirt te bulunan yabani 2 milyon fıstık ağacının hızla aşılanarak üretime kazandırılması, programın tatbiki için Ziraat bakanlığından teşkilat kurulması ve nitelikli eleman görevlendirilmesi için talepte bulunulması ile Gaziantep ten teknik destek alınarak bilimsel yolla çalışmaların yürütülmesi tavsiye ediliyordu 240. Siirt fıstığı üzerine uzun süren etüt ve incelemeler neticesinde 1967 de Siirt te yaklaşık 3-4 milyon olduğu tahmin edilen bıttım adı verilen fıstık ağaçlarından her yıl 50 bin civarında aşılanmaya ve yıllık ortalama 15 bin civarında fıstık dikimi yapılmaya başlandı. Siirt te yapılan çalışmaların daha verimli ve bilimsel olabilmesi için şehirde Fıstıkçılık Enstitüsünün kurulması için Tarım Bakanlığına 22 Şubat 235 BCA Siirt Gazetesi, 9 Ağustos Siirt Ekspres, 6 Ağustos Siirt Ekspres, 6 Ağustos Siirt Ekspres, 24 Kasım Siirt Ekspres, 27 Kasım 1959

61 Şerif DEMİR da müracaatta bulunuldu 241. Tarım Bakanlığının inceleme heyeti fıstıkçılık hakkında bir rapor hazırladı fakat rapor yeterli derinlikten mahrum kaldığı için fıstıkçılık hakkında herhangi bir sonuç elde edilemedi. Fıstıkçılığın gelişmesi ve geliştirilmesi için Ticaret Bakanlığı ile Ziraat Bankası ortak bir çalışma yürütmeye başladı 242. Siirt te üretilen fıstıklar, iri ve kaliteli olduğu için yoğun talep görüyordu. Bu durum üretimi daha çok teşvik etti yılından itibaren bir yanda aşılama diğer yandan yeni dikim yöntemiyle üretim sahaları ve üretim miktarı her geçen gün daha da artırıldı yılında aşı yapılan ağaç sayısı 1 milyona ulaştı yılı fıstık rekoltesi 1000 ton oldu. Aşılanan ağaçların yaşının küçük olması, yeni yeni ürün vermeye başlaması, ağaç başına düşen verimin rekor düzeylerde gerçekleşmesini sağladı 244. Bu gün Siirt in en önemli tarım ürünlerinden biri, fıstık üreticiliğidir. Yıllık ortalama 16,718 ton ( ) fıstık üretiminin yapıldığı Siirt, verimlilikte birinci olduğu gibi, Türkiye de en çok üretim artışının yapıldığı şehirdir. Şüphesiz fıstık üretiminin bu denli hızlı ve yoğun bir şekilde artması 2000 li yıllardan itibaren fıstık dikimine ve üretimine verilen değerle 245 mümkün oldu Hayvancılık Siirt, geniş mera ve yaylalarıyla hayvancılığa çok elverişli bir coğrafyaya sahiptir. Geçmiş yıllardan günümüze Siirt in üretim kaynakları arasında hayvancılık önemli bir yer tutar. Özellikle yüksek bölgelerde yaşayan halk, coğrafi şartlar, geleneksel sosyal yapıda aşiret düzeninin hâkim olması, konar-göçer yaşam biçiminin yaygın olarak benimsenmesi gibi nedenlerden dolayı hayvancılığı ana geçim kaynaklarından biri olarak tercih etmiştir. Siirt bölgesinde yapılan hayvancılığın kökleri eskilere gider. Bu durumu Osmanlının son dönem istatistiklerinde de açıkça görmek mümkündür. Örneğin 1892 de Siirt merkezde; 9319 tiftik keçisi, 5029 keçi, 6341 koyun olmak üzere 20,689 küçükbaş hayvan beslenirdi. Siirt te büyükbaş olarak 2000 öküz, bunların kullanıldığı 200 çift arabası ve 241 BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: yıllığı, s C. Kılıççıoğlu, Siirt, s Tekin Atay, Şehirlerin Aynasından Vali Nuri Okutan, Altın Kitaplar Yay., İstanbul 2011, s. 67

62 62 Cumhuriyet Döneminde Siirt 200 adet harmandöğen vardı. Siirt in özellikle kırsal bölgelerinde hayvancılık daha yaygın olarak yapılırdı. Eruh, Garzan, Pervari, Şirvan da toplam 153,923 küçükbaş hayvan besleniyordu 246. Bu rakamlar o günün şartları ve nüfusuna göre düşünüldüğünde Siirt in ekonomik yapısında hayvancılığın son derece önemli bir yerinin 247 olduğu anlaşılır. Hayvancılığın Siirt ekonomisindeki yeri ve önemi Cumhuriyetin ilk yıllarında da devam etti Tarım sayımı istatistiklerine göre Siirt te çeki hayvanına ek olarak, keçi, koyun, sığır ve tiftik keçisi vardı. Bu hayvanların yanı sıra hemen hemen tamamı tavuk-horoz olmak üzere de kümes hayvanı mevcuttu yıllarında Siirt vilayeti genelinde 818 at, 603 eşek, 795 katır, 603 kısrak, öküz, inek, manda, koyun ve keçi besleniyordu 249. Bu durum hayvancılığın yaygın olarak gerçekleştirildiği manasına gelmekteydi. Farklı tarihlerde verilen bu farklı rakamların ortak noktası Siirt te halkın hayvancılıkla yaygın olarak uğraştığıdır yılında hazırlanan bir rapora göre, Siirt te hayvancılık oldukça gelişmişti. Hatta rapor bir adım daha ileri giderek yoğun hayvancılık faaliyetleriyle Siirt in Doğu Anadolu nun en yaygın ve yoğun hayvancılık yapılan bölgelerinden birisi 250 olduğunu ifade etmektedir. Hayvancılığa bağlı olarak yüzyıllardır göçebe halde yaşayan aşiretlere bölgede Koçer diye adlandırılırdı. Siirt te hayvancılıkla büyük ölçüde Koçerler meşgul oluyorlardı. Şırnak, Eruh, Kurtalan, Beşiri, Kozluk ve Batman ilçelerine bağlı köylerde kış aylarını geçiren göçerler, baharla birlikte otu bol yüksek yaylalara giderlerdi. Siirt te yaşayan belirli göçer aileleri olarak Mehmediyan, Davudiyan, Alikan, Dudiran, Soran, Garisan, Üstürükan, Keşkulyan, Garisani, Amuyasin gibi aileler sayılabilir 251. Siirt te göçerlik sadece ekonomik bir iş alanı olarak görülmemelidir. Zira göçerlik bir yaşam şekli, hayatı yorumlama biçimidir. 246 E. Polat, agt, s. 186; Aynı dönem bir başka kaynakta, öküz, at, koyun, keçi olmak üzere toplam küçük ve büyükbaş hayvan besleniyordu. V. Cuinet, age, s Ş. Sami, age, s Yurt Ansiklopedisi, s Devlet Yıllığı , s BCA, Fon Kodu: Yer No: devlet yıllığı, s. 36; Göçebe yaşam halkın toprağa ve belirli bir bölgeye bağlanmasına engel olmakta ve o bölgenin imar ve inşasının gelişmesine katkısı olmuyordu. Göçerler kamu hizmetlerinden de yeterince faydalanamıyorlardı.

63 Şerif DEMİR 63 Doğal hayatın ve dağların parçası olmaktır. Hayvancılık asırlardır süren bir kültür göçer kültürünün ayrılmaz parçasıdır istatistiklerine göre Siirt genelinde büyük baş hayvan bulunurken küçükbaş hayvanın bulunduğu hesaplanmaktadır 252. Bu hayvanların büyük bir kısmı göçerlerdeydi. Siirt te hayvancılığın şehir ekonomisine katkısı birçok yoldan gerçekleşiyordu. Öncelikle hayvancılığa bağlı üretim iki çeşitti. Hayvanlardan doğrudan et ve deri elde edilirken bu mamullerin yanı sıra ciddi bir hayvansal üretim söz konusuydu; bal, tiftik, yapağı, peynir, sadeyağ ve iç yağı da elde edilirdi 253. Siirt te 1967 yılında hayvanlardan elde edilen ürünlerden (yün, kıl, tiftik, yağ, beyaz peynir) toplam TL gelir elde edildiği tespit edildi 254. Siirt ilinin coğrafi durumu, arazi ve iklim şartlarına bağlı olarak 1973 yılında da il nüfusunun %80 inin sosyal ve ekonomik hayatında hayvancılığın önemli yeri vardı. Şehrin ülke ekonomisine petrolden sonra en fazla katkısı hayvancılıkla sağlanıyordu. Şehir arazisinin %42 si geniş meralarla kaplı olduğu için bu durum hayvancılık için son derece uygun bir alt yapı sağlıyordu 255. Siirt te daha evvel yeterince ilgi görmeyen arıcılık, 1970 li yıllardan itibaren arıcılığa ilgi artmaya başladı. Arıcılık kısa sürede ülke çapında ilgi görmeye başladı. Özellikle Pervari bölgesine ait ballar Türkiye çapında meşhur oldu. Konuya verilen önem gereği bal üretiminde verimliliğin artırılmasına ve üreticilerin eğitilmesine yönelik ciddi çalışmalara başlandı 256. Bugün Pervari yöresinin balları yurt içinde ve dışında aranılan marka değeri olan bir mamul haline gelmiştir. Son yıllarda balcılık iyice gelişti ve Siirt te doğal ve organik koşullarda yıllık 377 ton (2009) bal üretimi yapılmaktadır. Siirt te hayvancılık eski dönemlerdeki heyecan ve büyüme ivmesini kaybetse de bu gün de şehir için en önemli gelir ve geçim kaynaklarından birisi olmaya devam ediyor. Örneğin bugün ilde 2012 yılı rakamlarına küçükbaş ve büyükbaş hayvan bulunmakta, diğer illere hatta yurt dışına ihraç edilmektedir yılı rakamlara göre devlet yıllığı, s M. A. Yaşar, Siirt, s devlet yıllığı, s il yıllığı, s il yıllığı, s T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı,81 İl Durum Raporu, Ankara 2012, s. 376; Bu rakamlar resmi kayıtlarda bile farklılık gösterebilmektedir. Örneğin bir başka

64 64 Cumhuriyet Döneminde Siirt keçi, koyun ve sığı hayvanı bulunmaktadır. Bu rakamlar ildeki büyüme ve nüfus istatistikleriyle birlikte düşünülerek geçmişe göre bir daralmayı da ortaya koymaktadır. Son yıllarda göçerlerin yerleşik hayata geçmek zorunda kalmaları, dağların ve meraların güvenlik nedeniyle kapalı olması hayvancılığı olumsuz etkiledi. Fakat Siirt in coğrafi potansiyeli düşünülerek hayvancılık çok daha geliştirilebilir. Bölgede huzur ve güvenlik sağlandıktan sonra Siirt in gelişiminde öncü sektörlerden birisi haline gelebilir Dokumacılık Siirt te Osmanlının son döneminden beri süregelen pek çok geleneksel el sanatı vardı. Bunlar içinde en yaygın olanı bakırcılık, çanak çömlekçilik ve dokumacılıktı. Bunlar daha çok şehirde yaşayanların kişisel gereksinimlerini karşılamak için sürdürülüyordu. Yeterince gelişmemiş bir bölgede insanlar, hayatlarını devam ettirmek için bilek gücü, el sanatı ve çeşitli zanaat dallarında çözümler üreterek ihtiyaçlarını karşılama yoluna gittiler. Örneğin Siirt te 1940 lı yıllara kadar el tezgahlarında üretilen, ham bez adı verilen bir kumaşla elbiseler dikilirdi yıllardan itibaren ulaşım imkânlarının genişlemesi kapalı bir ekonomiye sahip olan Siirt i dışarıya açtı ve el sanatları gerilemeye başladı. Çünkü halk, makinalarda seri biçimde üretilen ve el sanatlarıyla imal edilen ürünlere göre daha ucuz olan ürünlere yöneldi. Çanak ve çömlekçilik tamamen bitti. Bakırcılık günümüze kadar gelmeyi başarsa bile geleceğe taşınması zor görünüyor. Siirt te bugüne kadar gelen ve günümüzde eskisi kadar ilgi görmese de varlığını sürdüren en önemli el sanatı dokumacılıktır. Hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı Siirt te buna bağlı olarak da el sanatları gelişmişti. Özellikle bu el sanatları içinde dokumacılığın ayrı bir yeri vardı. Dokumacılıkla köy ve kasabalarda bulunan tezgâhlarda Siirt e özgü çeşitli el ürünleri üretilmekteydi 258. Halkın giyim ihtiyaçlarını karşılamak için yapılan dokumacılığın tarihi oldukça eskidir. Siirt le ilgili Osmanlı dönemi tahrir kayıtlarında dokumacılıktan söz edilmektedir 259. XIX. yüzyıl Siirt inde imal edilen el ürünleri arasında resmi kayıtta 2011 yılında Siirt te; 480,459 Koyun, 221,921 Keçi, 23,095 Sığır olduğu belirtilmektedir. Siirt Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, Siirt İl Çevre Durum Raporu 2011, [Basım Yeri ve Yılı Yok], s İsmail Beşikçi, Doğu Anadolu nun Düzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, E yay., Ankara 1970, s M. Tuncel, Siirt, s.174

65 Şerif DEMİR 65 dokumacılık ürünleri daha fazla dikkat çekmekte ve çevre vilayetlerden de talep görmekteydi 260. Osmanlı döneminde özellikle Eruh ve Şırnak çevresinde yaşayan gayrimüslimler çok daha farklı ve çeşitli dokumacılık ürünleri ile ilgilenirlerdi 261. Bu ürünler arasında şallar, seccadeler, oda döşemeleri ve pantolonluk kumaşlar yer alırdı. Eruh ve Şırnak yöresini kapsayan bu dokumacılığın kendine özgü özelliklerini taşıyan bu dokumalar yün, pamuk ve tiftik gibi farklı maddelerden imal edilirdi. Dokumacılık Siirt merkezde de pek çok evde yaygın olarak yapılmaktaydı. Genellikle pedallı olan bu tezgâhlarda bez, çulha ve kumaş dokunurdu 262. Bazı evlerde pantolonluk kumaşlar üreten tezgâhlar da mevcuttu. Cumhuriyet dönemiyle birlikte Siirt in dışarı açılması dokumacılık faaliyetlerinin niteliğini de değiştirdi. Halk giyim ihtiyacını çok daha ekonomik şartlarda temin ettiği kumaşlarla karşılamaya başladı. Artık dokumacılık yoğun olarak battaniyecilik şeklinde devam etmeye başladı. Siirt battaniyeleri uzun kış gecelerinde soğuktan korunmak için kullanılırken zamanla kullanım alanı iyice daraldı. Günümüzde hediyelik eşya, süs eşyası ya da seccade gibi farklı amaçlarla kullanılır oldu. Günümüzde Siirt yöresine özgü el sanatları içinde en fazla ilgi gören battaniyeciliktir 263. Keçi kılı ya da tiftikten yapılan battaniyeler, yurdun birçok bölgesinde bilinen, tanınan ve talep edilen Siirt e özgü bir el sanatıdır. Geçmişte imal edilen battaniyeler çok daha fazla insan emeği ve doğal malzeme içeriyordu. Örneğin geçmiş dönemlerde kullanılan doğal boyaların yerini günümüzde yapay boyalar aldı. Eski dönemlerde tamamen tiftik keçisinden elde edilen kıllardan imal edilen battaniyeler de doğal renkli tiftikten üretilmekteydi. Yani keçinin orijinal rengine bağlı olarak battaniyenin rengi belirleniyordu. Motif olarak çoğunlukla doğa görüntüleri veya geometrik şekiller kullanılırdı 264. Siirt in gelişmesi, ticaretin canlanması yerel idarecilerde battaniyeciliğin canlandırılması ve ulusal pazara sunulması için çeşitli çabalara yol açtı 265. Yerel yöneticilerin battaniyeciliği geliştirme yönündeki ça- 260 Ş. Sami, age, s. 2574; B. S. Seçkin, age, s. 250; Yurt Ansiklopedisi, s Mithat Erden, Anılar, Pusula Yayıncılık, Ankara 2012, s B. S. Seçkin, age, s BCA, Fon Kodu: Yer No: Yurt Ansiklopedisi, s yılında Siirt Valisi İzzettin Çağpar, Siirt battaniyeciliğinin tanınması ve yurt dışına ihraç imkânlarını araştırmak için İsveç Heyetini Siirt e davet etti. İsveç heyetine Battaniye Ustası İsmail Çabuk, battaniyelerin özellikleri hakkında bilgi verdi. İsveç

66 66 Cumhuriyet Döneminde Siirt lışmaları devlet adamlarının da dikkatini çekti. 2 Mart 1948 de Siirt e gelen Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Siirt battaniyesi ve dokumacılık üzerine durarak bu konuda bilgi aldı. Beraberindeki yetkililere talimatlar veren Cumhurbaşkanı, battaniyeciliğin ve dokumacılığın geliştirilmesini istedi 266. Fakat Cumhurbaşkanı İnönü nün talimatları hayata geçmeden görev süresi sona erdi. Siirt te dokumacılık faaliyetlerini ve battaniyeciliği nasıl geliştirebiliriz arayışları kooperatifçiliği üreticilerin gündemine getirdi. Battaniye üreticileri, tamamen evlerde mütevazı imkânlarla üretilen battaniyelerin organize ve daha geniş imkânlarla üretilerek yurt çapında pazarlanması için kooperatif kurma çalışmalarına başladılar 267. Israrlı çaba ve sabırla verilen uğraşlar neticesinde on yıl sonra 1956 da, 600 lira sermayeyle Siirt Battaniyeciler Küçük Sanat Kooperatifi kuruldu. Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulan Kooperatif, otuz yıl süre ile üretim ve satış yapacaktı 268. Kooperatifle birlikte çalışacak olan Siirt Battaniyeciler Derneği nin kuruluş hazırlığı tamamlanarak, dernek nizamnamesi 11 Ekim 1956 da valiliğe sunuldu 269. Siirtli üreticilerin uzun bir süre ve umutla kurdukları kooperatif ve dernekten beklenen sonuca ulaşılamadı. Siirt te kooperatifçiliğin yeterince gelişmemiş olması bir süre sonra kooperatif yönetiminin birkaç varlıklı ailenin denetimine girmesin sebep oldu. Bu iş, belirli bir zümre kontrolünde kalıp tabana yayılmadığı için Kooperatif 1980 e doğru etkinliğini kaybetti. Dernek varlığını bir süre daha devam ettirdi. Fakat battaniye üretimi ve pazarlaması gelişmediği gibi daha gerilemeye başladı 270. Siirt te 1965 te 200 tezgâh vardı ve 120 ton tiftik işlenerek battaniye dokunmuştu. İhtiyaç ve talep geldiği takdirde bu üretim rakamlarını iki katına çıkarabilecek potansiyel mevcuttu.siirt battaniyeciliğinin kendine özgü özellikleri korunarak tescil edilebilmesi için çalışmalar başladı. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı nın talebi üzerine Türk Standartları Enstitüsü (TSE) Siirt Battaniyeleri ismiyle üretilen ürünlere belirli bir standart getirmek amacıyla bir çalışma yaptı. Heyeti, satın aldığı Siirt battaniyelerini ülkelerine gönderirken hayranlıklarını da sözlü olarak ifade etmişlerdi. Siirt Postası, 23 Temmuz Siirt Gazetesi, 6 Mart A. Memduh Yaşa, Siirdin Servet Kaynaklarından Battaniyecilik, Siirt Gazetesi, 23 Mart BCA, Fon Kodu: Siirt Postası, 15 Ekim yılında derneğin üye sayısı 200 dolaylarındaydı. Dernek üyelerine ait 350 adet tezgâh da üretim yapılıyordu. Yurt Ansiklopedisi, s. 6725

67 Şerif DEMİR 67 Bu çalışmaya göre Siirt battaniyesinin tanımı, çözgü telleri pamuktan, atkıları beyaz, siyah, kahverengi ve gri gibi doğal renkli veya bunların karışımı tiftik liflerinden elde edilmiş ipliklerden el dokusu tek veya iki yüzü havlu, örtü veya yaygı olarak kullanılan dokumadır şeklinde belirlendi. Üç çeşit kaliteye sahip olan battaniyelerin; dokumaları, boyutları, atkı ve çözgü iplik özellikleri ile bunların boyut ve ağırlıkları tespit edildi. 24 Ocak 1972 de Cumhurbaşkanlığının onayladığı bir kararnameyle TSE nin çalışması kabul edildi 271. Artık Siirt battaniyeleri tescil edilerek Siirt yöresine özgü bir değer olduğu kayıt altına alınmış oldu. Türkiye nin siyasi ve ekonomik krizlerle boğuştuğu 1983 yılının zor ekonomik koşulları, battaniyecilikle uğraşan esnafı oldukça derinden etkiledi. Tiftiklerin aşırı değerlenmesi, fiyatlara yansıdı ve talep azaldı. Bu durum, battaniyecilikle uğraşan kişi sayısını azalttı ve dernek üye sayısı da 100 dolaylarına kadar düştü lı yıllarda 200 tezgâhın bulunduğu Siirt te yılda 100 ton tiftik işlenerek 70 bin battaniye üretilmekteydi. Battaniyeler farklı birçok şekilde (atkı, şapka, sırt çantası ve namazlık) değerlendirilebilmekteydi 273. Bu üretim rakamları geçmiş yıllara göre bir duraklama hatta bir gerilemeyi de ifade etmekteydi. Günümüzde Siirt battaniyeciliğin üretimini yapan sınırlı sayıda üretici var. Bu konuda Siirt Üniversitesinde çalışan bir araştırma merkezi de faaliyet göstermektedir. Siirt e özgü, doğal ve orijinal üretim için çalışmalar devam etmektedir. Şehirde imal edilen battaniyeler tamamen hediyelik olarak üretilmekte ve ulusal pazarda kendisine yer bulmaktadır. Siirt te üretilen orijinal battaniyelerin ulusal ve uluslararası pazarlarda tanıtımı yapılmaktadır. Bu çaba ve gayretler neticesinde battaniyeciliğin daha da gelişmesi beklenmektedir Sanayi Siirt te Osmanlı Devletinin son dönemleri ve Cumhuriyetin ilk yıllarında ciddi bir sanayi yatırımı olmadı. Siirt te işletilen bir iki maden çıkarma işletmesi istisna tutulursa sanayi yok denecek kadar azdı. Şehirde yerel esnafa yaslanan sınırlı sayıda küçük imalat sanayi mevcuttu. Siirt te uzun bir süre sanayi, basit el tezgâhlarından ileri geçmedi ve makineleşmeye dayalı bir sanayi teşekkül etmedi. Eski usullere dayalı 271 BCA, Fon Kodu: Yer No: Yurt Ansiklopedisi, s C. Kılıççıoğlu, Siirt, s. 63

68 68 Cumhuriyet Döneminde Siirt el emeği ile devam eden, kısıtlı üretim yapan ve şehrin ihtiyacını karşılamaya çalışan atölyeler mevcuttu sanayi sayımına göre ilde toplam 314 iş yeri vardı. Bu iş yerleri mütevazi ve şehre hitap eden toplam da 1278 kişinin çalıştığı iş yerleriydi 275. Siirt te ilk kayda değer ilk yatırım 1929 da kurulan Yeni Hayat Un Fabrikası oldu. Siirt in ileri gelenlerinden Yasin Aral a ait olan fabrikada, şehrin ihtiyacını karşılamak için un üretimi yapılırdı. Bu tesis 1932 yılında Teşvik-i Sanayi Kanunundan faydalanan tek fabrikaydı. 25 kişinin çalıştığı bu kuruluş ile Siirt için önemli bir istihdam imkânı sağlanıyordu. Fabrika 1939 da çıkan bir yangınla harap olunca üretimi durdurmak zorunda kaldı. Yeni Hayat Un Fabrikasının Siirt için önemi ve değeri büyüktü. Fabrikanın tekrar işler hale getirilmesi için devlet desteği sağlandı 276 ve fabrika 1941 de tekrar üretime geçti 277. Fabrika ile yapılan üretim yöredeki bütün askeri ve kamu kurumlarının da un ihtiyacını sağlayabilecek nitelikteydi da günlük 10 bin ton üretim yapan fabrika, 1960 lı yıllara kadar üretim yapmaya devam etti. Fabrika Siirt için önemli bir ekonomik değer ürettiği gibi halkın temel ihtiyacını karşılamaya yönelik hizmet de sağlıyordu 278. Siirt in ekonomik bakımdan gelişmesi için yerel yöneticiler de zaman içinde büyük çabalar gösterdiler. Örneğin Vali Mehmet Aldan 1966 da Başbakanlığa müracaat ederek, Siirt in ekonomik bakımdan geri kaldığını, il dâhilinde inşaat ve imar hareketlerinin arttığını, şehrin ekonomik bakımdan gelişmesi için tuğla, kiremit veya bir çimento fab- 274 Fikri Şendur, Siirdin Kalkınması 7,Siirt Gazetesi, 21 Ocak Yurt Ansiklopedisi, s Yasin Aral, bu yatırımı tamamen şahsi çaba ve gayretleriyle gerçekleştirdi. Fabrikanın yaşaması için büyük emek veren Yasin Aral, Siirt te tuğla ve kiremit fabrikaları kurmak için teşebbüs ettiği 1954 yılında vefat etti. Siirt Gazetesi, 9 Temmuz Yasin Aral a lira verildi. Fail ile birlikte bu para liraya ulaştı. Yasin Aral, söz konusu parayı ödemekte zorlanınca Hükümet, işletmesini Toprak Mahsulleri Ofisi yapmak üzere fabrikaya el koydu. Fabrikanın bakım ve onarım için ciddi miktarlarda paraya ihtiyaç duyduğu, fabrikanın Toprak Mahsulleri Ofisi tarafından işletilmesinin güç olduğu anlaşıldı. Siirt İlinin un ihtiyacı göz önüne alınarak çevre vilayetlerden un temin etmenin zorluğu da düşünülerek, fabrikanın borçlarıyla birlikte Yasin Aral a devredilmesi uygun görüldü. 277 BCA, Fon Kodu: Yer No: ; Ö. Atalay, age, s. 26; Siirt Gazetesi, 6 Haziran Yeni Hayat Un fabrikası şehrin un ihtiyacını önemli miktarda sağlıyordu yılında Yeni hayat un fabrikasında yaşanan bir motor arızası şehirde un ve ekmek krizine yol açtı. Vali ve Belediye Başkanının konuya eğilmesi arızanın kısa sürede çözümlenmesi ve Siirtlilerin tekrar kaliteli ve ucuz una sahip olmalarını sağladı. Böylece şehirdeki ekmek krizi kısa sürede sona ermiş oldu. Siirt Gazetesi, 3 Ekim 1955

69 Şerif DEMİR 69 rikası kurulması talebinde bulundu 279. Valinin bu talebinin arkasında duran Siirtler, şehirde tuğla, kiremit ve çimento fabrikasına ek olarak bir de tütün fabrikasının da açılmasını talep ettiler 280. Şüphesiz bu talepler şehirde sosyoekonomik bir değer üretecek ve aynı zamanda şehrin en temel ihtiyaçlarına da cevap verecek nitelikteydi. Bu taleplerle beklenen yatırım gelmedi li yıllardan itibaren özel sektör ve devletin birtakım yatırımlarıyla Siirt sanayinde sınırlı bir canlanma yaşandı. Kezer Çayı kenarında bir Alman şirketinin de ortağı halka açık SİSTAŞ kuruldu. Meyan kökü işleme üzerine çalışan SİSTAŞ önce el değiştirdi ardından iflas ederek kapandı. Bugün Kurtalan da bir çimento fabrikası, Şirvan da bakır cevheri üretim tesislerine ek olarak Siirt te küçük ve orta ölçekli farklı iş kollarına mensup 53 adet tesis faaliyet göstermektedir. Bu tesisler içinde Tekel e bağlı bir tütün işleme tesisleri, Siirt Yem fabrikası ve iki adet süt işleme fabrikası bulunuyordu. Bu tesisler şehrin ekonomisini canlandırmak ve beklenen ölçüde istihdam oluşturmaktan çok uzaktı. Bugün Siirt teki sanayi üretimi ve sanayi tesisleri Türkiye ortalamasının çok altındadır. Bu durum Siirt te sanayinin yeterince gelişmemiş olduğunun açık bir ispatıdır. Zira Siirt in sahip olduğu sanayi tesisi, Türkiye genelinin %0.05; Güneydoğu Anadolu Bölgesi içerisinde ancak % 1 lik bir orana sahiptir 281. Siirt in yerleştiği coğrafyanın eko politik gerçekleriyle birlikte bölgenin zengin insan kaynakları göz önüne alınarak yapılacak yeni çalışmalarla bu olumsuz tablo düzeltilebilir Madencilik Siirt, yer altı kaynakları bakımından oldukça zengin bir ilimizdir. Bunların sınırlı bir kısmı işletilebilmektedir. Madencilik ildeki sanayi ve ticaretin en önemli kaynağını oluşturur. Batman ın Siirt ten ayrıldığı 1990 yılına kadar üretilen yer altı kaynakları bakımından Türkiye genelindeki madencilik içinde Siirt in önemli bir yeri vardı. Fakat Batman ın vilayet olmasıyla birlikte petrol üretimi ve yan sanayi Siirt ten ayrılmış oldu. Böylece Siirt önemli bir ekonomik değerini yitirdi. Siirt ilinde madenciliğin tarihi Osmanlı Devletinin son dönemlerine kadar gider. Osmanlı döneminde Siirt te pek çok madenin varlığı tespit edildi. O zaman Şirvan, Garzan (Kurtalan), Eruh Şırnak ve Hıyan dağ- 279 BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: ilin durumu, s. 376

70 70 Cumhuriyet Döneminde Siirt larında değerli maden olduğu bilinmekte 282 fakat bu madenler hakkında sağlıklı ve kapsamlı bir çalışma yapılamamıştı. Varlığı bilinen fakat işletilemeyen madenler, Şirvan da bakır, Eruh ta altın, Cudi dağında altın, gümüş ve kömür, Baykan da krom madenleriydi. Osmanlı Devleti döneminde bilindiği halde Siirt madenlerin işletilmemesinin temel sebebi, madencilik arama ve işletme düşüncesinin olmaması, daha sonraki dönemlerde ise ülkenin ekonomik şartlarının yetersiz olmasıydı. Zira Osmanlının son döneminden başlayarak Cumhuriyete uzanan süreçte yaşanan siyasi ve askeri gelişmeler bu şekilde bir ekonomik yatırımın önünde en büyük engel oldu. Osmanlı döneminde Siirt bölgesinde çıkarılan ve ekonomiye kazandırılan tek yer altı kaynağı tuz dur. Siirt in birçok bölgesinde tuz imalatı ve işletmeciliği yapılan sahalar vardı 283. Cumhuriyetle birlikte bu tuz işletme tesisleri faaliyetlerine devam etti. Fakat Siirt te bulunan tuz sahalarından üretilen tuz miktarı aşamalı bir şekilde azalmaya başladı. Örneğin 1943 yılında yıllık 6396 ton tuz üretilirken, 1948 yılında 5500 tonunda altına 284, 1955 te 1500 tona kadar düştü 285. Türkiye genelinde tuz imalatında miktar artarken, Siirt te üretilen tuz zamanla azalmıştı. Şırnak ta zengin taş kömürünün varlığı biliniyor fakat işletilmesi yapılamıyordu yılında Şırnak havzasında zengin linyit madeninin olduğu da tespit edildi. Linyit üretimi taş kömürü üretiminden hem daha kolay hem daha az masraflıydı. Linyitin nakliyesi de taş kömürüne nazaran daha kârlıydı 287. Kısa sürede tesisler kurularak üretime geçilmesi için çalışmalara başlandı de MTA raporlarına göre Siirt te; krom, asfalt, asfaltit, linyit, demir ve bakır ın tespiti yapılmıştı. Bu madenler için Siirt genelinde 46 sahada üretim yapılmaktaydı 288. Siirt te ev mimarisinde de yaygın olarak kullanılmış olan birinci kalite alçıtaşı yatakları vardır. Bugün Siirt te Şirvan Madenköy bölgesinde bakır, kurşun, çinko kaynakları, Kurtalan da çimento hammaddesi, il genelinde krom madenleri ve Baykan Girdigan köyünde mermer rezervleri bulunmaktadır. 282 Ş. Sami, age, s M. A. Yaşar, Siirt, s A. Memduh Yaşa, Siirdin Tuz İstihsali, Siirt Gazetesi, 2 Aralık Siirt Postası, 23 Temmuz Devlet Yıllığı , s Siirt Postası, 29 Kasım yıllığı, s. 26

71 Şerif DEMİR 71 Türkiye nin en büyük ikinci bakır rezervleri Şirvan dadır yılından itibaren yapılan saha aramalarında ton metal rezervi olduğu tahmin edilmektedir. Üretilen bakırın önemli bir kısmı iç piyasaya sunulurken bir kısmı da ihraç edilmektedir. Siirt te üretilen kaynak ve değer bakımından madencilik, tarım ve hayvancılığın arkasından gelmektedir. Çeşitli gerekçelerle madencilik çalışmaları aksamakta ve mevcut yer altı rezervlerinden yeterince faydalanılamamaktadır. Bu kaynaklardan azami surette istifade edildiğinde madencilik şehir için önemli bir ekonomik değer olacaktır Petrol Türkiye de petrol arama çabaları, XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar gider. Sultan Abdülhamid 1890 yılından itibaren Musul ve çevre bölgelerde petrol üzerine çalışmalar yaptırdı. Bölgede bulunan petrol rezervleri tespit edildi fakat I. Dünya Savaşının koşulları ve savaş sonrası ortaya çıkan siyasi durum petrol arama ve üretimini geciktirdi. Emperyalist güçler Osmanlıya ait petrol sahalarını kendi aralarında paylaşınca yöre insanlarının hesabına kan ve gözyaşı düştü. Cumhuriyetin ilk yıllarında Ankara nın gündeminde öncelikle siyasi ve askeri sorunlar olduğu için petrol konusunda ciddi bir çaba gösterilemedi. Fakat Güneydoğu Anadolu Bölgesine gönderilen uzmanlarca ön incelemeler yapıldı yılından itibaren Siirt in de içinde yer aldığı birçok vilayette, devlet eliyle petrol arama çalışmaları yürütüldü. Devletin petrol arama ve üretmeye ciddi manada ağırlık vermesi, 1933 yılında yayınlanan 2189 sayılı kanunla başladı. Çalışmalar kısa sürede netice verdi ve 1934 yılında Raman dağında petrol bulunduğu tespit edildi 289. Yeraltı zenginlikleri tespit etmek ve daha profesyonel uzmanlardan faydalanmak için 1935 yılında kurulan MTA (Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü) çalışmaları daha da derinleştirdi de Siirt te petrol üretimine yönelik yapılan ciddi jeolojik araştırmalar, Siirt te petrol üretiminin mümkün olduğunu gösterdi. MTA tarafından yapılan arama çalışmaları neticesinde 20 Nisan 1940 ta Maymune Boğazı ndaki Raman-1 sondajında 1048 m de petrol bulundu 290. Raman-1 den ilk günlerde günde 11 ton petrol çıkarılırken bu miktar zamanla iyice azaldı ve kuyu 1944 de kapatıldı. Raman dağındaki rezervin tamamını belirlemek için birçok sondaj yapıldı. Elde- 289 Siirt Gazetesi, 3 Ağustos H. Arslan, age, s. 22; Yurt Ansiklopedisi, s. 6705

72 72 Cumhuriyet Döneminde Siirt ki imkân ve teknolojinin yeterince gelişmemiş olması arama faaliyetlerini son derece yavaşlatıyordu. Fakat bütün olumsuzluklara rağmen dağda yoğun bir petrol arama faaliyeti sürdürüldü. Raman-6 kuyusunun açılmasına 1946 da başlandı. Bu kuyu ile 1429 m derinliğe inildi. Fakat beklenen oranda petrole ulaşılamadı. Daha sonra tatmin edici ve zengin ilk petrol üretimi Raman-8 kuyusundan sağlandı. Bu sondajdan günde 28 ton petrol üretilmeye başlandı. Raman-8 ve daha sonra açılan Raman-9 kuyularıyla 291 Raman dağında ciddi bir petrol damarının olduğu anlaşılmış oldu. Daha sonra bu bölgede mevcut kuyulara ilave olarak 9 yeni kuyu daha açıldı. Raman da açılan her yeni kuyu ile üretim miktarı daha fazla arttı. Bu olumlu sonuçlar üzerine 1951 de Raman da işletme alanının açılmasına karar verildi. Raman dan sonra Garzan da da 1945 yılından itibaren deneme sondajları yapılmaya başlandı ve bu denemelerde petrol belirtilerine rastlandı. Aynı bölgede yapılan ikinci sondaj ile 1951 de petrol bulundu 292. Böylece Garzan alanı da işletmeye açıldı ve işletme alanı iyice genişletildi. Siirt yöresinde petrol üretimi başarılı sonuç vermeye başladı. Fakat bu çalışmalar esnasında özellikle petrol arama çalışmalarında kalifiye elaman sorunu ön plana çıktı. Zira böyle bir sorun sadece bölgesel şartlardan kaynaklanmıyor, ülke genelinde nitelikli ve tecrübeli eleman sorunu yaşanıyordu. Kalifiye elamanın yanı sıra geçici ve kalıcı çalışacak işçinin de olmaması üretimi olumsuz etkiliyor ve çalışmaların yavaş yürümesine yol açıyordu 293. Petrol üretim alanlarının genişlemesi ve üretimin artması üzerine hükümet, petrol arama ve üretimi üzerine bir takım yeni hukuki ve kurumsal düzenlemeler yapmaya gereksinim duydu. Öncelikle petrol arama çalışmalarında MTA nın tekeline son verilerek yerli ve yabancı kuruluşlara da izin verildi Sayılı Kanunla 1954 de kurulan TPAO, MTA nın petrol şubesinin tüm personel ve araç-gereçlerini karşılamayı üstlendi. Türkiye petrol üretim ve arama faaliyetleri bakımından dokuz bölgeye ayrıldı. Petrol Kanununa göre Siirt, beşinci bölgede yer alıyordu. TPAO nun üretim kuyularının tamamı Siirt teydi yılında Garzan da açılan 3 kuyuda bulunan petrol, üretimi artırdığı gibi yeni 291 Uzun, Raman ve Petrol, Siirt Gazetesi, 13 Mart devlet yıllığı, s BCA, Fon Kodu:

73 Şerif DEMİR 73 yatırımların da önünü açtı 294. Böylece petrolü işleyecek yeni tesisler ve petrol üretimi için yeni kuyuların açılmasına hız verildi 295. Özel sektör ve yabancı petrol şirketlerinin Siirt yöresinde faaliyete geçmeleri 1960 li yıllardan sonra gerçekleşti yılı itibariyle Türkiye de 15 şirket petrol arama ruhsatına sahipti. Bu şirketlerin 13 tanesi yabancılara aitti. Siirt bölgesinde yapılan petrol aramalarında birçok yabancı şirket faaliyet gösterdi. Özel sektörün çok yönlü devam eden bu çalışmalarında yerin 1081 m derinliğine kadar inildi. Açılan pek çok kuyudan petrol yerine ticari kıymeti olmayan, renksiz, kokusuz ve berrak, alevle yanan gaz (muhtemel metan gazı) çıkmaktaydı. Bu şekilde üretimin ticari bir değeri olmayacağı düşünülerek bu kuyular kapatıldı 296. Bu durum özel sektörün ilgisini azalttığı gibi yatırımlarının azalmasına yol açtı. Siirt ve çevresinde faaliyet gösteren yabancı ve özel şirketler çok sıkı kontrole tabi tutuldular. Kontroller neticesinde pek çok şirkette tespit edilen eksiklikler üzerine bu şirketlerin petrol arama ruhsatları iptal edilmeye başlandı. Öncelikle yabancı şirketlerin ruhsatları iptal edilmeye başladı 297. Hükümet iptal edilen işletme ruhsatlarının satış işlemlerini de kısa sürede başlattı. Siirt merkezli petrole yönelik yatırımlar olumlu sonuçlar vermeye devam etti yılında Türkiye ham petrol üretiminin %80,2 si (738,945 tonu) Siirt ten elde edildi. Bu rakamlara göre aynı yıl Türkiye de tüketilen petrolün %16,6 sı da Siirt yöresinde üretilen petrolden karşılanmış oldu li yıllarda petrolün uluslararası alandaki stratejik ve ekonomik değeri çok daha arttı. Dünyada yaşanan petrol krizleri Türkiye yi de 294 Siirt Gazetesi, 9 Mayıs Siirt Ekspres, 26 Haziran BCA, Fon Kodu: Yer No: Clark Middle East Oil şirketine ait petrol arama ruhsatları 19 Haziran 1967 de feshedildi. BCA, Fon Kodu: Yer No: Kasım 1968 de Mobil Exploration şirketine verilmiş olan petrol işletme ruhsatnamesi de feshedildi. BCA, Fon Kodu: Yer No: Temmuz 1970 de Woods Middle East şirketine ait iki adet petrol arama ruhsatı iptal edildi. BCA, Fon Kodu: Yer No: Mart 1971 de Lucky Oil Company e verilmiş olan petrol arama ruhsatı iptal edildi. BCA, Fon Kodu: Yer No: Yabancı yatırımcılar gibi yerli şirketlerde de incelemeler neticesinde ruhsatları iptal edildi. Örneğin 8 Nisan 1972 de Yurt Petrol Limited Şirketine verilmiş olan petrol arama ruhsatı iptal edildi. BCA, Fon Kodu: Yer No: Yurt Ansiklopedisi, s. 6705

74 74 Cumhuriyet Döneminde Siirt etkisi altına aldı. Bu durum Türkiyenin enerji ve petrol yatırımlarını daha da artırdı. Buna bağlı olarak üretimde hızlı artış başladı yılı itibariyle Türkiye nin ham petrol üretiminin %95,7 si (2,228,846 ton) Siirt çevresinden elde edilmekteydi. Türkiye nin tükettiği petrol artıkça, petrole olan ilgi de arttı yılında Batman ın vilayet olması üzerine, petrol üretim sahalarının önemli bir kısmı Batman sınırları içinde kaldı. Siirt te petrol üretimi gerçekleşse de asıl üretim sahaları Batman daydı. Artık Siirt Türkiye de üretilen petrolün öncüsü ve ana üreticisi olma konumunu kaybetmişti Batman Petrol Rafinerisinin Kurulması Siirt te petrol üretiminin her geçen gün artması, ilde bu petrolü işleyecek bir rafineri ihtiyacını gündeme getirdi. MTA kısa sürede inşa edilebilecek ve maliyeti yüksek olmayacak bir rafineri kurmak için çalışmalara başladı. Kısa sürede çalışmalar neticelendi 299 ve Raman sahasına yakın Maymune Boğazı nda günlük 3 ton ham petrol işleme kapasitesi olan Raman Tecrübe Tasfiyehanesi kuruldu. Böylece Raman- 1 sondajından çıkan petrol işlenebilecekti yılından itibaren çalışmaya başlayan bu mütevazı rafineri, Raman-8 kuyusunun üretime geçmesiyle ihtiyacı karşılamakta zorlandı. Tasfiyehanenin genişletilmesiyle birlikte günlük işlenen petrol miktarı 9 tona çıktı. Fakat Raman-9 da yüksek miktarda üretim yapılması ve Raman-8 de günlük üretimin çok daha artırılmasıyla bu küçük rafinerinin ihtiyacı karşılayamayacağı anlaşıldı. Ham petrol üretiminin hızla artması, Maymune Rafinerisinin kapasitesinin son derece yetersiz kalmasına sebep oldu yılında Batman da daha büyük ölçekli yeni bir rafineri kuruldu. Bir yandan üretim alanları genişlerken diğer taraftan ülkenin petrol tüketimi de artıyordu. Türkiye nin üretimi ve işlenmiş petrolü ihtiyacını karşılamaktan çok uzaktı. Batman ın Raman ve Garzan da üretilen ham petrole yakın olduğu düşünülerek petrolün işlenmesi için rafinerinin Batman da kurulması uygun görüldü. Bu ne- 299 Türkiye de ilk petrol rafinerisi 1930 da Beykoz da Türkiye Naft Sanayi A.Ş. adıyla kuruldu. Günde 40 ton ham petrol işleyebilen bu rafineri, ihtiyaç duyduğu petrolü Romanya dan getiriyordu. Bu özel kuruluş 1934 yılında bazı vergi sorunları nedeniyle kapandı da Raman da petrolün bulunması üzerine bu kuruluşun makineleri MTA tarafından 25,000Tl ye satın alınarak Diyarbakır üzerinden Raman a taşınarak kuruldu. Yurt Ansiklopedisi, s il yıllığı, s. 159

75 Şerif DEMİR 75 denle Batman da daha büyük kapasiteli (günlük kapasitesi 1,100 ton) modern bir rafineri kurulmasına karar verildi. Petrol arama ve işletme işi MTA dan alınıp TPAO ya verilince TPAO tarafından büyük bir rafineri için çalışmalar başlatıldı 301. Rafinerinin yapım işi 1953 de ihaleye çıktı da inşaatına başlanan rafineri 1955 in ortalarında deneme üretimine geçti. 15 Doğu ilinin gereksinimini karşılayacak şekilde planlanan rafineri, 1956 yılından itibaren tam kapasiteyle çalışmaya başladı. Batman Rafinerisinin işletmeye geçmesinden 3-4 yıl sonra yeni petrol damarları keşfedildi. Ayrıca petrol ürünlerine olan ihtiyaç da artınca rafinerinin genişletilmesi gündeme geldi de genişletme çalışmaları tamamlanarak yıllık kapasite tona yükseldi. Zamanla rafinerinin genişleme ve üretimi kapasitesi daha artırılarak 1966 da yıllık kapasite tona çıkarıldı de rafineriye yeni bir ham petrol ünitesi eklendi ve yıllık üretim kapasitesi 1,1 milyon tona kadar çıktı. Ayrıca işlenen petrolden farklı türde (TCC, Reformer, Asfalt, LPG) ürünler de elde edilmeye başlandı 302. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Siirt-Batman bölgesinde yer alan Batman Rafinerisi ile Batman Dörtyol Boru Hattı Terminal Sahası içinde kalan metre karelik alanın irtifak hakkını 59 yıl süreyle talep etti. Ülkenin ve bölgenin teknik ve ekonomik gelişimine katkı yapacağı düşünülerek şirketin talebi 10 Ekim 1976 da Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle uygun bulundu 303. Batman TÜPRAŞ Rafinerisi ve İpragaz Dolum Tesisleri kent ekonomisine büyük katkı sağladı 304. Batman a yönelik istihdam imkânları artınca buraya göç de hızlandı lerden itibaren rafineri büyüdükçe istihdam da arttı ve şehir hızla büyümeye başladı. Petrolün bulunmasına paralel olarak Batman 1940 lı yıllarda 409 nüfuslu bir bucakken 1960 larda nüfuslu bir ilçe haline geldi. Batman ın nüfusundaki artış, hızlı bir kentleşme ve gelişmeyi beraberinde getirdi 305. Batman kısa sürede Siirt i nüfus ve ekonomi bakımından geride bırakınca Batmanın vilayet olması için Ankara da ciddi lobi faaliyetlerine başlandı. 301 BCA, Fon Kodu: Yer No: Yurt Ansiklopedisi, s BCA, Fon Kodu: Yer No: K. Çelik, agm, s M. Z. Yıldız-H. Saraçoğlu, agm., s. 626

76 76 Cumhuriyet Döneminde Siirt Petrol üretimine başlanması ekonomik bakımdan oldukça sınırlı imkânlara sahip Siirt için büyük bir ümit ve ekonomik beklentilere sebep oldu. Siirt in gelişmesi için petrolü işletecek tesislerin Siirt te inşa edilmesine büyük çaba harcandı 306. Fakat tesisler Siirt te değil Batman da inşa edildi. Bunun doğal sonucu olarak Siirt merkezde beklendiği gibi petrole bağlı bir ekonomik gelişme gerçekleşmedi. Siirt in geleceğinde büyük ekonomik rol oynayacağı iddia edilen petrolün, Siirt e hiçbir faydasının olmaması şehirde umutsuzluğa yol açtı Kaçakçılık Türkiye nin güney sınırlarında Kilis ten başlayarak Cizre ye kadar Gümrük görevi gören karakollar vardı. Bu karakollar 1925 yılına kadar o sınır üzerinde kaçakçılığa mani olamıyordu. Zira merkezden gönderilen tahsisat, bölgede ki kolordunun iaşesine tahsis edilmişti. Bu karakolların gerisinde Siirt inde içinde yer aldığı bazı şehirlerde Gümrük merkezleri vardı. Fakat yörede gümrükler pek kullanılmıyordu. Biryandan sınırlar kaçak malzeme taşımaya son derece uygundu, diğer taraftan yasal yolla getirmenin önünde ciddi bürokratik işlemler vardı. Bu durum maliyeti çok daha fazla artırıyordu. Osmanlı Devletinin yıkılması sonrasında Türkiye nin sınırları, birçok yerde büyük devletlerin çıkarlarına göre çizilmişti. Bu durumun doğal sonucu olarak pek çok ailenin yarısı Suriye ve Irak ta kaldı. Bu aile üyelerinin birbirleriyle ilişkileri zayıflamış olsa da devam etti. Bazı aileler bu durumdan çeşitli faydalar da sağladılar. Örneğin sınırın her iki tarafında gümrükleri kullanmadan ticaret yapmak ya da sınırın iki tarafında ihtiyaç duyulan malzemeleri kaçak yollarla taşıyarak karaborsadan satıp yüksek gelir edenler de vardı. Yeni kurulan sınırlı bir sanayisi olan Türkiye, 1929 dünyada yaşanan ekonomik krizden de çok etkilenmişti. Yokluk ve karaborsacılık oldukça artmıştı. Bu durum fırsatçılara ve kaçakçılara uygun ortam oluşturdu. Suriye ve Irak taraflarından yurda çeşitli ürünler kaçak yollardan sokuluyordu yılındaki kayıtlara göre Siirt te ele geçirilen 306 Siirt Gazetesi, 2 Aralık Yeni Siirt, 12 Kasım 1962; Batman ın sahip olduğu yer altı zenginliklerinden Siirt gerçek manada hiç bir şekilde faydalanamadı. Örneğin Batman da rafineri bulunmasına rağmen İstanbul da gazyağı 57 kuruş iken Siirt te 100 kuruştan satılıyordu. Siirt sokaklarında Batman da üretilen asfaltlar hiç kullanılamadı. Batman da üretilen petrolün tek faydası Batman da yaşayan halk için bir istihdam imkânı sağlamış olmasıdır. Siirt Ekspres, 4 Aralık 1959

77 Şerif DEMİR 77 kaçakçılık malzemeleri içinde başta tütün, alkollü içecekler ve şeker olmak üzere sigara kâğıdı, çakmaktaşı, kibrit, Japon bezi, çorap ve çeşitli giyecekler de vardı 308. II. Dünya Savaşı nın zor şartlarına ilaveten olumsuz hava koşullarının da etkisiyle tarımsal üretimin azalması, kaçakçılık bölge halkı için oldukça cazip bir iş sahası haline geldi. Bölgede görülen kaçakçılık iki şekilde yaşanıyordu. Karaborsacılar, bir kısım fakir insanları küçük bir ücret ya da karın tokluğuna sınırın öte tarafına geçirip katırlarla malzeme taşımaya zorlanmaktaydılar. Bu şekilde getirilen ürünler yüksek fiyatla iç piyasaya sunuluyordu. Irak bölgesinden yapılan kaçakçılık faaliyetleri içinde yoğun olarak tütün, şeker ve muhtelif eşyalar dikkat çekiyordu 309. Diğer çeşit kaçakçılık ise, kış mevsiminde sınırı izinsiz geçerek Irak ve Suriye gidip bir işte kaçak çalıştıktan sonra tekrar yurda geri dönmek şeklindeydi 310. Ekonomik olarak zor durumda olan insanlar bu şekilde geçimini sağlayıp hayata tutunmaya çalışıyorlardı. Siirt in yeterince gelişmemiş ekonomisini kaçakçılık derinden etkiledi. Özellikle sınır ötesinden getirilen ürünlerden, yerli esnaf oldukça fazla zarar görüyordu. Esnaf el altından kaçak şekilde satılan ürünlerle rekabet edemiyordu. Ayrıca piyasada bulunmayan bazı mallarda da yüksek fiyattan karaborsa oluyor, halk eziliyordu. Siirtliler kaçakçılığın engellenmesi ve bölgede işsizliği giderecek ekonomik atılımların yapılmasını ısrarla talep ettiler 311. Sınır hattında güvenlik artırılarak kaçakçılığın önlenmesine yönelik bazı tedbirler alındıysa da tamamen kaçakçılığı önlemek mümkün olamadı. Bugün Siirt in Irak ve Suriye ye sınırı yoktur. Siirt in sınıra komşu kazalarında Şırnak vilayeti kurulduğu için Irak ve Suriye üzerinden gerçekleşen kaçakçılıkla ilgili şehri doğrudan ilgilendiren bir şey ifade etmek mümkün değildir. Şüphesiz bütün tedbir ve engellemelere rağmen bu günde kaçakçılık sınırlı da olsa yaşanmaktadır Ulaşım Siirt uzun yıllar yol olmamasının zorluğunu yaşadı. Şehrin dış dünyaya bağlayan en önemli can damarlarından biri olan ulaşım imkânlarının yetersizliğinin ekonomik ve sosyal pek çok olumsuz sonuçları 308 BCA, Fon Kodu: Kutu No. 244 Dosya No: 244 Sıra No: BCA, Fon Kodu: Yer No: Doğu Anadolu ve Cumhuriyet Bürokrasisi ( ) Der. T. Akekmekçi-M. Pervan, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul 2011, s Siirt Gazetesi, 6 Mart 1948

78 78 Cumhuriyet Döneminde Siirt oldu. Siirt, Osmanlı Devletinin son dönemlerinde yapılan ulaşım yatırımlarından faydalanamadı. Gerek Siirt ile çevresindeki şehirler arasında gerekse sancak içindeki yerleşim birimleri arasında yol yoktu. Özellikle Pervari gibi uzak ve sarp bölgelerle ulaşım çok daha zordu. Cumhuriyetten sonra da şehrin yol haritası yeterince gelişmemişti. Kış mevsiminde Siirt ten çevre vilayetlere ulaşımda sorunlar yaşanırdı. Vilayet merkezinin kazalarla, kazaların nahiyelerle, nahiyelerin köylerle altı ay irtibatsız kaldığı olurdu. Bu durum, çeşitli sosyal ve ekonomik sorunlara yol açmaktaydı 312. Siirt ulaşımında en önemli kırılma noktası değişimin başlangıç noktası 1944 de demiryolunun Kurtalan a gelmesi oldu. Bu adımı karayolları izledi Karayolu Cumhuriyetin ilk yıllarında genelkurmayın talebi üzerine hükümet, Siirt e ve Siirt kırsalına ulaşım imkânlarının geliştirilmesine yönelik adımlar atmaya karar verdi. Böyle bir yatırımın yapılması, bölgede yaşanan çeşitli siyasal huzursuzluklar ve devlete karşı meydana gelen isyan hareketlerinden dolayıdır. Hükümet olanaklar dâhilinde askerin kolayca intikal edebilmesi ve ulaşımını kısa sürede sağlayabilmesi için yol ve köprü yapımına büyük önem verdi 313. Fakat Siirt vilayeti kapsamında ulaşım sorununu çözecek ölçüde yol yapıldığını söylemek mümkün değildi de Garzan ve Başur suları üzerine köprü yapılması talebi meclise kadar geldi. Fakat Nafia Vekâleti, talebi haklı bulur fakat yeterli teknik eleman ve işgücü olmadığından olumsuz cevap verdi lı yıllara kadar Siirt i diğer vilayetlere bağlayan yeterli karayolu olmadığı için ulaşımı sağlamak çok daha zordu. Diyarbakır-Siirt arabayla 5-6 günü buluyordu. Mevsim kış olduğu zaman Batman çayı ve Garzan çayı suları aşmak çok daha zor olduğundan senenin 6-7 ayında ulaşım olmuyordu. Siirt in çevre vilayetlerle yaşadığı sorunların benzerini kendi kazalarıyla da yaşıyordu. Örneğin, 1941 yılında Siirt ten Eruh a giden tek şeritli bir yol vardı. Bu yol üzerinde ağaçtan yapılmış bir köprü kullanılırdı,1941 y fakat ağaç köprü yıkılmış ve tamir edilmediği için kullanılamıyordu. Bu yol yaz mevsiminde kullanılabilse de kışın sular yükseldiğinde araba ile geçmek mümkün değildi. Diğer ilçelere otomobil ile ulaşım imkânı zaten yoktu. Kaza ve nahiyelere dağ yolunda patikalarla gidilebilmekteydi. Bu yollar da çok tehli- 312 BCA, Fon Kodu: Yer No: Lütfi Güvenç, Sason Kılavuzu, J.Gn.K Matb yay., Ankara (Tıpkı basım Tarih Vakfı Yurt Yay.- İstanbul 2010), s.67

79 Şerif DEMİR 79 keliydi. Mesela Şırnak, araba tekerleği girmemiş ve arabaya geçit verecek yolu bulunmayan bir ilçeydi. Pervari de zaten araba yolu yoktu 314. Siirt ten Diyarbakır tarafına giden tek bir yol vardı. Bu yol üzerinde bulunan Batman çayı geniş, derin ve sarp yerlerden akıyordu. Diyarbakır a gitmek için bu suyu aşmaktan başka çare yoktu. Bu suyu aşmak ve insan, hayvan, kamyon ve otomobil gibi birçok şeyi karşıdan karşıya geçirmek için ilkel bir tahta kayık kullanılırdı. Bu kayık 8-9 kayıkçı tarafından kontrol edilmeye çalışılır ve akıntı karşısında en az yüz metre aşağıya aktıktan sonra iplerle yolun ağzına getirilirdi. En küçük hava muhalefeti ulaşımı engellerdi. Batman çayı üzerinde ilk köprü 1942 yılında tren yolunun yapımı nedeniyle asma köprü olarak inşa edildi 315. Siirt merkezinin büyük şehirlerle ulaşımı 1944 te demiryolunun Kurtalan a gelmesiyle çözülebildi 316. Diyarbakır- Cizre demiryolunun planlanan Kurtalan istasyonu ile Siirt Merkez ve Bitlis vilayetini bağlayan karayollarının inşası üç kısma bölünerek ihaleye çıkıldı da ihalesi yapılan birinci kısım tamamlandı. İkinci kısım 1941 de üçüncü kısım da 1942 de ihale edilerek sözleşmeleri imzalandı. Proje ile yollar yapılacak ve güzergâh üzerinde bulunan Haydar köprüsü ile Başur köprüsü inşa edilecekti. Çalışmalar çeşitli sorunlar nedeniyle planlandığı gibi gitmiyordu. Bu durum Siirt için hayati öneme sahip olan bu yolun inşasını geciktiriyordu 317. Fakat çalışmalar çeşitli zorluk ve gecikmelere rağmen tamamlandı. Siirt merkez ile ilçeler arasında ulaşım son derece zor şartlarda gerçekleşiyordu 318. Siirt e en yakın olan Kurtalan ın yolu bile gecikmeli 314 BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: Fikri Şendur, Siirdin kalkınması, Siirt Gazetesi, 1 Ekim En önemli sorunlardan birisi; proje kapsamında yaklaşık 2000 ile 3000 kişi işçi olarak çalışıyordu. Savaş dönemi olduğu için çalışanların yemek ihtiyacını karşılamakta zorluk çekildi. Ülkede üretilen buğday ve arpa gibi temel yiyecek malzemelerine el konulduğu için müteahhit, Siirt Valiliğinden yardım istedi. Siirt Valiliği bir kaç ay işçilerin ekmeklik ihtiyacını karşılamış fakat elinde stok kalmadığı için buğday ve arpa veremedi. Diyarbakır Toprak Mahsulleri Ofisine müracaat edilerek yardım talebinde bulundu. Diyarbakır dan ihtiyaç bir süre karşılanmışsa da yeterli stok bulunmadığı için Diyarbakır buğday ve arpa verme işlemini sonlandırdı. Müteahhide ihtiyaç duyduğun buğdayın İskenderun dan kendisine verileceği bildirildi. İskenderun dan 47 ton buğday temin eden Müteahhit, Ticaret Bakanlığının yardımıyla Çumradan 60 ton buğday, Adapazarı ndan 40 ton mısır temin etti. BCA Yer No: Yol yapımında kullanılacak kamyon ve yakıt temininde de çeşitli sorunlar çıktı. BCA Yer No: Örneğin 1950 yılında Siirt Merkez den Eruh ve Şırnak a karayolu yoktu. Ulaşım son derece zor şartlarda ve farklı birçok yoldan sağlanabiliyordu. Siirt Gazetesi, 26 Ağus-

80 80 Cumhuriyet Döneminde Siirt şekilde faaliyete girdi. Bu durum Siirt için çok güzel bir şeydi. Fakat Kurtalan yolu doğal etkenlerle kısa sürede tahrip olduğundan bakım ve onarımı düzenli yapılmadığı için yolda bozulmalar yaşandı 319. Bu durum tekrar ulaşımın aksamasına yol açmaya başladı yılında başlayan ve Siirt i Bitlis e bağlayacak karayolu inşaatı da oldukça hızlı bir şekilde devam etmesine rağmen 320 yine de zaman zaman bazı gecikmeler oluyordu. Siirt in kalkınmasında yolun önemi çok iyi anlaşılmıştı. Siirtli yetkililer 1950 li yıllarda şehrin iç ve dış bağlantı yollarını açmak için çalışmalar başlattılar yılında Siirt-Cizre yolunun yapımı için hazırlıklar yapıldı 322. Yolun inşası için çalışmalara kısa sürede başlandı 323. Tarihi Tillo Köyü ile Siirt-Merkez arasında karayolu inşaatı 1955 te başladı. Yol Halenze köyüne ulaşmış, Tillo ya ulaşması için çalışmalar yoğun bir şekilde sürmekteydi 324. Tillo yolu 1956 da tamamlanarak hizmete girdi 325. Siirt ten Sason a giden yol 1955 te büyük oranda tamamlanırken 326, 95 m uzunluğunda Dergalip Köprüsünün betonarme olarak inşası sürmekteydi 327. Aynı dönemde Siirt-Şirvan yolu tamamlandı 328. Pervari yolu 1958 yılının yatırım programına alındı 329 ve kısa sürede çalışmalara başlandı 330. Siirt merkezde yol bakım, onarım ve inşasına da ağırlık tos Siirt in km 2 sahası içinde 1951 yılında Siirt- Kurtalan arasındaki 31 km 2 lik şoseden başka düzenli yol yoktu. Şefik Türkdoğan, Siirt Hakkında Rapor, Siirt Gazetesi, 12 Mayıs yılında yol oluk oluk çukurlar meydana geldi. Son iki yıldır bakımı tamamen ihmal edilen yolun yeniden kapsamlı bir bakım yapmak yerine yol genişletilerek yolun tamamına toprak döküldü. Bu topraklar yolu kışın çamur deryasına çevirdiler. Siirt Ekspres, 16 Ağustos Siirt Postası, 16 Haziran Siirt Ekspres, 30 Eylül Siirt Gazetesi, 22 Haziran Siirt-Cizre yolunun planlanması, yol Botan nehrinin takip ederek Cizre ye ulaşacaktı. Oysa Siirt in Eruh ve Şırnak kazalarının da merkezle kara bağlantısı yoktu. Cizre yolunun Eruh ve Şırnak üzerinden geçmesi için Siirt te kamuoyu oluşturuldu. Siirt Gazetesi, 5 Temmuz Siirt Gazetesi, 31 Mart 1955; Siirt Gazetesi, 1 Eylül 1955; Tillo yolunun inşasına 15 Haziran da başladı Vali bizzat işin başında durarak tamamlanması için özel çaba gösterdi. Siirt Postası, 27 Haziran Siirt Postası, 31 Mart Siirt Postası, 3 Eylül Siirt Postası, 17 Eylül Siirt Postası, 3 Temmuz BCA, Fon Kodu: Yer No: Siirt Ekspres, 28 Mayıs 1958

81 Şerif DEMİR 81 verildi ve 1965 yılında yolların çoğu asfaltlandı 331. Siirt-Eruh yolu 1968 yılında tamamlanarak hizmete girdi 332. Pervari nin merkezle ulaşım bağlantısı ancak 1972 yılında sağlanabildi yılında ilçeler arasındaki yolların durumu, Şirvan-Pervari, Eruh-Şırnak, Malabadi-Sason yolları yaz aylarında faydalanılan kış döneminde ulaşımda çeşitli zorlukların yaşandığı güzergâhlardı. Siirt in çevre illerle ulaşımında var olan sorunları, ilçelerde de yaşanıyordu. İlin ulaşım ağı yetersizdi 334. Siirt ten farklı sivil toplum örgütleri hükümetten ısrarla ulaşım sorununun çözümünü talep ettiler 335. Siirtliler yolun öneminin farkındaydılar, bu amaçla yetkilileri sorunun çözümüne zorluyorlardı. Siirt, Türkiye nin karayolu ve demiryolu hatlarının son noktasını ifade ediyordu. Kurtalan a kadar gelen demiryolu tamamlanamadan son nokta olarak kaldı. Eruh İlçesi, 1973 yılı itibariyle 6 numaralı devlet yolunun son noktasıydı. Karayolunun Şırnak üzerinden ipek yoluna bağlanıp uluslararası ulaşımın parçası olması, şehrin ekonomik gelişimine büyük katkı yapacaktı. Kör noktada kalan Siirt i Cizre ye bağlayacak bir karayolu ve demiryolu inşası için yoğun talepte bulunuldu fakat o dönemde bir sonuç alınamadı. Siirt teki mevcut yolların kalitesi de son derece düşüktü. Siirt-Batman yolu bozuk ve kalitesiz bir asfalttan oluşurken Şirvan-Pervari yolları düşük kalite stabilizeden yapılmıştı. Eruh Şirvan yolu sadece yaz aylarında ve ufak araçların geçişine elverişliydi. Kış aylarında ulaşım Cizre-Midyat-Gercüş üzerinden sağlanmaktaydı yılında Siirt ilindeki köylerin %50,9 unun yolu yapılmamıştı. Yapılı köy yollarının yalnızca %11,9 u devlet ya da il yollarından oluşuyordu. Bu yolların %17,9 u kaplamalı, %19,3 ü ise düzlenmiş köy yollarından oluşuyordu. Siirt teki yolsuz köy oranı Türkiye ortalamasının çok üzerindeydi. Bu durum çoğunlukla coğrafya ve şehrin jeopolitik konumuyla ilgiliydi BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Yer No: Cumhuriyetin 50. Yılında Siirt 1973 İl Yıllığı, Ajans-Türk Matb., Ankara 1973, s devlet yıllığı, s BCA, Fon Kodu: Yer No: il yıllığı, s Yurt Ansiklopedisi, s. 6711

82 82 Cumhuriyet Döneminde Siirt Günümüzde Siirt in kazaları ve köyleriyle kara bağlantısı sağlanmıştır. Yörede beklenen ve arzu edilen iki ihtiyaç ön plana çıkmaktadır. Birincisi, yıllardan bir ilerleme sağlanamayan Kurtalan-Siirt arasındaki bölünmüş yolun tamamlanmasıdır. İkincisi ise, Pervari-Çatak üzerinden Van a daha kısa bir karayolu bağlantısının kurulmasıdır. Bu yol yapımının önündeki en büyük engel arazi ve iklim koşullarıdır Demiryolu Osmanlı Devletinin son döneminde demiryoluna yapılmaya başlanan yatırımlar Cumhuriyet döneminde artarak devam etti. Ülkenin ekonomik olarak gelişmesini sağlamak için yurdun dört tarafını demiryolları ağlarıyla örmek için çalışmalar başlatıldı yılında Mustafa Abdülhalik (Renda) tarafından hazırlanan şark raporuna göre, küçülmüş vilayetleri büyütmek için mümkün olan en kısa sürede Van Gölü ne ve Diyarbakır a ulaşacak demiryollarının inşa edilmesi isteniyordu 338. Bu amaçla inşa edilen demiryolu 1935 yılında Diyarbakır a kadar geldi. Fakat demiryolunun sınır hattına kadar ulaştırılması planlandıysa da iktisadi sorunlardan dolayı bu hedef gerçekleştirilemedi. Bakanlar Kurulu 12 Nisan 1937 de toplanarak Diyarbakır dan Irak a ve İran a ulaşacak demiryolu hattının güzergâh çalışmalarının başlatılmasına karar verdi. 24 Haziran 1937 de Resmi Gazetede yayımlanan 3262 Saylı Kanun ile Diyarbakır dan Irak ve İran sınırlarına ulaşacak demiryolu yapımı Mecliste kabul edildi 339. Kanuna göre hat Diyarbakır dan Irak sınırına uzatılacak ve bu hat uygun bir yerden ayrılarak Tatvan üzerinden Van kanalıyla İran a ulaştırılacaktı 340. Diyarbakır Irak hattının etüt işleri 18 Haziran da başladı. Hattın temeli 16 Kasım 1937 de Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ün katıldığı bir törenle atıldı. İnşa edilecek hat ile bölgenin ekonomik ve sosyal bakımdan canlandırılması, dost ve komşu ülkeler ile siyasi ve ekonomik bağların kuvvetlendirilmesi amaçlanıyordu. 338 Ahmet İlyas, Tek Parti Döneminde Aşiretleri Kontrol Altına Almak İçin Çıkarılan Kanun ve Hazırlanan Raporlar, JASS International Journal of Social Science, S. 28, Sonbahar II, 2014, s TBMM, ZC, D.5, İ.2, CXIX, s İsmail Yıldırım, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları ( ), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2001, s.104

83 Şerif DEMİR 83 Diyarbakır dan Irak a doğru inşa edilmekte olan hattın son istasyonu Cizre ydi. Siirt in merkezinden geçmeyen bu tren hattı yapılan planlamalarda Siirt in yaklaşık 20 km batısındaki Başur vadisinden geçecekti. Siirt bu vadiden 450 metre yüksek olduğu için demiryolunun şehre uğratılmasının mümkün olmadığı düşünüldü. Siirt halkının demiryolundan faydalanabilmesi için Siirt in 20 km batısında Başur köprüsünün yanında bir istasyon inşa edilmesi planlandı. Siirtlilerin ısrarlı taleplerine rağmen Hükümet bu planlamanın değiştirilmesinin söz konusu olmadığını kararlılıkla ortaya koydu 341. Temel atma merasimi sonrasında inşaat işi yavaş ilerledi. Yurt içinde ihtiyaç duyulan malzemeler temin edilemedi, yurt dışında II. Dünya savaşı nedeniyle teminde çeşitli zorluklar yaşandı. Bu durum malzeme sıkıntısını artırdı. II. Dünya Savaşı nın olumsuz etkisi malzeme teminini ve planlanan maliyetin aşılmasına neden olsa da tren hattında 15 Mayıs 1944 de Beşiri İstasyonu, 14 Ağustos 1944 te Garzan, 29 Ekim 1944 te Kurtalan İstasyonu hizmete girdi. Bu tarihten itibaren Cizre ye kadar hattı uzatmak mümkün olmadı 342. Planlamada Irak Hükümetiyle hatların birleştirme anlaşması imzalanırsa hat Cizre ye kadar ilerleyecekti. Böyle bir anlaşma sağlanamadığı için tren hattının son durağı olarak Kurtalan kaldı. Demiryolu hattı 1944 te Kurtalan a gelmişti fakat Siirt e kadar yapılması planlanan kısmı eksik kalmıştı. Siirt Valisi Mehmet Aldan, 15 Mart 1966 da Ulaştırma Bakanlığına, 14 Nisan 1966 da Bayındırlık Bakanlığı Demiryolları ve Limanlar İnşaat Reisliğine Siirt-Kurtalan arası tren hattının inşası için ısrarlı taleplerde bulundu. Valilik demiryolu hattının yapılması için 12 Aralık 1966 da Başbakanlığa ayrı bir yazı daha yazdı 343. Bayındırlık Bakanlığı ön incelemeyi yaparak, 50,3 km olan hattın 200 milyon liraya mal olacağını öngördü. Hükümet maliyetin çok yüksek olduğu düşünerek herhangi bir yatırım yapmadı. Vali Mehmet Aldan, tren hattının Kurtalan da kalmasının halkta zaman ve maddi kayıplara yol açtığını belirterek vilayet merkezine trenle ulaşım imkânı sağlandığı takdirde şehirde önemli ekonomik ve sosyal gelişmelerin yaşanacağını bildirdi. Vali, önce Ulaştırma Bakanlığına ardından Başbakanlığa hitaben 18 Aralık 1966 Kurtalan-Siirt Tren yolu 341 BCA, Fon Kodu: Yer No: Ercan Çağlayan, Cumhuriyet Dönemi Demiryolu Politikası ve Diyarbakır-Cizre Şimendifer Hattı, Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre, Edt. M.N. Doru, İstanbul 2012, s BCA, Fon Kodu: Kutu No: 115 Dosya No: 730 Sıra No: 2

84 84 Cumhuriyet Döneminde Siirt hattının tamamlanması için tekrar başvurdu. Tüm ısrar ve çabalarına rağmen demiryolunun yapımı için Bayındırlık Bakanlığından olumlu yanıt alamadı 344. Hükümet de Kurtalan-Siirt arasında bir demiryolu inşası planlamasının olmadığını bildirdi 345. Siirtlilerin demiryolunun Siirt merkezine gelmesi için muhtelif zamanlarda gösterdikleri çabalardan da bir sonuç elde edilemedi. Bugün Siirt ili sınırlarında 83 km uzunluğunda olan ve Kurtalan ilçesine kadar gelen demiryolu hattı yolcu ve yük taşımacılığında aktif olarak kullanılmaktadır Havayolu Siirt e İstanbul ve Ankara dan ulaşım zor, sıkıntılı ve zahmetlidir. Şehrin bulunduğu konum ve coğrafi durum ulaşımı zorlaştıran temel unsurlar olarak ortaya çıkmaktadır. Bu sorunları kısa ve kolay bir şekilde aşabilmek için havayoluyla ulaşım önemli bir çözümdür. Siirt i gelişmiş şehirlere daha hızlı bağlayacak ve gelişimini çok daha hızlandıracak havayolu ulaşımı bir ihtiyaç olarak ortaya çıktı yılında Siirt meydanına ilk kez bir askeri uçak indi. Halk ilk kez bir uçağı bu kadar yakından görme imkânı bulduğu için, halk uçağın etrafında toplandı. Bu olaydan sonra bu meydanın adı halk arasında meydanı tayyare yani uçak meydanı olarak kaldı yılından itibaren yerel basın ve Siirtliler havayoluyla ulaşım için Siirt e yatırım yapılmasını talep etmeye başladılar. Siirt valilerinin de aynı hassasiyeti göstererek havaalanı ihtiyacını dile getirmesi halkta bir ümit meydana getirdi 347. Havaalanının inşası o günkü ismiyle tayyare meydanı yapım işi için ödenek ayrılması şehirde var olan heyecanı iyice artırdı. Siirtlilerin ulaşımını ve Siirt in diğer şehirlerle iletişimini kolaylaştıracak olan hava yolunun, şehrin ekonomik yapısının da gelişmesine katkı sağlayacağı bekleniyordu 348. Siirt e gelen uzmanlar havaalanı için yer tespiti yaptılar. Şehrin ilgi ve ihtiyacını rapor haline getirerek bunları ilgili bakanlıklara gönderdiler. Uzmanlar Siirt e havaalanı yapılması konusunda olumlu görüş bil- 344 BCA, Fon Kodu: Yer No: BCA, Fon Kodu: Kutu No: 119 Dosya No: 754 Sıra No: Ayhan Mergen, Bir Koca Çınar Rıfat Bakır, Siirt Işığa Doğru, S. 3 Temmuz-Ağustos 2003, s Siirt Gazetesi, 22 Haziran Siirt Gazetesi, 2 Şubat 1954

85 Şerif DEMİR 85 dirmelerine rağmen üzerinden bir hayli zaman geçtiği halde havaalanı inşası için herhangi bir gelişme olmadı 349. Siirt te bir havaalanı yapılmasının mevzu bahis olmadan önce Batman da bir havaalanın açılması kararlaştırılmıştı. Siirt merkezde bir havaalanının ne zaman yapılacağı tartışmalarının gölgesinde Batman da uçak alanının inşaatı 1953 te önemli miktarda tamamlandı. Bir ay sonra asfaltlama başladı ve birkaç ay içinde tamamlanarak hizmete açıldı 350. Batman da açılan bu havaalanının daha da geliştirilmesi için çalışmalar başlatıldı. 20 Şubat 1954 de Hükümet Batman Havaalanının NATO standartlarına çıkarılabilmesi için hazırlık yapılmasına karar verdi. Bu amaçla havaalanı arazisinin genişletilmesi için çalışmalar başladı 351. Fakat Batman havaalanının çoğunlukla askeri amaçlar için kullanımı düşünülmekteydi. Siirt e bağlı bir ilçede havaalanı hizmete girdi fakat Siirt için herhangi bir gelişme söz konusu olmadı. Havaalanı inşa konusu 1959 yılında Vali Enver Kuray tarafından tekrar gündeme getirildi. Vali, havaalanı inşasının pek yakında başlayacağını bildirdi. Ona göre, havaalanı olarak belirlenen yerin yüzde doksanının vakıf olması, projenin hayata geçme ihtimalini oldukça kuvvetlendirmekteydi. Bu konuda genel müdürlük tarafından valiliğe kesin teminat verildiği açıklandı 352. Fakat bütün ümitler boşa çıktı ve havaalanının inşası için herhangi bir adım atılmadı yılı itibariyle hava ulaşımı olmayan Siirt te, Batman daki askeri havaalanından faydalanma imkânı da yoktu. Siirtliler hava ulaşımını ancak Diyarbakır üzerinden sağlayabilmekteydiler. Siirt in ihtiyaç duyduğu, umut ve özlemle beklediği sivil bir havaalanın yapımı Valiliğin öncülüğünde ancak 1994 yılında tamamlandı. Havaalanı inşaatının sürdüğü zaman Vali Atilla Koç un destekleriyle Özel İdarenin öncülüğünde özel sektörün katılımıyla bir havayolu şirketinin kurulması için çalışmalara başlandı. Siirt-İstanbul arasında yolcu taşımayı amaçlayan şirket havaalanının aktif olarak kullanılmasına katkı sağlayacaktı. Fakat havaalanı inşaatı planlanandan uzun sürdüğü için şirketin faaliyete geçirilmesi de mümkün olmadı. 349 Siirt Gazetesi,30 Eylül 1954; Siirt Gazetesi, 11 Aralık 1954; Siirt Gazetesi, 16 Nisan 1955; Siirt Gazetesi, 25 Ağustos Siirt Postası,12 Haziran BCA, Fon Kodu: Yer No: Siirt Ekspres, 24 Kasım 1959

86 86 Cumhuriyet Döneminde Siirt Kısıtlı alanı ile sadece iç hat uçuşlara açık olan havaalanı, kurulduğu mevkii itibariyle normal büyüklükteki uçaklarının inişine de çok uygun değildi. Bugün Siirt in gerektiğinde uluslararası uçuşlarında yapılabileceği ve her çeşit uçağın rahatça kullanabileceği sivil bir havaalanı ihtiyacı devam etmektedir. Yetkililer bu amaçla birtakım çalışmalar yürütseler de henüz somut bir ilerleme sağlanmış değildir.

87 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOSYAL VE KÜLTÜREL HAYAT 3.1. Eğitim Osmanlı Döneminde Eğitim Osmanlı Devletinin klasik döneminde eğitim medreselere dayanırdı. Devletin siyasi ve ekonomik bakımdan gerilemesine paralel, eğitim sisteminde de yeni arayışlar başladı. Öncelikle Batılı tarzda askeri okullar açılmaya başlandı. Ardından eğitim sistemini toptan ele alacak komisyonlar kuruldu ve yasal hazırlıklar yapıldı. Neticede 1869 Maarif Nizamnamesiyle Osmanlı ülkesinin her tarafına Batılı tarzda bir eğitim anlayışının yayılması kararlaştırıldı. Osmanlı Devletinin klasik döneminde Siirt te köklü bir eğitim anlayışı ve geleneği vardı. Siirt te medreselerin açılması geleneğinin kökleri Siirt in İslam orduları tarafından fethedildiği tarihlere kadar gitmekteydi. Siirt teki eğitim İslami gelenek doğrultusunda gelişti, Osmanlılar döneminde de aynı anlayış devam ettirildi. Siirt ilim ve medrese geleneğinde önemli bir mesafe aldı, bu eğitim geleneği pek çok büyük insan yetiştirdi. Siirt te yetişen isimler arasında İsmail Fakurullah, İbrahim Hakkı, Sultan Memduh, Molla Halil-i Siirdî gibi örnekler sayılabilir 353. Osmanlı nın son döneminde Siirt ve kazalarında birçok eğitim-öğretim kurumu vardı. Ağırlıklı olarak geleneksel medrese eğitiminin görüldüğü Siirt te XIX. yüzyılın sonlarına doğru merkez kazada , Eruh ta 10, Garzan da 7, Şirvan da 2 medrese de eğitim görülmekteydi 355. Siirt medrese eğitimi bakımından bölgenin tanınan, bilinen ve saygı gören bir merkezi konumundaydı. Tanzimat ile başlayan yenileşme ve yeni eğitim anlayışı, Siirt te de kendini gösterdi da ilk Batılı tarzdaki eğitim kurumu olan Siirt Rüştiyesi açıldı te Rüştiye nin toplam 25 öğrencisi bulunuyor- 353 Mehmet Ali Yaşar, 19. Yüzyılda Siirt te Eğitim, İbrahim Hakkı ve Siirt Uleması Sempozyumu, Beyan Yay., İstanbul 2008, s B. S. Seçkin, age, 272; Yurt Ansiklopedisi, s M. A. Yaşar, Eğitim, s. 48; Yurt Ansiklopedisi, s Sakarya okulunun bulunduğu yerde Mutasarrıf Kenan Paşa tarafından tesis edilen okulun on beş öğrencisi vardı. Ö. Atalay, age, s.31

88 88 Cumhuriyet Döneminde Siirt du 357. Bu okul Cumhuriyet döneminde de eğitim-öğretime 8 sınıflı ortaokul olarak devam etti Maarif Nizamnamesiyle ders programları Hükümet tarafından onaylanmak şartıyla azınlıklara kendi okulunu açma imkânı tanındı. Buna dayanarak Siirt te yaşayan gayrimüslimler kendi okullarını açtılar. Siirt te yaşayan gayrimüslimler özellikle Ermeniler eğitime büyük önem vermekteydiler. Örneğin 1882 de Siirt te Müslümanlara ait bir orta dereceli okul bulunurken Müslümanların üçte biri kadar nüfusa sahip Ermenilere ait üç okul faaliyet gösteriyordu 359. Siirt te Batılı manada eğitim veren rüştiyelerin yanı sıra ibtidai mektepler de açılmaya başlandı yılında Siirt merkezde 32 ibtidai ve sıbyan mektebinde 33 müderris görev yaparken, 1021 talebe eğitim görüyordu. Aynı zamanda gayrimüslimlere ait 4 mektepte 501 talebe okuyordu 360. Eruh ta 5 İbtidai mektepte 53 ü kız 137 erkek olmak üzere 190 öğrenci eğitimden faydalanıyordu 361. Bu okulların haricinde 1870 yılından itibaren Garzan Kazası Rızvan nahiyesinde Amerikalılara ait misyoner amaçlı bir Protestan Okulu faaliyet gösteriyordu 362. Okulda İngilizcenin yanı sıra Ermenice eğitim verilmekte, Ermeni tarihine ve Hristiyanlığa ilişkin bilgilendirmeler de yapılmaktaydı Maarif Salnamesine göre Siirt Merkez de bulunan Müslümanlara ait rüştiyede (ortaokul) toplam 54 öğrenci eğitim alırken aynı dönemde Siirt Merkez de Ermeniler, Katolik Keldaniler ve Protestanlara ait toplam üç Rüştiye de toplam 428 öğrenci eğitim görüyordu. Bu öğrencilerin 200 ü kız öğrencilerdi te Siirt teki rüştiyenin Müs- 357 Ş. Baydur, agt, s. 23; Yaşar, merkezdeki bu Rüştiyeye ek olarak Eruh ta de bir Rüştiye Mektebi daha inşa edildiğini iddia etmektedir. M. A. Yaşar, Eğitim, s. 48; Fakat bu okul Cuinet te gözükmediği gibi V. Cuinet, age, s. 598, 1892 Salnamesinde de gözükmemektedir. 358 B. S. Seçkin, age, Şemseddin Sami; Müslümanlara ait 1 rüştiye, 6 medrese ve 57 sıbyan mektebi, Ermenilere 3 rüştiye mektebi, 23 Sibyan mektebi, Katolik Ermenilerle, Protestan Keldanilerin de 3 er rüştiye mektepleri vardı. Ş. Sami, age, s. 2574; Bir başka yabancı kaynakta bu bilgileri büyük ölçüde doğruluyor. V. Cuinet, age, s E. Polat, agt, s Maarif salnamesinde Eruh kazasında 290 cilt bulunan bir kütüphanenin var olduğu kaydedilmektedir. M. A. Yaşar, İdare, s M. A. Yaşar, Eğitim, s V. Cuinet, age, s. 599

89 Şerif DEMİR 89 lüman öğrencilerinin sayısı 77 e çıktı. Bu rakam rüştiye öğrencilerinin arttığını göstermekteydi Cumhuriyet Döneminde Eğitim Cumhuriyet dönemiyle birlikte eğitimde reformlar yapılarak eğitim seferberliği başlatıldı. Eğitim anlayışı baştan aşağı değişti. Batılı tarzda eğitim anlayışı tamamen benimsenirken, daha laik ve milli bir eğitim anlayışı geliştirildi Tevhid-i Tedrisat Kanunuyla Şer iye ve Evkaf Vekâleti ya da özel vakıflar kanalıyla faaliyetini sürdüren medreseler kapatılarak laiklik anlayışına ters düşen ve eğitimde ikircikli bir yapıya sebep olan dine dayalı eğitim anlayışına son verildi. Türkiye de faaliyetini sürdüren azınlık okullarına yönelik de bir takım düzenlemeler yapıldı ve Türkiye deki bütün eğitim kurumları Milli Eğitim Bakanlığına bağlandı 365. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile Batılı tarzda eğitim yapılarak Osmanlının geleneksel eğitim anlayışına son verildi. Bu reformla medreseler resmen kapatıldı. Siirt te yaygın ve köklü bir medrese eğitimi vardı. Medreselerin kapatılması ile Siirt te faaliyetini sürdüren medreseler, bir eğitim kurumu olma vasfını hukuken yitirdiler. Hükümet Siirt teki medreseleri yakından izledi ve Ankara dan Siirt e gönderilen müfettişler raporlar tutarak Hükümeti sürekli bilgilendirdiler 366. Fakat hükümetin kararlılığına rağmen Siirt teki medrese eğitimi tamamen son bulmadı 367. Eğitim alanında yapılan reformlar Siirt te halkın medreselere olan ilgisini azaltmadı. Medreseler hukuki ve siyasi baskı altında varlıklarını Maarif Salnamesinde Eruh ta 290 kitaptan oluşan 1 Kütüphanenin bulunduğu da ifade edilmektedir. Yurt Ansiklopedisi, s yıllığı, s Müfettiş olarak görev yapan Maraş Milletvekili H. Reşit Tankut un Raporunda Siird in Tillo köyündeki Tekkenin kâbusu kapanalı beri Kürtlerin basiret gözü açılmış bulunuyor devamında, Bu vilayetimiz Türk Milletinden bir parça olduğuna henüz inanmış değildir. Burası Ankara ya takdir ve hayranlıkla bakıyor. Fakat gönlünden bir zerre bile vermiyor denilmektedir. BCA Fon No: Yer No: Siirt medreseler varlığını şekil değiştirerek koruduğu gibi kendi sistemine bağlı olarak eğitime de devam etti. Siirt te medreseler inkılaplardan fazla etkilenmediği gibi hatta daha da gelişti. Bu durum medrese eğitiminin geleneksel yapıda güçlü bir köklere sahip olması ve bölgenin dini eğitimi sahiplenmesiyle ilgiliydi. Bugünde Siirt te 60 ın üzerinde medrese aktif bir şekilde eğitim faaliyetlerini sürdürmektedir. M. Edip Çağmar, Siirt ve Çevresindeki Medreselerde Eğitim, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s. 669

90 90 Cumhuriyet Döneminde Siirt halkın desteğiyle devam ettirdiler 368. Bugün (2011) Siirt te 9 medrese farklı şekil ve hukuki çatı altında eğitim vermeye devam etmektedir. Fakat medreselere yönelik tavır, halkın Batılı tarzda açılan okullara soğuk yaklaşmasına sebep oldu. Halk uzun yıllar devlet tarafından açılan resmi okullara ilgi göstermedi. Hükümet Siirt te okullaşmaya büyük önem verdi lerde Siirt il merkezinde 4 ilkokul ve 1 ortaokul, il genelinde toplam 29 ilkokul bulunuyordu. Bu okulların çoğunda önemli bir öğretmen açığı da mevcuttu 369. Zamanla okul sayısının artarak eğitim imkânlarının ve kalitesinin daha gelişmesi beklenirken, gelişmeler hükümetin arzu ettiği gibi gitmedi. Öğrenci sayısının iyice azaldığı Siirt te 1935 te okul sayısı 14 e kadar düştü lı yıllarda Siirt merkezde faaliyet gösteren okul sayısı son derece sınırlıydı. Bu okullar arasında yer alan ilkokullar; Cumhuriyet İlkokulu (4 Öğretmen-162 Öğrenci ), Gazi İlkokulu (5 öğretmen-232 öğrenci), Sakarya İlkokulu (4 öğretmen-166 öğrenci) ve Yeni okuldu (5 öğretmen-165 öğrenci). Siirt merkezde 250 öğrencisi bulunan 1 adet ortaokul vardı. Siirt in kazalarında; Kurtalan da 1 okul (3 öğretmen-65 öğrenci), Beşiri de 1 okul (3 öğretmen-112 öğrenci), Baykan da 1 okul (1 öğretmen-40 öğrenci), Eruh ta 1 okul (3 öğretmen-133 öğrenci), Pervari de 1 okul (2 öğretmen-91 öğrenci), Kozluk ta 1 okul (1 öğretmen-62 öğrenci), Zokayit Köyü nde 1 Okul (1 öğretmen-50 öğrenci), Sason da 1 okul (1 öğretmen-30 öğrenci), Şirvan da 1 okul (1 öğretmen- 49 öğrenci) ve Şırnak ta 1 okul (3 öğretmen-102 öğrenci) vardı 370. Bu okulların birçoğu son derece yetersiz şartlar altında eğitim hizmetini sürdürme mücadelesi veriyordu. Örneğin Siirt merkezde bulunan okullar içinde yeni yapılan Gazi İlkokulu dışında kalan eğitim kurumları 368 Medreselerin bu güne kadar ulaşması, modernizemin inşa ettiği gelenek ve gelecek meselesiyle ilgilidir. Geçmişle her türlü bağı koparmayı amaçlayan modern hayat karşısında tarih, kültür ve dini hayata dayalı bir yaşamın sürdürülmesini savunanlar geçmişten bu güne kadar varlığını koruyan bu tür geleneksel kurumların devamına büyük önem vermişlerdi. Sadece dini hayat değil, sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal hayatla ilgili olan muhafazakârların tavrı medreselerin faaliyetini sürdürmesine imkân tanıdı. Übeydullah Pilatin, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Faaliyet Gösteren Geleneksel Eğitim Kurumları (Medreseler) Üzerine Bir Araştırma, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 2011, s B. S. Seçkin, age, BCA Fon No: Yer No:

91 Şerif DEMİR 91 gelişi güzel, derme çatma binalarda eğitim hizmeti vermeye çalışıyorlardı lı yıllarda Siirt e eğitim alanında birçok yeni yatırımlar yapıldı. Şehrin birçok yöresinde yeni okullar açılması için büyük çaba gösterildi. Valinin öncülüğünde tam bir eğitim seferberliği gerçekleştirildi. Halkın okullara ilgi göstermesi ve çocukların eğitime devam etmesi için şehir genelinde çalışmalar yapıldı. Fakat bütün bu çaba ve gayretlerin tam anlamıyla amacına ulaşabildiğini söylemek mümkün değildi. Zira Siirt te okuma-yazma öğrenmek sırf memur olmak için gerekli görülüyordu. Çocuklarının memur olmasına sıcak bakmayan onların okula gitmesine lüzum görmüyordu 372. Bu nedenle Cumhuriyet döneminde açılan yeni okullar halktan yeteri kadar ilgi görmüyordu. Cumhuriyetin 20. yılında Siirt teki ilkokul sayısı ancak 23 e ulaşabildi yılında Siirt in 500 e ulaşan köylerinde sadece 2 ilkokul vardı. Siirt te sadece bir tane ortaokul vardı 373. Öğrenci ve öğretmen sayıları da çok düşüktü yıllarında Siirt in köylerine yaklaşık 10 okul açıldı. Fakat okullar öğrenci bulsa öğretmen bulamadı, öğretmen gelse öğrenci gelmedi. Nu nedenle açılan bu okulların gerçek manada kaç tanesinin aktif olarak hizmet verdiğini belirlemek oldukça zordu. Vali Naci Kıcıman, 1946 yılında ilköğretimin yaygınlaşması için on yıllık bir çalışma planı ve yol haritası hazırlattı. Plana göre il merkezi, ilçe ve köylerin mevcut durumlarının tespiti yapılarak okul binaları, öğretmen evleri inşa edilecek ve eksik görülen eğitim kadrosunun daha da zenginleştirilmesi için çaba gösterilecekti 374. Siirt in eğitim karnesinin düzeltilmesi için yerel yöneticiler büyük çaba içindeydi da Siirt milletvekillerinin hazırladığı bir rapora göre; halkın önemli bir kısmı Türkçe bilmiyordu. İlkokula devam eden kız öğrenci sayısı da son derece azdı. Hükümet eğitimi yaygınlaştırmak için eğitim alanında yatırımlara devam etti. Siirt te 1946 yılında temeli atılan Er- 371 Siirt Gazetesi, 11 Mayıs Müftü ve Milletvekili Ömer Atalay dan nakledilen bir örnekte; Halenze köyüne çok evvel bir ilkokul açılması planlanır. Halenze köyü muhtarı bu planlamaya karşı çıkar ve köyde okul açılmaması için şiddetle direnir fakat okul açılır. Muhtar köylü üzerinde baskı kurarak köyden hiçbir çocuğun okula gitmesine müsaade etmedi. Böylece o okul yıllarca öğrencisiz kaldı. Memduh Yaşa, Siirt te Tahsil Meselesi, Siirt Gazetesi, 10 Şubat BCA Fon No: Yer No: Siirt Gazetesi, 23 Şubat 1946

92 92 Cumhuriyet Döneminde Siirt kek Sanat Okulu 1949 yılında ilk mezun vermeye başladı 375. Aynı yıl Akşam Kız Sanat Okulunun açılması için de girişimler başladı 376. Siirt te hızla okul inşa etme ve yeni okulları eğitim hizmetine alma çabası sürerken, halkın yeni okullara ilgisi ve desteğinin canlandırılması için gayretler sürüyordu. Vali Şevket Eker, okuma-yazma oranının yükseltilmesine ayrı bir önem verdi. Vali, halkın çocuklarını okullara göndermesi için çaba ve gayret gösterdi ve maddi durumu uygun olmayan ailelere maddi yardım sağlamak için de seferberlik ilan etti li yıllarda Siirt in genelinde okul çağında 8-10 bin öğrenci bulunmasına rağmen mevcut okullar ihtiyacı karşılamaktan uzaktı 378. Zira Siirt merkezde 23 ilkokul, 1 ortaokul, 1 erkek sanat okulu ile 1 kız akşam sanat okulu bulunuyordu. İlçelerin her birinde ilkokul vardı ama Siirt in 500 köyüne 58 tane ilkokul hizmet veriyordu te Kurtalan a bir ortaokul açıldı. Aynı yıl içinde Siirt te halkın ihtiyacını karşılamak ve özellikle gençlerin kültürel gereksinimine cevap vermek için kütüphane kurulması için hazırlıklara başlandı 380. İl ve ilçelerde sınırlı sayıda da olsa okulların bulunması önemliydi. Fakat 1958 yılında köylerin çoğunda okul yoktu. İnşa edilen okulların yapım ve bakım işleri düzenli olmadığından bu okullar kısa sürede yıkılıyordu. Eğitimin kalitesi son derece düşüktü. Mevcut okullarda görev yapan öğretmenler sayı ve nitelik yönünden son derece yetersizdi. Öğretmenlerin büyük bir kısmı ilkokul mezunu olup vekâleten görev yapıyorlardı. Okullarda birleştirilmiş sınıflarda eğitim verildiğinden bir öğretmen beş sınıfla tek başına ilgileniyordu Uzun, Sanat Okuluna Bir Bakış, Siirt Gazetesi, 14 Mayıs Bu okulun kendi binasının inşaatı 1954 Eylül ünde başladı ve 1956 yılı başlarında tamamlandı. Siirt Postası, 14 Şubat Siirt Gazetesi, 19 Kasım Siirt Gazetesi, 14 Ocak 1950; A. Memduh Yaşa, Kültürsüz Kalkınma Olmaz, Siirt Gazetesi, 11 Şubat Mevcut okullar ihtiyacı karşılayamıyor fakat açılan okullara da fazla ilgi olmuyor. Örneğin 1954 te Pervari nin Şöz köyüne bir ilkokul açıldı. Köylüler çocuklarını okula göndermediler. Bunun üzerine çocuklarını okulu göndermeyen köylülere cezalar verilmeye başlandı. Durumdan rahatsız olan Kaymakam Mehmet Önal bizzat köye gelerek köylüleri ikna etmeye çalıştı. Bütün bu çaba ve gayretler neticesinde okulun mevcudu 13 ten ancak 33 öğrenciye çıkarılabildi. Siirt Gazetesi, 11 Ocak Şefik Türkdoğan, Siirt Hakkında Rapor 5, Siirt Gazetesi, 5 Mayıs Siirt Postası, 5 Ağustos Çetin Kayra, Şifa Bulamayan Dertler, Siirt Ekspress, 15 Temmuz 1958

93 Şerif DEMİR 93 İlköğretim sorununu çözmek ve eğitimin kalitesini artırmak için yatılı bölge okullarının kurulmasına önem verildi sonrasında Kozluk ta 300 kişilik bir yatılı bölge okulu, 1967 de Eruh ta 500 kişilik ikinci bir yatılı bölge okulu daha hizmete girdi. 5 derslikli ve 5 lojmanlı bu okulda sinema da vardı. Daha sonra Siirt merkezde ve Şirvan da da birer yatılı bölge okulu açıldı. Bu okullarla eğitimin niteliğinin artırılması hedeflendi. Fakat bu okullar, Siirt te eğitimin kalitesini arzu edilen seviyeye taşıyamadı yılı itibariyle Siirt genelinde ilkokullarda okuyan her 44 öğrenciden yalnızca 1 tanesi yatılı bölge okulundaydı yılı istatistiklerine göre Siirt merkez ve ilçelerde bulunan 464 yerleşim bölgesinde toplam 260 tane okul bulunmaktaydı. Bu okullarda 598 öğretmen görev yaparken, bu öğretmenlerin sadece 261 tanesi asil öğretmenlerden oluşuyordu. Diğerleri ise asker, geçici ve vekil öğretmenlerden oluşuyordu 383. Siirt te mesleki eğitime dikkat çekmek ve daha çok kızın okula gitmesini sağlamak için 1966 da Siirt Kız İlköğretmen Okulu ve 1967 de Siirt Ziraat Meslek Okulu açıldı 384. Cumhuriyet döneminde Siirt teki eğitimin gelişimini daha iyi anlamak için bu dönemdeki okuma-yazma istatistiklerini incelemek gerekir. Harf inkılabından 1935 yılına kadar Siirt te okuma-yazma oranı %5,2 ydi yılında okuma-yazma oranı %15,9 a çıktı. Oran çok yavaş artmaktaydı. Bu oran 1970 te %26,9 a kadar yükseldi yılında ise okuma yazma oranı %36,1 oldu. Bu istatistikler kadınlarda çok daha düşüktü 385. Bu seviyeler Türkiye ortalamasına göre değerlendirildiğinde son derece karamsar ve üzüntü verici bir durumdaydı. Bütün gayretlere rağmen okullaşma oranı da çok düşük kaldı da Siirt in okullaşma oranı %57 di. Okullaşma oranının bu kadar düşük olmasının temelinde halkın okula fazla ilgi göstermemesi ve göçerlerin genellikle çocuklarını okula göndermemeleri de etkili oluyordu. Kız İlköğretmen Okulu on yıllık bir faaliyetten sonra 1976 yılında iki yıllık Eğitim Enstitüsüne dönüştürüldü. Bu okul 1982 yılında Dicle Üniversitesi ne bağlanarak Siirt Eğitim Yüksekokulu adını aldı. Öğretmen yetiştiren okullardaki bütün bölümlerin zorunlu olarak dört yıllık eğitime geçmesi, 1992 yılında Siirt Eğitim Yüksekokulunun lisans eği- 382 Yurt Ansiklopedisi, s İl yıllığı, s İl yıllığı, s Yurt Ansiklopedisi, s. 6719

94 94 Cumhuriyet Döneminde Siirt timi veren Siirt Eğitim Fakültesi ne dönüşmesini sağladı. Ayrıca Dicle Üniversitesine bağlı Siirt Meslek Yüksekokulu açıldı. Siirtlilerin ısrarlı taleplerine yerel idarecilerin destekleri de eklenince hükümet 2007 yılında Siirt Üniversitesini kurdu. Siirt Eğitim Fakültesi ve Siirt Meslek Yüksekokulu Siirt Üniversitesine bağlı olarak hizmet vermeye devam etti istatistiklerine göre Siirt genelinde 12 anaokulu, 1 özel ilköğretim okulu, 329 ilköğretim okulu 27 lise olmak üzere 379 okul ve Siirt Üniversitesi hizmet vermektedir. Şehirde okur-yazar oranı %86,3 dir. İlköğretimde derslik başına düşen öğrenci sayısı 32, orta öğretimde 30, meslek ve teknik orta öğretimde 36 dır 386. Bugün (2015) Siirt genelinde 115 ilkokul 115 ve 255 ortaokul hizmet vermektedir. Geçmiş yıllara göre eğitimde önemli bir mesafenin alındığı açıktır. Fakat bazı kız çocuklarının okula gönderilmediği ve kırsal bölgelerdeki eğitim-öğretim olanaklarının nitelik ve nicelik bakımdan eksikliklerinin bulunduğu da bir gerçektir Siirt Lisesi Siirt e ilk ortaokulun açıldığı tarih oldukça eskilere gitmesine rağmen, yeni ortaokulların açılması ve lisenin açılması oldukça gecikti yılında yapılan kanuni düzenlemelerle liva merkezlerinde birer idadi mektebinin açılması kararlaştırıldı. Bitlis e bağlı Siirt merkezde de bir idadi açılması için çalışmalar başladı. Okul kısa sürede hizmete girdi fakat idadinin eğitim yaptığı okul binası, I. Dünya savaşında askeri hastaneye dönüştürülünce eğitime ara vermek zorunda kaldı. I. Dünya Savaşı sonrasında idadinin tekrar açılması için çaba gösterildi. Fakat okul, maddi yoklukların yanında eğitim verecek öğretmen bulunamadığı için tekrar açılamadı yılındaki Tevhid-i Tedrisat Kanunu sonrasında idadi, kısa bir süre faaliyete geçtiyse de kalıcı olamadı 387. Böylece Siirt te bir idadinin (lise) kurulması mümkün olmadı. Siirtliler için lise eğitimi veren bir okulun inşası uzun süre gündeme gelmedi. Siirt te sadece 1 ortaokul hizmet veriyordu. Buradan mezun olan öğrenciler çevre vilayetlere giderek lise eğitimine devam edebiliyorlardı. Siirt te eğitime yönelik yatırımlar artınca öğrenci sayısı da arttı. Bu durum mevcut ortaokulun ihtiyaca cevap vermemesine ve ortaokuldan mezun olan gençlerin lise talep etmelerine sebep oldu ADKS TÜİK 387 İ. Hakkı Özcanlı, Siirt te Orta Öğretim Hayatı, Siirt Postası, 15 Ocak 1953

95 Şerif DEMİR 95 Halk, eğitimin önemini fark ettikçe Siirt te bir lisenin açılmasına yönelik talepler artmaya başladı li yıllarda Siirtliler için en büyük istek lisenin eğitime başlamasıydı. İlk kez 28 Haziran 1953 te Siirt li gençler, lise açılması için bir miting gerçekleştirdiler. Hiçbir siyasi parti ve derneğin yönlendirmediği, tamamen halk arasında oluşturulan bir tertip heyetinin organize ettiği mitingde, herkes tek vücut olarak aynı şeyi istedi. Şehirde yaşayanların ortak hissiyatı Siirt e bir lisenin açılmasıydı. Milletvekillerinin kendi sorunlarına yetirince sahip çıkmadığını düşünen halk, şehrin en önemli kültürel sorununun lise eğitimi veren bir okulun olmaması olduğu konusunda hemfikirdi 388. Halkın ısrarla lise talebini göz ardı edemeyen hükümet harekete geçti 389. Milli Eğitim Bakanlığı, Siirt Valiliğinden Siirt Ortaokulu binasında öğretim yılından itibaren Lise 1. sınıf açılmasını istedi. Böylece 1954 yılında Siirt e ilk kez lise açılmış oldu. Siirtliler lisenin gelmesinden dolayı çok mutlu oldular 390. Aynı öğretim sezonu içinde yapımı ve teşrifatı tamamlanan lise hizmete girdi Eylül 1954 de Siirt Lisesinin açılış töreni yapıldı. Siirt Valisi Cavit Tevfik Okyayuz, İl Milli Eğitim Müdürü Ömer Madi Süren ve Okul Müdürü Hamdi Altun un konuşmalarıyla tamamlanan açılış töreninden sonra ilk ders Vali tarafından verildi 392. Böylece Siirt eğitimi için son derece önemli bir adım atılmış oldu. Lise nin eğitim verdiği ilk on yıldaki öğrenci ve öğretmen sayıları 393, Siirt Lisesi Erkek Siirt ten bir heyet geçmiş yıllarda bir Siirt milletvekilinin yanına giderek Siirt te Lise açılmasını talep etti. Halkın taleplerini dinleyen milletvekili, Bu gibi işlere sizin aklınız ermez bu bizim işimizdir. Zaten şimdilik Siirde lise lazım değildir demişti. Siirt Postası, 3 Temmuz Siirt Halkının büyük bir kısmının ekonomik durumu oldukça zayıftı. Maddi durumu iyi olan sınırlı sayıdaki aile, çocuklarının lise eğitimi alması için farklı şehirlere gönderirken halkın önemli bir kısmını oluşturan ailelerin çocukları lise eğitiminden mahrum kalıyordu. İ. Hakkı Özcanlı, Siirt te Orta Öğretim Hayatı, Siirt Postası, 22 Ocak Örneğin her yıl Siirt Ortaokulundan 30 kişi, Beşiri Ortaokulundan da ortalama 10 kişi mezun olduğu halde bu öğrencilerin sadece 5-6 lise eğitimi alma imkânına sahip olabiliyordu. Siirt Postası, 2 Temmuz Siirt Gazetesi, 21 Ağustos Siirt Gazetesi, 25 Eylül Siirt Gazetesi, 28 Eylül Yurt Ansiklopedisi, s. 6720

96 96 Cumhuriyet Döneminde Siirt Kız Toplam Öğretmen Siirt Lisesi Siirt te eğitim standartlarının yükselmesini sağlayarak Siirtli gençlerin yükseköğretime gitmesinin önünü açtı. Zaman içinde Siirt Lisesinden Siirt e ve Türkiye ye hizmet eden pek çok önemli değer yetişti. Okul bugün de aktif olarak eğitim öğretime devam etmektedir Basın Siirt te Osmanlı nın son dönemlerinde ve Cumhuriyetin ilk yıllarında herhangi bir gazetecilik faaliyetine rastlanmaz. Bunda Siirt in kaza olmasının payı da vardı. Cumhuriyetin ilk yıllarında yeni vilayet olan Siirt te bürokrasi ve idarenin yapılanmasına öncelik verildiğinden basında bir gecikme yaşandı 394. Siirt te ilk gazetecilik faaliyetleri 1937 yılından itibaren başladı. İlk gazetenin yayınlanması ve basın yayın hayatının gelişmesinde M. Emin Kılıççıoğlu nun önemli katkıları oldu. Kılıççıoğlu, şehirde gazetecilik kültürünün yeşermesi ve yeni gazetecilerin yetişmesine uygun bir zemin oluşturulması için büyük emekler verdi 395. M. Emin Kılıççıoğlu öncelikle bir matbaa alarak şehrin ihtiyaç duyduğu dokümanların basımını gerçekleştirdi. Ayrıca burada şehrin ilk gazetesinin basımına da öncülük etti 396. Siirt te ilk yayınlanan gazete 7 Ağustos 1937 de yayına başlayan Siirt Gazetesi oldu. Gazetenin sahipleri M. Emin Kılıççıoğlu - Zeki Şalış, başyazarı Abdüllatif Atılgan idi. Yayınlanan ilk nüshada Zeki Şalış gazetenin yayınlanma amacını, İlimizin kendi çevresi içinde; kültür, belediye, köycülük, ticaret ve Ulu Şef in işaret ettikleri medeniyet alanındaki ihtiyaçlara hitap şeklinde ifade eder 397. M. Emin Kılıççıoğlu, yeni gazeteyi yayınlamak için bü- 394 Oysa Siirt in daha evvel kaza olarak bağlı olduğu Bitlis te çok daha evvel basın faaliyetleri olduğu bilinmektedir li yıllara ait Bitlis Vilayet Gazetesi nin örnekleri elimizde mevcuttur. Resul Babaoğlu - Said Olgun, Siirt Basın Tarihi: Bibliyografik Bir Döküm, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/5 Spring 2015, s O yıllar son derece zor ve sıkıntılı bir dönemdi. Gazeteler yakından takip ediliyor en sıradan bir yazı hakkında bile soruşturma açılabiliyordu. Örneğin, gazetenin 13 Nisan 1956 tarihli nüshasında yer alan Tarihten Fıkralar başlığındaki yazıda geçen bir fıkranın müstehcen olduğunun tespiti yapılarak milletvekili olan M. Emin Kılıççıoğlu hakkında tezkere hazırlanabiliyordu. BCA Fon No: Yer No: Ö. Atalay, age, s Zeki Şalış, Gayemiz ve Yolumuz, Siirt Gazetesi, 7 Ağustos 1937

97 Şerif DEMİR 97 yük emek ve çaba gösterdiklerini, gazetenin yaşaması için okuyucuların mutlaka sahip çıkması gerektiğini vurguladı 398. Siirt Gazetesi, 1939 un son aylarında ekonomik nedenlerden dolayı yayın hayatına ara vermek zorunda kaldı 399. Siirt Valisi Recai Türeli nin yardımlarıyla gazete 20 Nisan 1940 ta ikinci kez yayın hayatına başladı 400. M. Emin Kılıççıoğlu, tek başına gazetenin varlığını sürdürebilmek için büyük bir çaba gösterdi ve başarılı da oldu. Gazetenin tekrar yayın hayatına başlamasından sonra imtiyaz sahibi ve mesul müdürü M. Eroğuz, gazetenin yayın politikası ve amacını, 1- Memleket münevverlerine fikirlerini izhar edebilecek bir zemin hazırlama. 2-Memleket gençliğini tenvir ve irşat etmek olarak açıkladı 401. Haftalık yayınlanan Siirt Gazetesinde M. Emin Kılıççıoğlu Uzun imzası ile de yazılar yayınladı 402 ve elli yıl süreyle başyazarlığını yaptı 403. Kılıççıoğlu gazete yayınlama amacını, Memleket münevverlerinin izhar edemedikleri fikirlerini yaymak, halka onun anlayabileceği lisanla öğütlerde bulunmak ve halk devletinin yüksek umdelerini dilimiz döndüğü kadar anlatmaktır şeklinde açıklamaktaydı 404. Gazeteci M. Emin Kılıççıoğlu vefat eden Siirt Milletvekili Şevket Dağ ın yerine 1944 de milletvekili seçilerek bir dönem TBMM de görev yaptı 405. M. Emin Kılıççıoğlu zamanla yanına Haydar Kılıççıoğlu nu alarak yoluna devam etti. Gazete, Siirt te basının gelişmesinde adeta bir okul görevi gördü. Daha sonra yayınlanacak gazetelerin öncü kadrosunun yetişmesine büyük hizmet sağlayan Siirt Gazetesinin aynı zamanda Kı- 398 E. Kılıççıoğlu, Okuyucularımıza, Siirt Gazetesi, 7 Ağustos yılından itibaren gazete çıkan M. E. Kılıççıoğlu, 1939 yılında Matbuat Kanununa yapılan bir ilave ile gazete sahiplerinden 500 TL teminat istenmesi üzerine teminatı ödeyemediği için yayına son vermek zorunda kaldı. Ekonomik sorunlarını çözmek ve gazeteyi sürekli yayınlayabilmek için İçişleri Bakanlığı, CHP Genel Sekreterliği ve Matbuat Umum Müdürlüğüne müracaat eden M. Emin Kılıççıoğlu, Hükümetin yardım etmesiyle birlikte sorunlarını geçici olarak çözdü. BCA Fon No: Yer No: Siirt Gazetesi, 20 Nisan M. Eroğuz, Siirt Gazetesinin Yeniden İntişarı Münasebetiyle Bir İki Söz, Siirt Gazetesi, 20 Nisan BCA Fon No: Yer No: C. Kılıççıoğlu, Veleye, s BCA Fon No: Yer No: BCA Fon No: Yer No:

98 98 Cumhuriyet Döneminde Siirt lıççıoğlu ailesinin kuşaktan kuşağa aktarılan gazetecilik misyonunun başlatılması ve sürdürülmesinde de önemli hizmetleri oldu 406. Siirt teki basın hayatı 1948 yılından itibaren yeni kurulan gazetelerle renklenmeye başladı. 8 Şubat 1948 de Mahmi Türkoğlu nun sahibi olduğu Faik Olcay ın sorumlu müdürlüğünü yaptığı Yeni Siirt Gazetesi yayınlanmaya başladı. Aynı yıl içinde Siirt Yüksek Tahsil Gençlik ve Kültür Derneğini kuran gençler tarafından Demokrat Siirt gazetesi yayınlanmaya başladı. Bu gazeteyi 1953 yılında Haris Şendur ve Rifat Ünür ün sahibi, Şevket Özcanlı nın yazı işleri müdürü olduğu Siirt Postası ve Haydar Koyuncu tarafından yayınlanan Siirt Sesi gazeteleri takip etti. Siirt te şehirlerarası telefon santralının inşası, basının gelişmesinde önemli katkı sağladı. 1 Şubat 1955 telefon santralının aktif hale getirilmesiyle birlikte Siirt, Ankara ve İstanbul ile doğrudan iletişim imkânına kavuştu 407. Bu durum doğrudan ve hızlı haberciliğin önünü açtı. 24 Mayıs 1957 yılından itibaren Cevdet Özcanlı nın sahibi olduğu, yazı işleri müdürlüğü ve başyazarlığını Hikmet Atakan ın yaptığı Siirt Ekspres gazetesi yayınlanmaya başladı 408. Fakat gazete kısa sürede yönetim değişikliğine gitti. Gazetenin sahibi Suat İlhan, sorumlu müdiresi ise Munci Yavuz oldu Bu gazete, kapanan Siirt Postası nın prova tezgâhında bastırılarak yayın hayatına atıldı. Fakat uzun ömürlü olamadı ve 1960 dan sonra kapandı den sonra Siirt te Fuat Sezgin tarafından yayınlanan Demokrat Siirt gazetesi el değiştirerek Yeni Siirt adıyla yayına devam etti lı yıllarla birlikte Siirt in basın hayatı oldukça canlandı da Batman Sesi, 1963 te Şehir, Şarkın Sesi, 1964 te Mücadele, Uğur ve Memleket 1965 te Adalet gazeteleri basın hayatına katıldılar 410. Siirt te mizah alanında yayın yapan dergi ve gazeteler de kuruldu. Bunlar Selim Çerkeşlioğlu nun sahibi ve yöneticisi olduğu Sırf Dedikodu isimli bir mizah dergisi 411 ve Kelle Koltukta adlı mizah gazetesiydi. Fakat bunlar iki sayı çıkardıktan sonra kapandı 412. Botan 406 Bu gün aile tarafından Siirt ve Mücadele gibi farklı gazeteler bölgesel yayınını sürdürmektedirler. 407 Siirt Gazetesi, 2 Şubat Siirt Ekspres, 24 Mayıs Siirt Ekspres, 9 Eylül İl yıllığı, s Sırf Dedikodu, 4 Ocak Yurt Ansiklopedisi, s. 6737

99 Şerif DEMİR 99 Dergisi adlı edebiyat mecmuası da bu dönemde yayınlanan dergilerdendi yılına gelindiğinde Siirt te yayın yapan gazete sayısı çok daha arttı. Bu gazeteler; Siirt Gazetesi (1937), Siirt Sesi Gazetesi (1953), Mücadele Gazetes i (1964), Uğur Gazetesi (1964), Birlik Gazetesi (1969), Gücümüz Gazetesi (1972), Kültür Gazetesi (1972), Batman Gazetesi (1963), Raman Postas ı (1950), Adalet Gazetesi (1956), Yeni Siirt Gazetesi (1961), Şehir Gazetesi (1063), Işık Gazetesi (1968), Şirvan Gazetesi (1954), Kurtalan Gazetesi, Yeni Kurtalan Gazetesi ve Demokrat Şirvan Gazetesi ydi yılında Siirt te 7 adet günlük gazete yayınlanırdı. Bu gazeteler; Siirt, Siirt Postası, Demokrat Siirt, Umut, Son Söz, Güney ve Doğuş gazeteleriydi. Bu gazeteler birikimlerini birleştirerek daha etkili ve kurumsal bir gazetecilik yapmak için bir araya geldiler. Birleşmeler neticesinde Siirt te Siirt ve Son Söz gazeteleri günlük olarak yayın hayatına devam ederken, diğer gazeteler yayın hayatına son verdiler. Bu gazetelerin yanında Birlik, Haber56 ile Kurtalan, Baykan ve Eruh ilçelerinde haftalık gazeteler yayınlanırdı. Bugün Siirt te basılı yayının yanında internet gazeteciliği de gelişmiştir. Bu gün Siirt te, Siirtmanset.com, Siirtliler.net, Siirtte.net, Siirtolay.com, Siirthaberleri.com, Siirtvizyon.com, Medyasiirt.com, Siirtajans.com, kanal56.net, Siirtmeydan.com, Siirt56.com, Siirthaber.com, Siirt24.com, Siirtim.com, Siirttimes.com, Siirtanahaber.com, Siirtmedya.com, Siirtimiz.net, Siirtbasin.com v.b. haber siteleri vardır. Siirt teki medya organları arasında bir adet Kanal 56 TV kanalı mevcuttur. Bu televizyon ulusal bantta yayın yaparak Siirt in sesi olmaya devam etmektedir Sağlık Siirt, sahip olduğu sosyoekonomik koşullar, coğrafya ve iklim şartları nedeniyle sık sık bulaşıcı hastalıkların yaşandığı bir yerdi. Hayat koşullarının zorluğu hastalıkların uzun sürmesine hatta can kayıplarına yol açmaktaydı. Siirt teki tıbbi imkânların yetersiz olması ve önleyici hizmetlerin yeterince gelişmemiş olması hastalıklardan meydana gelen zararı daha da derinleştiriyordu İl yıllığı, s

100 100 Cumhuriyet Döneminde Siirt I. Dünya Savaşında işgal edilmemiş bir bölge olan Siirt te çeşitli sağlık kurumları tesis edilmiş ve buralarda cephe gerisindeki hasta tedavisi yapılmıştır. Fakat günümüze kadar gelen sağlık kurumlarına temel oluşturan ilk kurum olan Siirt Devlet Hastanesi, 1929 da kuruldu. Hastanenin yataklı kısmı 1933 te hizmete geçti 414. Bu hastanede 15 hastaya yatak imkânı sağlanabiliyordu yılında hazırlanan bir rapora göre 415 Siirt ve çevresinin en önemli sorunlarından biri, sağlık meselesiydi. Siirt te, il sağlık müdürlüğünün aktif hale getirilmesi, merkez ilçelere doktor gönderilmesi ve bölge insanına sağlık güvencesi sağlanarak sosyal devlet anlayışının geliştirilmesi talep ediliyordu. Bölgede yaygın olarak görülen sıtma hastalığına karşı da daha etkili bir mücadele verilmeliydi 416. Fakat arzu edildiği ve beklendiği şekilde bir hizmetin o dönemde geldiğini ifade edebilmek zordu de Siirt hakkında hazırlanan bir başka raporda, ilde ciddi sağlık kurumlarına ihtiyaç duyulduğu, mevcut kurumların ihtiyacı karşılayamadığı, birçok sağlık tesisinde de en zaruri sağlık malzemelerinin bulunmadığı ifade edilmekteydi 417. Birçok kazada da sağlık personeli yoktu. Örneğin bu dönemlerde Pervari nin Şirvan ın en büyük sorunu kazada doktor, ebe, eczane ve baytar kısacası hiçbir sağlık personelinin bulunmayışıydı 418. Siirt merkezde bulunan Memleket Hastanesi de son derece bakımsızdı ve yokluk içinde hizmet vermeye çalışıyordu Mart 1948 de Siirt e gelen İnönü ailesine, ısrarla şehirde bir doğumevinin bulunmamasından çekilen sıkıntı ve müşkülatlar detaylı bir şekilde anlatıldı 420. Halk çaresizliğini her fırsatta ifade ediyordu. 414 H. Arslan, age, s.22; Bazı kaynaklarda bu tarihin Memleket Hastanesinin açılışı olarak da geçmektedir. Bknz. Yurt Ansiklopedisi, s Abidin Özmen tarafından hazırlanan 1935 Şark Raporu, bölge ve Siirt hakkında oldukça kapsamlı bilgiler vermektedir. 416 A. İlyas, agm, s Rapora göre bir ilçe sağlık ocağında Hükümet tabibinin odası, acı bir sefalet manzarası arz etmektedir. Kırık tahtaları birbirinden ayrılmış eski bir masa, kaba kaba bir tahta koltuk, bazı tahtaları düşmüş, çivileri meydanda kalmış çok adi bir köy peykesi, dolabımsı bir nesne... Doktorun en lüzumlu ilaçları, kinini, hatta enjeksiyon iğnesi dahi yoktur deniliyordu.. BCA Fon No: Yer No: Pervari Askerlik Şubesi Başkanın dişi ağrımaya başladı. Dış ağrısını tedavi imkânı bulamayan Başkan, kasabada nalbanta giderek kerpetenle dişini çektirmişti. BCA Fon No: Yer No: Uzun, Memleket Hastahanesi Bakımsızdır, Siirt Gazetesi, 7 Şubat 1948; Fikri Şendur, Siirdin Kalkınması, Siirt Gazetesi, 8 Ekim Siirt Gazetesi, 6 Mart 1948

101 Şerif DEMİR 101 Doktor bulunan sınırlı yerlerde de genellikle insanların şifa bulmak için doktora gitmek gibi bir alışkanlıkları da yoktu. Bu anlayış kaza merkezlerinde kısmen aşılsa da köylerde hala devam etmektedir. 421 Halkın yaşam koşulları ve bilinç düzeyinin yeterince gelişmemiş olması, hastalıkların yayılmasını hızlandırıyordu 422. Siirt teki en önemli sağlık kurumu olan Memleket Hastanesi uzun bir süre hizmet verdi. Bu hastane 1951 de 10 yatak kapasitesi ve eksik kadrosuyla hizmet veriyordu 423. Bu haliyle şehrin ihtiyaçlarını karşılamaktan oldukça uzaktı. Siirt te modern bir devlet hastanesi yapılması için çaba gösterildi mümkün olmayınca mevcut hastanenin onarımına gidildi yılında devlet hastanesi kapsamlı bir bakım ve onarımdan geçirilerek fiziki imkânlarında önemli bir iyileştirme sağlandı 424 ve hizmet kalitesinde artırıldı 425. Yeni hastanede 75 yatakla dâhiliye, hariciye, göz ve doğum gibi branşlarda hizmet verebilecek altyapı kuruldu. Şırnak ta 1958 yılında inşası tamamlanan sağlık merkezi hizmete açıldı 426. Bu yatırımlarla şehrin taleplerinin karşılanmasında önemli mesafe alındı fakat Siirt te tam teşekküllü bir hastaneye ihtiyaç duyuluyordu. Bu talebe cevap verilemediği için hastalar Diyarbakır Bölge Hastanesine gönderiliyordu 427. Siirt te sağlığa maddi manada çeşitli yatırımlar yapılsa da şehrin en büyük sorunu alanında uzman doktorun olmamasıydı. Bu sorunun aşılması için çaba gösterildi fakat çözüm bulmak oldukça zordu 428. Yeterli doktor bulunmadığından Siirt Devlet Hastanesinde de sıklıkla doktorsuzluk sorunu yaşanıyordu 429. Kazalarda durum daha da kötüydü. Örneğin Şırnak ve Pervari de doktor ve hasta bakıcı bulma sıkıntısı vardı. Bu nedenle köylerde gezici sağlık personeli görev yapıyordu 430. Siirtliler, 1962 yılında Siirt e gelen Sağlık Bakanı Yusuf Azizoğlu ndan devlet hastanesinin ihtiyaca cevap verecek şekilde genişletilmesi 421 BCA Yer No: Ö. Atalay, age, s Siirt Gazetesi, 5 Mayıs Siirt Postası, 5 Ağustos Siirt Gazetesi, 4 Eylül Siirt Gazetesi, 20 Ekim TBMM, TD, İ.83, C.1, s Siirt Gazetesi, 5 Ekim Hastanede tek operatör olarak Dâhiliye Dr. Necmettin Çavuşoğlu görev yapıyordu. Tek başına hastanede yaklaşık bir yıl görev yapan Çavuşoğlu, hastanenin gelişmesi için de büyük emek ve çaba gösterdi. Siirt Gazetesi,14 Ekim Siirt Ekspres, 3 Ekim Siirt Ekspres, 15 Ocak 1957

102 102 Cumhuriyet Döneminde Siirt ve doktorsuz ilçenin kalmamasını talep ettiler. Bakan talepleri makul bularak bunları en kısa sürede karşılama sözü verdi 431. Fakat sorunların aşılması yönünde fazla bir mesafe alınamadı yılında Siirt Devlet Hastanesi, fiziki şartları iyileştirilen 200 yataklı yeni binasına taşındı. Aynı yıl Eruh ta 55 yataklı bir hastane hizmete girdi 432. Siirt merkez ve Eruh ta 2 tane grup hastanesi ve 27 sağlık ocağı hizmet görmekteydi. Fakat bu sağlık ocaklarının yarıya yakını sürekli doktorsuzdu, merkezi grup hastanelerinde de yeterince doktor bulunamıyordu. Eruh taki sağlık kurumu açıldığı günden beri merkez sağlık ocağı tarafından idare edilmekteydi. Siirt te yeterince sağlık kurumu açılmış olmasına rağmen yeterince sağlık elemanının olmamasından dolayı ihtiyacı karşılayacak hizmet verilememekteydi 433. Çünkü Devlet hastanesinde göz, göğüs, kulak burun boğaz, nisaiye, ortopedi, dâhiliye, hariciye ve sinir hastalıkları alanında doktor ihtiyacı vardı. Sağlık ocakları ve hastanelerde görev yapan ebe ve hemşirelerin sayısı da ihtiyacı karşılamaya yetmiyordu 434. Siirt te sağlık alanında belirgin bir ilerleme gözükse de arzu edilen düzeyde hizmet verilememekteydi. Bu durumun en temel sebebi ülkenin genel sorunu olduğu Siirt in de sorunu olan kadro ve ödenek sıkıntısıydı. Hastanelerde poliklinikler yeterli olmasına rağmen yatarak tedavi edilen hasta sayısı düşüktü. Zira tıbbi cihaz eksikliklerinin yanı sıra uzman doktor sıkıntısının fazla olmasından dolayı Siirt ten Diyarbakır a oldukça fazla miktarda hasta sevki gerçekleştirilmekteydi yılında dört blok üzerinde yeniden tesis edilen hastaneye1986 da diyaliz binası katıldı. Devlet Hastanesi bünyesine 2002 yılında SSK ek binasını, 2008 de Sancaklar Diyaliz Merkezini katarak genişledi yılında yeni binasının temeli atılan Siirt Devlet Hastanesi 08 Eylül 2014 tarihinde yeni binasına taşındı. Bugün (2015) il genelinde 6 tane devlet hastanesi, 3 tane özel hastane ve 29 tane sağlık ocağı olmak üzere 38 sağlık kurumu bulunmaktadır. İlin en büyük hastanesi olan Siirt Devlet Hastanesi nin fiziki imkânları ve teknolojisi oldukça geliştirildi. Fakat bugün de Batman ve 431 Yeni Siirt, 14 Ağustos il yıllığı, s il yıllığı, s BCA Fon No: Yer No: il yıllığı, s. 138

103 Şerif DEMİR 103 Diyarbakır a yoğun hasta sevkine devam ediliyor. Bunun en önemli sebebi, bazı branşlarda doktor bulunmamasıdır Siirt te Yaygın Olarak Görülen Bulaşıcı Hastalıklar Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren Siirt te yaygın olarak sıtma, frengi, verem, cüzam gibi bulaşıcı hastalıklar görülebiliyordu. Ayrıca yaygın olarak trahom hastalığı da vardı. Susuzluğun yaygın ve sürekli olması trahom hastalığına kapılarak kör olanların sayısını artırmaktaydı 436. Özellikle yaz aylarında küçüklerde ve büyüklerde toz ve pislikten göz hastalıkları görülmekteydi. Temiz kullanım suyunun yetersiz olmasından dolayı kişisel sağlık önlemlerinin aksaması, bu hastalığa davetiye çıkarıyordu. Kirli su ve kanalizasyondan kaynaklanan bir çeşit göz hastalığı olan trahom, Siirt te uzun yıllar önemli bir rahatsızlık kaynağı oldu. Bu hastalık Adana dan başlayarak Siirt e kadar dokuz vilayette görülmekteydi Siirt te de trahom hastalığına yakalanma oranı Türkiye ortalamasının üzerindeydi. Siirt te açılan trahom dispanseriyle trahom hastalığına karşı etkili bir tedavi programı uygulandı 437. Dispanserde bir doktor birde hastabakıcısı görev yapıyordu. Siirt te trahom hastalığı üzerinde ciddiyetle durulduğundan hastalarda ciddi oranlarda azalma görüldü. Siirt teki ölüm nedenlerinin başında çeşitli bulaşıcı hastalıklar gelmekteydi yılında ilde ölümlerin %25,7 si yalnızca zatürreden kaynaklanmaktaydı. Çevre koşullarının kötü, sağlık hizmetlerinin yetersiz, sosyal ve ekonomik gelişmişlik düzeyinin düşük olduğu yerlerde zatürre bebek ölümlerinin başlıca sebebidir. Siirt te en önemli sağlık sorunlarından birisi sıtma olmuştur. Bu hastalık 1940 yılından 1970 yılına kadar geçen sürede halk sağlığına ciddi zararlar verdi da sıtma hastalığında beklenmeyen bir artış görüldü. İklim koşulları sivrisineklerin üremesine elverişli ortam hazırlayınca, sıtmanın yayılması hızlandı. Sıtmanın görüldüğü yerlerde trahom hastalığına da rastlanırdı. Bu hastalıklara benzer gerekçelerle görülen diğer bir hastalık da dizanteridir. Siirt te Türkiye ortalamasının üzerinde dizanteriye yakalanmış hasta görülmekteydi 438. Siirt, iki akarsu arasında olmasına rağmen şehrin aşırı susuzluk çekmesi ve aşırı sıcaklar, hastalıkların hızla yayılmasına sebep oluyordu. 436 Siirt Gazetesi, 26 Ocak Siirt Gazetesi, 5 Mayıs Yurt Ansiklopedisi, s

104 104 Cumhuriyet Döneminde Siirt Bu olumsuz koşullarla mücadele edebilecek tıbbi imkânların yetersiz oluşu, Siirt te bulaşıcı hastalıklara bağlı ölümleri ve halkın bu hastalıklardan çektiği sıkıntıları daha da artırıyordu Vakıflar Vakıf, herhangi bir mülkün kamunun menfaatlerine uygun olarak tahsis edilmesidir. Vakıf geleneğinin temeli oldukça eskidir. İslam hukukunda ve İslam geleneğinde vakıf kültürüne büyük bir önem verilmiş, imkân sahibi kişilerin çeşitli amaçlara yönelik olarak vakıf kurmaları da teşvik edilmiştir. Siirt, vakıf kültürü ve uygulamaları bakımından oldukça zengindi. Siirt teki vakıf geleneği hakkında ilk belgeler Osmanlı Devletinde Kanuni Sultan Süleyman zamanına kadar inebilmektedir. Osmanlı Devletinden günümüze kadar geniş bir vakıf kültürü edinen şehirde bugün birçok vakıf aktif şekilde faaliyet göstermektedir. Siirt te genellikle dini eğitimi sürdüren medreselerin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik vakıflar tesis edilmişlerdi 439. Farklı isimlerle çeşitli alanlarda faaliyet gösteren birçok vakıf vardı. Şeriye sicillerine göre Osmanlı döneminde en çok dikkat çeken vakıf, Rahmiye Medresesi Vakfı ydı. Bu vakfın kuruluş amacı, medrese eğitiminin maddi ihtiyaçlarını karşılamak ve medreseyle birlikte mescit müştemilatını kapsayacak şekilde her türlü ekonomik gereksinimini tamamlamaktı 440. Cumhuriyetin ilk yıllarında Siirt te 44 resmi vakıf, bir o kadar da gayri resmi vakıf vardı 441. Cumhuriyetin ilk yıllarında vakıf arazilerin hukuki durumları ve ekonomik işleyişini belirleyen birçok yeni kanun çıkarıldı. 5 Haziran 1935 Tarih ve 2762 Sayılı Vakıflar Kanunu 442 yürürlüğe girdikten sonra Siirt teki vakıf mülkiyetinin büyük bir kısmının kamulaştırılması ve satış işlemleri başlatıldı. Vakıflar konusunda son derece hassas olan Siirtliler, iyi niyetli olarak pek çok vakıf arazisini kendi üzerine geçirip bunların gelirleriyle dini hizmetlerin sürdürülmesini sağladılar. Fakat şehir merkezinde kalarak değer kazanan söz konusu arazilerin üzerine kayıtlı olduğu kişiler vefat ettikten sonra mi- 439 Yılmaz Şen, Vakıf Arazilerinin Siirt in Kentleşme Sürecine Etkisi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Van-2014, s H. Savur, agt, s ; Bir başka akademik çalışmada Siirt te bulunan Rahimiye medresesinin Hacı Abdürrahim Efendi Vakfiyesine bağlı olarak faaliyet gösterdiği vurgulanmaktadır. Y. Şen, agt, s Y. Şen, agt, s Bknz. Resmi Gazete, S.3027, 13 Haziran 1935, s

105 Şerif DEMİR 105 rasçılar tarafından bu araziler vakıf amacının dışında şahsi çıkarlar doğrultusunda kullanılmaya başlandı. Bugün Siirt te bu şekilde kullanılan gerçekte vakıf olan ama resmiyette vakıf olarak görünmeyen pek çok arazinin olduğu bilinmektedir 443. Bugün Siirt te Hacı Hüseyin Ağa Vakfı 444, Şeyh Halef (Hacı Mustafa Ağa) Vakfı, Ulu Cami Vakfı, Özçelebiler Vakfı gibi büyük imkânlara sahip vakıflar bulunmaktadır. Bu vakıflar dışında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından idare edilen pek çok arazi ve mülk de vardır Mimari Siirt te karasal iklim hüküm sürmekte ve dört mevsim en belirgin özellikleriyle yaşanmaktadır. Yaz mevsimleri çok sıcak ve kurak geçmektedir. Bu durum bu yörede iklime uygun inşaat malzemeleriyle yapılan ve bölgenin ekonomik yapısına hitap eden bir konut mimarisi geliştirilmesine sebep oldu. Siirt in yöresel konut mimarisi, bu mimaride kullanılan yapı malzemesi ve inşa teknikleri dünyanın başka bir bölgesinde 445 ve Anadolu nun diğer yörelerinde görülmez. Cas adı verilen buraya özgü bir malzemeden yapılan konutlar, cas evleri olarak bilinir. Siirt ve çevresinde cas malzemesinin 446 en az 600 yıldır kullanıldığı tahmin edilmektedir. Osmanlı dönemine ait kayıt ve salnamelerinde cas malzemesinden sıklıkla söz edilmektedir 447. Siirt merkezde ev mimarisine damga vuran cas malzemesi, şehir çevresinde bol miktarda bulunan Jips (alçı) taşlarının yakılıp öğütülmesinden elde edilmekteydi Y. Şen, agt, s Kasım 1951 de Bir kısım Siirtli vatandaşlar (Lütfi Güldoğan, Haydar Ertekin, Halis Ertekin ve Muhsin Kay) Başbakan Adnan Menderes e telgraf çekerek Hacı Hüseyin Ağa Vakfı Mütevellisi Celal Turhan ın vakıf kaynakları üzerinde suiistimalde bulunduğunu iddia ettiler. Hakkında yapılan inceleme neticesinde Celal Turhan ın yolsuzluk yaptığı tespit edilerek görevinden azledilmesine karar verildi. BCA Fon No: Yer No: Benzer yapı formları Kuzey Afrika ve Ortadoğu bölgesinde görülmektedir. Fakat bu yapılar kerpiçten imal edilmesi yönüyle Siirt teki yapılardan ayrılırlar. Ayhan Bekleyen-C. Tuncay Akın-Mücahit Yıldırım, Siirt Yöresel Konut Mimarisi, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s C. Kılıççıoğlu, Veleye, s Salname-i Vilayet-i Bitlis, s.170; 1890 larda Siirt e gelen yabancı bir ziyaretçi, Siirt in uzaktan yeşillikler arasında bembeyaz görüntüsüyle harika bir manzaraya sahip olduğunu fakat şehrin içine girildiğinde son derece bakımsız olduğunu ifade etmektedir. V. Cuinet, age, s Ocaklardan çıkarılan alçı taşları tandırlar içinde ısıtılırdı. Böylece alçı taşı içindeki suyun buharlaşmasıyla taşın daha da sertleşmesini sağlamaktı. Daha sonra alçı taşı

106 106 Cumhuriyet Döneminde Siirt Sivil mimarinin en önemli örneği olan evler, insanın barınmasını sağlayan fizyolojik, sosyolojik, estetik ve ekonomik bakımdan temel ihtiyaçlarını karşılayan yapı türleridir 449. Siirt te çeşitli şekillerde ve çeşitli malzemelerden yapılan evler mevcuttu. Siirt Merkez, Tillo, Bağtepe, Çatılı, Dereyamaç, İkizbağlar, Çınarlısu, Doluharman ve Akyamaç köylerinde evler castan; Siirt e bağlı, Batman, Kurtalan, Beşiri ve Kozluk gibi ilçelere bağlı köylerde kerpiçten evler yapılırdı. Siirt merkezdeki yerleşimin çekirdeğini Akdağ yamaçlarındaki eski mahalleler oluştururdu. Bu mahallelerde bulunan evler, dar ve düzensiz sokaklar boyunca sıralanmışlardı. Evlerin bir kısmı yukarıya doğru daralan kalın, yüksek duvarlı, kaleye benzeyen ak renkleriyle ilginç bir görünüme sahipti. Duvarlar yazın sıcağını, kışın soğuğunu önleyecek biçimde kalın örülmekteydi. Bunda kapalı yaşam biçiminin de etkisi vardı 450. Siirt te kullanılan bu evler dışarıdan bakıldığı zaman kale gibi görünmekteydi. Kesik prizmayı andıran bu evler, iklim şartları ve güvenlik ihtiyacının doğal sonucu olarak ortaya çıkmıştı 451. Genellikle iki ya da üç katlı olan evlerde giriş kapısına büyük önem verilirdi. Şehrin eski mahallelerinde yukarı doğru daralan, kat yükseklikleri fazla, pencereleri küçük, damı düz evler vardı. Şehir, kale manzarası arz eden bu taş evlerden oluşmaktaydı. Dıştan kat ayrımı fark edilmeyen bu evlerde katlar ancak pencere sıralarından anlaşılabilmekteydi. Bu belirsizlik iç mimaride de sürmekte, belirli bir plan gözetilmemekteydi. Sokak kapısından eve geçince bir iç avluya girilirdi. Evler avlu içindeydi. Sokağa açılan büyük bir kapıdan selamlığın bulunduğu iç avluya geçilirdi. Erkek konuklar, evin kadınlarıyla karşılaşmadan burada ağırlanırdı 452. yük hayvanlarının çektiği değirmen taşı ile ezilerek toz haline getirilirdi. Bu toz haline getirilen malzeme alçıdır. Ezilen alçı taşı elekten geçirilir ve tekrar döveçlerle ezilirdi. Yaklaşık bir teneke alçıya yarım teneke su ilave edilerek harç yapılırdı. Çeşitli derinlikteki hazneler içinde karşılıklı iki kişinin ellerindeki ahşap taraklarla harcı karıştırmasıyla kıvamı ayarlanırdı. Alçının hızla donmasından dolayı hızla ustaya yetiştirilerek harç ya da sıva malzemesi olarak kullanılırdı. A. Bekleyen-C.T. Akın-M. Yıldırım, agm, s İclal Aluçlu- Aysel Yılmaz-Mine Baran, Siirt Geleneksel Mimari Dokuda Yüzeyin Biçimlenişi ve Görsel Etki, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s Yurt Ansiklopedisi, s BCA Fon No: Yurt Ansiklopedisi, s. 6733

107 Şerif DEMİR 107 Zemin katta odalar çoğu zaman kemerlerle çevrili bir koridora açılırdı. Katlar arası merdivenler çok dik ve merdiven basamakları yüksekti 453. Oda kapılarıyla pencere kapıları gayet küçük olduğundan, insan kapıdan girerken eğilmeye mecbur kalırdı 454. Üst katlarda bulunan yatak odaları son derece sade ve yalın bir görünüme sahipti. Odada ahşap ya kullanılmazdı ya da çok az kullanılırdı. Yataklar büyük sandıklar üzerine yerleştirilmişti. Misafir odası ya da oturma odasının duvarlarında yuvarlak kemerli, ahşap raflar dışında süsler bulunmazdı. Odaların döşemeleri de cas malzemesindendi. Üzerine soğuğu engellemek için kalın hasır yayılır ve halı serilirdi 455. Cas evlerinin en önemli yapı malzemesi moloz taştı. Evlerin duvarları cm arasında değişen genişlikte, yığma tekniğiyle bu moloz taştan oluşturulurdu. Sonra bu duvarlar cas adı verilen malzemeyle sıvanırdı. Böylece yazın sıcağına ve kışın soğuğuna karşı tedbir alınırdı. Casla sıvanmış evler beyaza büründüğü için, Siirt in uzaktan görüntüsü beyaz kent olarak tanımlanırdı 456. Siirt te cas evlerinin sıklıkla inşa edilmesinin pek çok sebebi vardı. Öncelikle şehre yakın yerlerde bol miktarda bulunan Jips (alçı) taşları, hızlı ve ekonomik bir şekilde temin edilirdi ve ev yapımına da son derece uygundu. Halk, alçı taşlarının temini ve işlemesi kolay, malzemesi ucuz, inşası çabuk olan bu teknikle kolayca ev sahibi olabiliyordu. Kısacası, evler coğrafi koşullara uygundu, ekonomik şartları zorlamıyordu, kısa zamanda inşa edilebiliyordu. Siirt te sıklıkla tercih edilen ve kolayca imal edilen cas evlerinin kullanımında bazı sorunlarla karşılaşılırdı. Bu evler göründüğünün aksine ekonomik değildiler. Örneğin, bu evlerin suya karşı dayanıklılığı zayıf olduğu için, yağmur yağdığında evin içine kolayca su sızardı. Bu durum özellikle sıklıkla yağmur yağan kış mevsiminde ciddi sorunlara yol açardı. Cas evlerindeki sıvalar yaz sıcaklarından etkilenerek çatlar ve dökülürlerdi 457. Dolayısıyla yaz ve kış dönemlerinde karşılaşılan bu durumların barınmada soruna dönüşmemesi için evlerin sıklıkla bakım ve onarımı gerekiyordu 458. Bu durum bu evleri kullananların için ba- 453 C. Kılıççıoğlu, Siirt, s Kenan Ziya Taş, Tarih Işığında Güneydoğu ve Diyarbakır, Berikan yay., Ankara 2012, s Yurt Ansiklopedisi, s Y. Şen, agt, s TBMM, TD, İ.5, C. 1, s. 458 Mehmet Emin Sönmez, Tillo (Siirt) İlçesi nin Kültürel Turizm Potansiyeli, Türk Coğrafya Dergisi, S. 59, İstanbul, s. 35

108 108 Cumhuriyet Döneminde Siirt rınma maliyetini artırmakta ve maddi durumu zayıf olan Siirtliler için büyük bir soruna dönüşebilmekteydi. Hiçbir masraftan kaçınmayarak her türlü bakım ve onarımı yapılan cas evlerinin ömrü de son derece sınırlıydı. Ancak bir insan ömrü kadar dayanabilirdi. Cas ın bakım ve kullanım süresine bakılarak maliyeti göz önüne alındığında, çimento ve kiremitle inşa edilen evlerden daha masraflı olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumun doğal sonucu olarak 1940 lı yıllarda Siirt te bir mesken problemi bulunduğunu, bu durumun da en önemli sebebinin cas evlerinden kaynaklandığını ifade etmek mümkündü 459. Bu evler, kolay ve ucuz malzemeyle kolayca inşa edilmesine rağmen sık sık bakım gerektirmesi ve uzun ömürlü olmamaları nedeniyle iskânda sorunlara sebep olmaktaydı. Gelişen ve hızlı nüfus artışı yaşanan bir şehirde cas evlerinin ihtiyaca cevap vermesi mümkün değildi. Cas evlerinin kullanımının halk sağlığı üzerinde olumsuz etkileri olabilmekteydi. Özellikle yaz aylarında evler hızla ısınınca üzerindeki sıva toz haline geliyor, 460 o toz da sağlığı tehdit ediyordu. Bu nedenle bir dönem Sağlık Bakanlığı cas evi yapımını yasakladı. Bu durum şehir halkı tarafından tepkiyle karşılanmasına rağmen yetkililer yasakta ısrar ettiler. Şehirde var olan ve tamire ihtiyaç duyulan evlerin onarılmasına da izin verilmedi. Halkın talepleri ve şehrin ihtiyaçları düşünülerek 1948 yılında yasak kaldırıldı 461. Fakat cas evlerinin yazın sıcak, kışın soğuk olması, baharda ise romatizmaya neden olması sağlığa zararlı olduğundan bu evlerin hükümet tarafından tamamen yıktırılacağına ilişkin basında haberler çıkmaya devam etti 462. Cas evlerinin sıhhi ve ekonomik bakımdan dezavantajları düşünülerek yeni çözüm yolları aranmaya başlandı. Bu işi kalıcı olarak çözmenin yolu Siirt te modern bir çimento fabrikası kurulmasından geçiyordu. Siirtliler şehrin ekonomisini canlandıracak ve halkın cas evlerinden kurtulmasını sağlayacak çimento ve tuğla fabrikası için ısrarcı olmaya başladılar 463. Zira şehrin cas, denilen beliye yüzünden bir harabe manzarası arz ettiği düşünülüyordu Enver Aytekin, Siirtte Mesken Buhranı, Siirt Gazetesi, 10 Mart Şefik Türkdoğan, Siirt Hakkında Rapor 8, Siirt Gazetesi, 26 Mayıs Uzun, Bütün İnatlara rağmen Cas yapımına İzin Verildi, Siirt Gazetesi, 24 Temmuz Siirt Postası, 1 Nisan Siirt Gazetesi, 18 Mayıs 1954; Siirt te zengin miktarda Çimentonun ham maddesini oluşturan yer altı kaynaklarına da sahipti. 464 Siirt Gazetesi, 2 Ekim 1954

109 Şerif DEMİR 109 Siirt yöresindeki eski yapıların tamamı bu cas harcı ile inşa edilmişti. Yakın zamana kadar cas malzemesinin üretim ve satımı devam etti. 465 Ancak artık talep görmediği için üretimi satışı yapılmamaktadır. Bugün Siirt te yok olmaya yüz tutmuş olan cas evleri nin çok az örneği kaldı. Hızla büyüyen Siirt te yeni yerleşim alanları açılmaktadır yılından sonra şehrin birçok bölgesinde yeni yapılar yükselmeye başladı. Fakat bu yapılaşmayla birlikte teknik ve fenni denetimden uzak, plansız ve programsız yapılaşma ortaya çıktı 466. Yeni inşa edilen evlerde eski mimari tamamen terk edilmiş, çatılı, bir veya iki katlı bahçeli evler yapılmaktaydı. Duvarlarda taş, tuğla ya da briket kullanılmaktaydı. Son yıllarda görülen hızlı gelişme çok katlı binaları artırmış ve siteler hızla yayılmaya başlamıştır 467. Bugün Siirt te çok katlı apartmanlar yükselmektedir. Şehir iki yönlü gelişmekte ve yapılaşma olanca hızıyla devam etmektedir. İnşaat teknolojisinde yaşanan pek çok gelişmeye rağmen günümüzde estetik kaygılardan uzak, plansız inşa edilen evlerin dayanıklılığı tartışmalıdır. Birinci derece deprem kuşağında yer alan şehirde depreme dayanıklı yapılaşma tercih edilmelidir. Cas evleri, dayanıksız, masraflı ve sağlıksız olduğu için terk edildi. Fakat günümüzde yerine konulan yeni yapılaşmanın cas evlerinden çok daha iyi olduğunu ne kadar iddia edebiliriz. Sırf ekonomik kaygılar gözetilerek yapılan yeni evler sağlık ve dayanıklılık bakımdan incelendiğinde sosyal hayatı ne kadar olumsuz etkilediği de görülecektir Siirt Halkevi ve Faaliyetleri Halkevleri 19 Şubat 1932 tarihinden itibaren kurulmaya başladı. Başlangıçta 14 halkevi ile başlayan çalışmalar li yıllara gelindiğinde 478 halkevi ve 4322 halkodasına ulaştı 469. Halkevinin belli başlı çalışma konuları ve çalışma sahaları; 1) Dil ve Edebiyat, 2) Güzel sanatlar, 3) Temsil, 4) Spor, 5) Sosyal Yardım, 6) Halk Dershaneleri ve il yıllığı, s Yahya Atila, Şehrin İmarı ve Mimari Murakabe, Siirt Gazetesi, 10 Ağustos İl yıllığı, s.72; C. Kılıççıoğlu, Siirt, s C.H.P. Halkevleri ve Halkodaları , Alaeddin Kıral Basımevi, Ankara 1942, s. 4; Uğur Kümür, Siirt Halkevi ve Faaliyetleri, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı Sosyal Bilgiler Eğitimi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Adıyaman 2014, s Said Olgun, Siirt Halkevi ve Faaliyetleri ( ), History Studies, c.v/s.2, Mart 2013, s. 287; Serap Taşdemir, Tek Parti Yönetiminde Merzifon Halkevi, Hacettepe Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, V/S.10, Güz 2009, s. 52

110 110 Cumhuriyet Döneminde Siirt Kurslar, 7) Kütüphane ve Yayın, 8) Köycülük, 9) Tarih ve Müze dir 470. Bir yerde halkevinin kurulabilmesi için en az üç şubenin teşekkül etmesi gerekirdi. Bu şartı taşımayan kırsal bölgeler, küçük kasabalar ve köyler oraların ihtiyaçlarını karşılayabilecek halkodalarının açılması uygun görüldü. Halkodası hizmet ve amaç bakımından halkevlerinin çekirdeğidir 471. Halkevleri, Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen devrimlerin geniş kitlelere ulaştırılması, benimsenmesi ve kalıcı hale getirilebilmesi için oluşturulmuş kurumlardı. Serbest Cumhuriyet Fırkasının kısa sürede halktan destek bulması, devlet erkânında, CHP nin gerçekleştirdiği devrimlerin kalıcı olup olmayacağı konusunda tereddüt oluşturdu. Hükümet bu devrimleri koruyup geleceğe taşıma yönünde arayışlara başladı. Bu çabalardan en önemlisi halkevlerinin tesis edilmesiydi. Hükümet büyük önem verdiği halkevleriyle rejimin benimsetilmesi, halkı pozitivist dünya görüşü doğrultusunda eğitilmesi, halkın kaynaştırılması, gençlerin zararlı alışkanlıklardan uzak tutulması, halkın modernleştirilmesi, yetişkinlere eğitim verilmesi ve sanatın geliştirilmesini amaçlıyordu 472. Halkevleri, toplumu değiştirmek, dönüştürmek ve modernleşmek için önemli bir sosyal projeydi. Siirt Halkevi, 19 Şubat 1934 te 473 Vali Ali Sakıp (Beygo) ve kalabalık bir halk topluluğunun katıldığı resmi bir törenle açıldı. Şiirler okundu, yerli-yabancı müzikler dinlendi, ilkokul öğretmenleri tarafından bir piyes bile sahnelendi. Açılış günü törenlerine halk büyük ilgi gösterdi 474. Siirt Halkevinin açılışını kazalardaki yapılanma izledi. Siirt e bağlı; Şırnak Halkevi 475, Beşiri Halkodası 476, Baykan Halkodası, 470 Halkevleri, s Halkevleri, s Yavuz Özdemir-Elif Aktaş, Halkevleri (1932 den 1951 e), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 45, Erzurum 2011, s Ö. Atalay, age, s. 3; Bu tarih konusunda ihtilaf var. Bazı kayıtlarda 22 Şubat bazı kayıtlarda 24 Şubat olduğu ifade edilmektedir. Abdulaziz Kardaş, Cumhuriyet Devrinde Bir Modernleşme Hareketi Olarak Siirt Halkevleri ve Halkodaları, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 9/7 Summer 2014, s S. Olgun, agm, s Şırnak Halkevinin çalışmaları daha da geliştirilebilir olarak görülüyor yılında yapılan bir teftişte, memurlar arasında uyum olduğunu, halkevinde faaliyetler gerçekleştirildiği belirtildi. BCA Fon No: Yer No: Beşiri Halk Odasının 1942 da geçirdiği teftişte son bir sene içerisinde tatmin edici bir faaliyetinin olmadığı tespit edildi. BCA Fon No: Yer No:

111 Şerif DEMİR 111 Kurtalan Halkodası 477, Eruh Halkodası, Kozluk Halkodası, Pervari Halkodası 478, Tillo Köyü Halkodası 479, Sason Halkodası, Şirvan Halkodası 480 kuruldu 481. Siirt teki Halkevleri içinde en aktifi merkez halkeviydi. Eruh, Beşiri ve Kurtalan halkodalarının yeterli bütçesi olmadığından son derece sınırlı etkinlik gerçekleştirdiler 482. Siirt Halkevi, 1931 yılına kadar Türk Ocağının hizmet binası olarak kullanılan yüksek bir yerde inşa edilmiş ve etrafında spor yapma imkânı bulunan bir binada açıldı. Halkevi ilk etapta; dil, tarih, edebiyat, spor, güzel sanatlar ve temsil şubesi olmak üzere altı şube ile faaliyete geçti. Öğretmenler halkevlerin pek çok aktivitenin gerçekleştirilmesine önemli katkılarda bulundular. Siirt Halkevinin 1934 yılında 5 kadın, 230 erkek olmak üzere 235 üyesi vardı 483. Vali Ali Sakıp (Beygo) nun yakın takip ve ilgisine, Halkevi Başkanı Mirat Aykın ın yoğun çabaları eklenince üye sayısı hızla artmaya başladı yılında 386 kayıtlı üyesi bulunan Halkevlerinin 1937 de bütün şubeleri aktif hale getirerek dokuz şubeyle çalışmalarına devam etti yılına gelindiğinde üye sayısı 959 a ulaşmıştı 484. Siirt Halkevi İdare Heyetinin başarılı çalışmaları Ankara tarafından da takdirle karşılandı 485. Siirt Halkevi nin şubeleri içinde dil, tarih ve edebiyat şubeleri en aktif şubelerdi. Siirt merkezde Arapça, ilçelerde yaygın olarak Kürtçe kullanılırdı. Batı vilayetleriyle ticaret yapanlar ve örgün eğitim alanlar dışında Türkçe konuşan yoktu. Siirt, zengin bir sosyal ve kültürel yapıya sahipti. Bölgede uzun süre yaşanan güvenlik sorunları, halkın kullandığı dil ile devletin kullandığı dil arasında uçurumlar meydana getirdi. 477 Garzan Halkodasının pek zayıf olduğu bölgeye faydasının olmadığı, varlığından bile haberdar olunmadığı, kazadaki memurlar arasında uyumsuzluktan kaynaklan bir ilgisizliğin olduğu 1942 de tespit edilmişti. BCA Fon No: Yer No: Pervari Halkodasının 1942 teftişinde maddi imkânsızlıklara rağmen güzel çalışmalar gerçekleştirildiği tespit edildi. BCA Fon No: Yer No: A. Kardaş, agm, s Şirvan Halkodasının 1942 teftişine göre kazadaki halkodasının faaliyetlerinin son derece sönük olduğu tespit edilmişti. BCA Fon No: Yer No: U. Kümür, agt, s BCA Fon No: Yer No: A. Kardaş, agm, s S. Olgun, agm, s. 29; Bu sayının gerçeği yansıtmadığı anlaşılmış, üye sayısını yüksek göstermek için belediyeden listelerin alındığını ve farklı esnafın sıradan üye olarak kayıt yapıldığı tespit edilmişti. BCA Fon No: Yer No: BCA Fon No: Yer No:

112 112 Cumhuriyet Döneminde Siirt Devletin resmi dili Türkçeydi fakat halkın önemli bir kısmı Türkçeyi bilmiyordu. Resmi törenlerde konuşmalar Türkçe yapıldığından halkın konuşmaları anlamıyordu. Halk senenin belirli günlerinde kutlanan milli bayramlar nedeniyle yapılan törenlere yeterince katılmıyordu. Yerel yöneticiler, halkın bu törenlerin manasını yeterince kavramadığını düşündüğünden katılımı jandarma zoruyla sağlıyordu 486. Oysa halk, Türkçe bilmediğinden törende konuşulanları anlamadığı için bu törenlere katılmak istemiyordu. Siirt Halkevi Dil Şubesi resmi dil ile konuşulan dil arasındaki farklılığı gidermek için çalışmalar başlattı. Halkevleri, yöre insanına Türkçeyi öğretmek ve devrimleri benimsetmek için yoğun mesai harcadı. Siirt gibi farklı birçok etnik kimlik ve kültürün bulunduğu bir şehirde Türkçenin öğretimine büyük önem verildi 487. Toplantı, konferans ve konuşmalarda dil devrimi nedeniyle yurttaşlara düşen görevler ve öz Türkçe kelime kullanımı teşvik edildi 488. Türkçe konuşmayı öğrenenlere ödül olarak Halkevi hoparlöründen şiirler, milli marşlar ve şarkılar okutuldu. Güzel Sanatlar Şubesi, çeşitli sanatsal etkinlikler düzenlemek için çalışmalara başladı. Öncelikle müziğe olan ilgiyi artırmak ve müzik sevgisini yaymak için büyük çaba gösterdi. Şehirde bulunan güzel sanatlara yetenekli kişilerin tespiti, yetişmesi ve himayesi için gayret gösterdi. Müzik çalışmalarında koro, bando, orkestra, radyo ve gramofonla halkın çok sesli Batı müziğine alışması amaçlandı. Halkevinde koro teşkil edilemedi. Mandolin orkestrası ve bir caz grubu oluşturulmaya çalışılmış, başarı sağlanamamıştı. Siirt te 1934 te bir bando takımı kuruldu. 18 kişiden oluşan bu bando takımının sıcak ve uzun yaz gecelerinde halkı şenlendirmesi halk tarafından ilgi ve sevinçle karşılandı. Şubenin en aktif faaliyeti bando takımının bu etkinlikleriydi. Bunların dışında halk musikisi ile uğraşan gençler de bir hayli başarılı etkinlikler gerçekleştirdiler 489. Siirt milletvekilleri, seçim bölgelerinde yürüttükleri çalışmalar hakkında genel merkeze rapor verdiler. Siirt Halkevi Güzel Sanatlar Şu- 486 BCA Fon No: Yer No: Siirt Halkevi başkanlığı tarafından Siirt genelinde sekiz adet Türkçe Okuma ve Yazma Kursu hazırlıkları yapıldı. 19 Ocak 1950 de Siirt Merkezde, Türkçe okuma-yazma kursu törenle açıldı. Kursun masrafları bizzat CHP Genel Merkezi tarafından karşılandı. BCA Fon No: Yer No: BCA Fon No: Yer No: BCA Fon No: Yer No:

113 Şerif DEMİR 113 besinin özellikle orkestra işinde gösterdiği gayret ve başarı Ankara da takdirle karşılandı. Rıfat Bakırcı nın Siirt te müziği sevdirmek, müziğe duyarlı ve ilgili gençler yetiştirmek için gösterdiği çabalarına 490 karşılık olarak 29 Ağustos 1945 te 150 lira para ödülüyle taltif edilmesi uygun görüldü 491. Temsil Şubesinin görevi, tiyatroyu sevdirerek yeni yeteneklerin keşfedilmesini sağlamak, devrimlerle ilgili temsiller hazırlamaktı. Seçilen piyeslerde ulusal duyguları kuvvetlendirilmesi ve yapılan devrimlerin benimsenmesi için büyük çaba gösterildi. Sergilenen temsillerde oynayacak kadın bulmakta zorluk çekildiğinden kadın rollerinde erkekleri oynatarak sorunu aşıyorlardı 492. Temsil Heyetinin özellikle köy gezilerine giderek temsiller ortaya koyması halkta büyük ilgi topladı 493. Siirt Halkevinde zengin bir kütüphane 494, birçok müzik aleti ve sinema bulunurdu 495. Sinemada genellikle, CHP nin görüşleri ve hükümetin izlediği doğu politikasına paralel filimler gösterilirdi 496. Sinema Siirt sosyal hayatına önemli ölçüde renk kattı. Sinemaya öğrenciler sıklıkla giderlerdi. Çarşamba günü aile matinesi olur, özellikle genç kızlar süslenerek en güzel elbiseleriyle toplu bir biçimde film izlemeye gelirlerdi. Yeni gelen filimler çoğunlukla cumartesi gününe konulur ve bugüne büyük ilgi olurdu 497. Siirt Halkevine alınan radyo, şehirde heyecana yol açtı. Radyo büyük salona taşınarak herkesin istifadesine sunuldu 498. Spor Şubesi, gençlere sporu sevdirmek, spor kurum ve kuruluşlarını himaye etmek, bulunmayan yerlerde spor kulübü kurulmasını sağlamaktı de Siirt Halkevi, futbol takımları kurulması için talepte bulundu fakat CHP Genel Sekreterliği, Halkevlerinin talimatnamesinde futbolun sorumluluk içinde bulunmamasını gerekçe göstererek bu talebi reddetti 499. Siirt te spor faaliyetleri için spor sahası yoktu. Spor için yeterli malzeme de bulunmuyordu. Bu nedenle Siirt te spor şubesi 490 A. Mergen, agm, s BCA Fon No: Yer No: S. Olgun, agm, s BCA Fon No: Yer No: İlçelerde kurulan Halkodalarına da Ankara dan sıklıkla kitap gönderilirdi. BCA Fon No: Yer No: Sinema 20 Kasım 1945 te faaliyete geçmişti. Siirt Gazetesi, 24 Kasım BCA Fon No: Yer No: C. Kılıççıoğlu, Veleye, s Siirt Gazetesi, 22 İkinci Kanun BCA Fon No: Yer No:

114 114 Cumhuriyet Döneminde Siirt fazla bir faaliyet yapamadı. Siirt te profesyonel spor, sportif araç gereç eksikliğinden yapılamadı. Fakat sportif araç gerece ihtiyaç duyulmayan amatör spor alanlarında da pek bir gelişme olmadı 500. Sosyal Yardım Şubesi, ihtiyaç sahipleri, kimsesizler, engelliler, hasta ve yaşlılarla ilgilenerek onlara maddi yardımlarda bulundu. Zaman zaman sağlık taraması yapıldı. Yöre insanlarında sağlık bilinci oluşturmak için düzenli konferanslar düzenlendi. Fakat bu şubenin çalışmaları halkta ve merkezde yeterli görülmedi. Bu durumun sebebi olarak; merkezden gelen nakdi yardımın az olması, ilgili şubelerle işbirliği yaparak gelir artırıcı faaliyet gerçekleştirememeleri gösterildi 501. Halk Dershaneleri ve Kurslar Şubesinin görevi, okuma-yazmayı yaygınlaştırmak, teknik ve el sanatlarına yönelik hazırlayıcı kurslar düzenlemekti yılında Siirt te ilk kez kadınlar için okuma-yazma kursları düzenlendi. Yoğun talep üzerine biri cezaevinde olmak üzere sekiz yerde daha kurs açıldı. Aynı dönemlerde üç aylık biçki dikiş kursları da düzenlendi. Köy kadınlarına yönelik gezici kurslarla köy kadınlarının bilgi ve becerileri artırılmaya çalışıldı. Kütüphane ve Neşriyat Şubesi, Halkevi binasının bir odasında kütüphane oluşturdu te 722 olan kitap sayısı 1942 de 3162 ye çıktı. Ayrıca şehrin ihtiyacına göre gezici kütüphaneler kurarak kitapları halka ulaştırmaya çalıştı. Fakat halk beklendiği kadar okumaya ilgi göstermedi. Siirt te yayınlanan Siirt Gazetesinin halkevi köşesinde yazılar yayınlandı ve 1946 da, dönemin müftüsü Ömer Atalay tarafından yazılan Siirt Tarihi isimli kitabın yayımını da Siirt Halkevi gerçekleştirdi. Bu yayın dışında başka bir yayın yapılamadı 502. Köycülük Şubesinin başlıca görevi, köylerin uygarlık yönünden gelişmesini sağlayarak köy ve şehir arasında sevgi ve dayanışma ruhunu geliştirmekti. Köycülük Şubesi 1941 yılında Köy Bayramları olarak ifade edilen bir takım köy ziyaretleri gerçekleştirdi. Siirt Valisinin de katıldığı bu ziyaretlerle halk ile devlet arsında sıcak bir ilişki kurulması hedeflendi yılları arasında Siirt ve çevresindeki beş farklı bölgede 7 ay süreli köy kadınları gezici kursları açıldı 503. Siirt Halkevi Müze ve Sergi Şubesi, bu yörenin tarihi eserlerini korumak, fotoğrafla- 500 BCA Fon No: Yer No: BCA Fon No: Yer No: Orhan Özacun, CHP Halkevleri Yayınları Bibliyografyası , Kitap matbaacılık, Ankara 2001, s BCA Fon No: Yer No:

115 Şerif DEMİR 115 rını çekmek, tarihi değeri olan belgeleri, sanat eserlerini muhafaza edip sergilemek için çalıştı 504. Siirt in içinde yer aldığı bölgede, uzun süre güvenlik sorunları ve halk ile devleti karşı karşıya getiren birçok olaylar yaşandı. CHP Tokat Milletvekili Hasip A. Aytuna 2-4 Temmuz 1941 de şehirde çeşitli incelemelerde bulunarak Siirt in sorunları hakkında bir rapor hazırladı. Raporda, Siirt te yaşanan sosyal, siyasal ve güvenliğe ilişkin sorunlar hakkında bilgiler verildi ve halkın toprağına yeterince sahip çıkmadığı vurgulandı. Aytuna ya göre asıl sorun, bölgede görev yapan memurlardaydı. Raporda,.. buralara gönderilen mantığı karışık, tedbirleri cahilane ve şiddetli; işleriyle ve şahsiyetiyle Devlet otoritesinin sıcaklığını hissettirmekten aciz, memleket ve millet sevgileri noksan ve yalnız gayrimeşru menfaatler temin etmek iradeleri kuvvetli olan fena idareciler, fena memurlar; halka şiddet göstermekten zevk duyan ve bu suretle şahsi menfaat temin eyleyen büyük küçük memurların keyfi idareleri olmuştur. Hele Jandarma teşkilatının maksada matuf cebir ve şiddeti, zulüm derecesine çıkan tazyiki; halkı serkeşliğe ve tezvire icbar eylemekte, halkı birbirine düşman etmektedir 505. Siirt te görev yapan halkevi mensuplarından beklenen; devlet ile halkı birbirine yakınlaştırarak şehrin temel sorunlarının çözümüne katkı sağlamaktı. Siirt Halkevi, yerel yöneticilerle işbirliğiyle ekonomik kaynak sağlandığı dönemlerde son derece başarılı etkinlikler gerçekleştirmişti. Fakat bu etkinlikler kişilere bağlı olarak yapıldığı için sürekli ve kurumsal bir kültür içinde tekrarlanamadı. Halkevlerinin kapatıldığı 8 Ağustos 1951 yılına kadar çalışmalarına devam eden Siirt Halkevi, Siirt için birçok yeniliği gerçekleştirmiş, yörede eğitimin gelişmesi, sanat ve sporun tesisinde önemli rol oynamıştı. Halkevinin kapatılmasından sonra vilayetin tek kütüphanesi de kapanmış oldu. Halkevi kütüphanesindeki kitapların önemli bir kısmı kayboldu Siirt te Siyasi Hayat ( ) Türkiye nin ilk siyasi partisi olan Cumhuriyet Halk Fırkası 23 Ekim 1923 te kuruldu 507. Doğu Anadolu da oldukça yavaş teşkilatlanan CHP, 504 S. Olgun, agm, s ; U. Kümür, agt, s BCA Çetin Kayra, Şifa Bulamayan Dertler, Siirt Ekspress, 15 Temmuz Cemil Koçak, CHP 9 Eylül de Kurulmadı, Star Gazetesi, 8 Eylül 2012

116 116 Cumhuriyet Döneminde Siirt 1925 Şeyh Said İsyanı sonrasında Doğu Anadolu teşkilatlanmasını gözden geçirme gereksinimi duydu. Şube bulunmayan şehirlerde yani şubeler açmayan CHP, Şeyh Said İsyanı sonrasında mevcut şubelerini de kapatmaya başladı. Siirt te CHP nin başlangıçta il teşkilatı vardı. Doğu teşkilatının gözden geçiren CHP 1933 yılında Siirt İl teşkilatını da kapattı. İl teşkilatının görevlerinin Siirt Halkevi üzerinden yapılması kararlaştırıldı yılında ülkede bulunan 62 vilayetten sadece 12 sinde CHP il teşkilatı yoktu. Siirt de CHP il teşkilatının bulunmadığı vilayetler arasındaydı 508. II. Dünya savaşı sona erdi, Türkiye de hızlı demokratikleşme başladı fakat 5 Haziran 1945 tarihi itibariyle Siirt te CHP il teşkilatı yoktu. Bu durum şehrin sorunlarının çözülmesini geciktiriyor ve partinin her türlü iş ve işlemi Halkevleri üzerinden sağlanmaya devam ediyordu 509. Türkiye çok partili siyasi hayata geçmek için hazırlık çalışmalarına başladı. Cumhurbaşkanı ve CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, Demokrat Parti Lideri Celal Bayar a Türkiye nin doğu sınırındaki vilayetlerde il parti teşkilatlarının kurulmamasını teklif etti. CHP yöneticileri özellikle doğu bölgesinde olası bir siyasi yarışın yörede kutuplaşma ve ayrılığa yol açacağından endişe ediyordu. Cumhurbaşkanı İnönü nün teklifine DP lideri Bayar sıcak bakmayınca Siirt in de içinde yer aldığı bölgedeki illerde siyasi partilerin il teşkilatının kurulması gündeme geldi. Siyasi hayatımızda meydana gelen gelişmeler CHP yi doğuda ve Siirt te kendi il teşkilatını kurmaya mecbur bıraktı. CHP Diyarbakır Bölgesi Müfettişi Zonguldak Mv. Ahmet Gürel, Siirt e gelerek CHP Siirt il teşkilatının kurulması için çalışmaları başlattı. Mv. Ahmet Gürel, CHP ye 417 kişinin kaydını yaptı ve aralarından beş kişilik geçici il yönetimini oluşturarak CHP il yönetimini kurmuş oldu. 3 Ağustos 1945 te CHP il idaresinin kuruluşu için Halkevinde bir tören düzenlendi. Milli Şef ve Cumhurbaşkanı İsmet İnönü de Siirtlilere iltifatlarda bulunan bir telgrafla CHP il teşkilatının kuruluşunu kutladı. Ahmet Gürel törende, Türklük ateşiyle yürekleri dolu olan ve inkılapçı partimize candan bağlı bulunan bu temiz ruhlu insanların arzusunu yerine getirmek maksadile Siirt te parti teşkilatını kurmağa karar verdim dedi. CHP Siirt il başkanlığına seçilen Mustafa Eroğuz, Kıymetli bir tarihi olan bu partinin Siirt te açılan şubesinin de memlekete mesut sonuçlar vermesini candan temenni ederim dedi. Siirtlilerin coşkun sev- 508 Ersan Çağlayan, Cumhuriyet in Diyarbakır da Kimlik İnşası ( ), İletişim yay., İstanbul 2014, s BCA Fon No: Yer No:

117 Şerif DEMİR 117 gi gösterileri ve tezahüratlar eşliğinde koro yöresel türküler söyledi ve yöresel oyunlar oynandı 510. CHP Siirt 1. il kongresini 18 Ekim 1945 te gerçekleştirdi 511. CHP il yönetimi belirlenmiş oldu. Çok partili hayatın ilk genel seçimleri, 1946 yılında yapıldı. Bu seçimlere CHP nin en güçlü rakibi Demokrat Parti de (DP) katıldı. Baskın bir şekilde yapılan erken genel seçimlere DP tam olarak hazırlanamadan katılmak durumunda kaldı. DP seçimlerde il teşkilatlanmasını kuramadığı 16 vilayette aday gösteremedi. Bu vilayetler arasında Siirt de yer alıyordu. Bunun üzerine Siirt te CHP nin aday gösterdiği milletvekilleri kazandı. Siyasetteki rekabet ve yarış Siirt te de hissedildi. Halk çok partili hayattan ve siyasi partiler arasındaki demokratik yarıştan oldukça memnundu. Örneğin 2 Mart 1948 de CHP Genel Başkanı Cumhurbaşkanı İsmet İnönü nün iktidar ve muhalefet milletvekillerinin de bulunduğu kalabalık bir heyetle Siirt e gelmesi halkta büyük bir memnuniyete sebep oldu. Ülkede artan siyasi rekabet yöreye olan ilgiyi artırdı. Özellikle siyasiler bölgenin sorunlarıyla daha fazla ilgilenmeye başladılar. CHP li yöneticiler tarafından 1949 hazırlanan bir rapora göre, CHP nin yöredeki teşkilatı son derece verimsiz ve yetersiz kalmaktaydı. Parti teşkilatını oluşturan insanların memleket içinde yeterince itibar ve saygıya sahip olmadıkları, bu insanların CHP ye beklendiği gibi hizmet edemedikleri vurgulanmaktaydı. Siirt teşkilatının da içinde yer aldığı bölge parti teşkilatlarının tekrar gözden geçirilmesi, teşkilata yeni bir ruh katması, yeniden hayatiyet kazandırması ve memleket için daimi çalışacak yapıyı tesis edecek bir yapının oluşturulması teklif edilmekteydi 512. Şüphesiz raporda haklı görülebilecek pek çok husus vardı. Seçimlere çok az bir zaman kalmıştı. CHP bir yandan Doğunun nazik durumunu düşünüyor diğer taraftan siyasi rakipleriyle yapacağı mücadeleyi hesap ediyordu. Siirtlilerin en büyük şikâyeti yıllardır bölge insanlarını rahatsız eden bürokratik yapıydı. Mevcut bürokrasinin büyük oranda CHP ye yaslanması, CHP yi demokratik bir seçimde oldukça zor duruma düşürmekteydi. 510 Siirt Gazetesi, 4 Ağustos Kongrede yapılan açık oylamayla İl Başkanlığı görevine Mustafa Eroğuz tekrar başkanlığa seçilirken yönetim üyeliklerine Zoraf Koyuncu, Sabri Çeliktuğ, Abdi Arslan, Bilal Evin, Memet Kaygun ve Hamit Yavuz seçilmişlerdi. Siirt Gazetesi, 20 Ekim Doğu Anadolu, s

118 118 Cumhuriyet Döneminde Siirt 3.9. Seçimler ( ) arsında yapılan seçimler incelendiği zaman 513 Siirt te Türkiye ortalamasına paralel bir fotoğrafın çıktığını söylemek mümkündür. Bu seçimlerin ilki 1950 seçimleridir. 14 Mayıs ta yapılan seçimlerde Siirt dört milletvekili ile Mecliste temsil edildi. Seçimlerde CHP dört aday, DP dört aday ve bağımsızlardan 17 aday yarıştı. Seçimlerde DP başarılı oldu ve DP nin gösterdiği adaylarının tamamı milletvekili seçildi ve 1957 seçimlerinde de Demokrat Parti başarılı oldu. DP ile CHP arasında Siirt te yapılan üç seçimde de DP başarılı olarak milletvekillerinin tamamını almayı başardı. 1961yılındaki seçimler CHP ile DP nin devamı niteliğinde olan Yeni Türkiye Partisi (YTP) arasında geçti. YTP oyların %51 ini alırken CHP %47,7 lik bir oy oranını yakaladı. Siirtliler 27 Mayıs a karşı tavrını sandıkta gösterdi ve CHP daha evvelki seçimlerde olduğu gibi 1961 seçimlerinde de başarılı olamadı seçimlerinde Siirt te seçime katılım oranı %62,5 gibi oldukça düşük bir düzeyde gerçekleşmişti. Seçimlerde Adalet Partisi %36,7 ile birinci olurken CHP %35,8, Yeni Türkiye Partisi ise, %21,8 oy oranına ulaşabildi. Bu seçimde, bağımsız katılan bir aday ilk kez %8,8 gibi oldukça yüksek oranda bir oy almış oldu seçimlerinde Türkiye genelinde görülen siyasi parçalanmalar Siirt te de karşılık buldu. AP önemli oranda oy kaybetse de seçimin birinci partisi olarak ancak %25,3 oy alabildi. Yeni Türkiye Partisi %24,2, CHP 18,6 ve CHP nin parçalanmasıyla kurulan Güven Partisi 15,6 oy ile varlık gösterirken oyunda artış olan bağımsızlar 14,6 oy aldı. 12 Mart sonrası ülkede yaşanan siyasi sorunlar ve parçalanmışlık 1973 Genel Seçimlerine de yansıdı. Beş parti Siirt te seçim barajını aşmayı başardı. En yüksek oyu %24,5 ile bağımsızlar alırken, Cumhuriyetçi Güven Partisi %23,8, Adalet Partisi %16,34, CHP %14,2, Demokratik Parti %11 ve Milli Selamet Partisi %9,5 oy almıştı. Siirt te 1977 seçimlerinin galibi bağımsızlarla MSP oldu. Bağımsızlar %43,4 oy alırken, MSP %22 oy almaya muvaffak oldu. Adalet Partisi %17,2 ve CHP %15,9 oy aldı. 513 Bu seçim istatistikleri için TÜBİTAK tarafından desteklenen Mesut Yeğen, Kürt Seçmenlerin Oy Verme Dinamikleri: Kuzeydoğu-Ortadoğu ve Güneydoğu Anadolu Alt Bölgelerinde Seçmenin Siyasal Tercihlerinin Sosyolojik Analizi, Ankara 2015, s Siirt Gazetesi, 20 Mayıs 1950

119 Şerif DEMİR Eylül Askeri Darbesi sonrasında siyasi dengeler yeniden değişti seçimlerini Siirt te Milliyetçi Demokrasi Partisi %36,3 ile az bir farkla önde tamamlarken ardından sırasıyla Anavatan Partisi %34,2 ve Halkçı Parti %29,5 geldi Genel seçimlerini Anavatan Partisi %27 oy oranı ile ciddi bir oy kaybı yaşayarak önde tamamladı. Sırasıyla Refah Partisi %24, Doğru Yol Partisi %22 ve Sosyal Halkçı Parti de %17 oy aldı seçimlerinde Sosyal Halkçı Parti (SHP) ile Halkın Emek Partisi nin işbirliği yapması Siirt te seçim dengelerini değiştirdi. SHP %39,6 oy oranıyla seçimlerden birinci parti olarak çıkarken, sürpriz bir şekilde Refah Partisi %20,6 oy oranı ile bu birlikteliği takip etti. Seçimde Anavatan Partisi ile Doğru Yol Partisi %18 er oy aldılar seçimlerinde Kürt kimliğini önde tutan partiler ilk kez doğrudan katıldı. Böylece Siirt te oy dağılımında büyük değişim yaşandı. Refah Partisi nin Siirt teki yükselişi devam etti ve seçimin galibi % 27 Refah partisi oldu. Bu partiyi %26,6 ile HADEP takip etti. Anavatan Partisi %14,2, Doğru Yol Partisi %10 ve CHP %8,6 oy aldı. 28 Şubat süreci sonrasında Refah Partisi kapatıldı. Yerine kurulan Fazilet Partisi devamı olduğu Refah Partisi nin bir önceki seçimdeki oy oranını koruyamadı. Siirt te 1999 seçimlerinin galibi, %22 oy alan HADEP ve DYP oldu. Bu partileri %13,4 ile Fazilet Partisi ve 12,6 ile Anavatan Partisi takip etti. Bağımsızlar %9,7 oyda kaldılar. SONUÇ Siirt yaklaşık on bin yıllık geçmişi ve zengin kültürü olan önemli bir şehirdir. Şehrin yerleştiği coğrafya tarihin erken dönemlerinde medeniyet bakımından büyük avantaj sağlamış, pek çok gelişmeyle kısa sürede tanışmış fakat siyasi bakımdan pek çok zorluklarla karşılaşmıştı. Osmanlı Devletinin bölgede hâkim olduğu döneme kadar farklı birçok siyasi ve idari yapıyı gören şehir, bu duruma bağlı olarak savaşları ve bunların getirdiği yıkımları yaşadı. İslamiyet in bölgede yayılması ve hâkimiyetine şahitlik ettiği gibi Moğolların zulmüne de tanıklık etti. Osmanlı Devletinin Siirt ve çevresine hâkim olması, bu bölgede asırlarca sürecek bir huzur getirdi. İdris-i Bitlisi nin yardımlarıyla Yavuz Sultan Selim in bölgede tesis ettiği idari yapı, sorunsuz bir şekilde XIX. yüzyıla kadar geldi. Bu arada Siirt dini ve etnik bakımdan son derece zengin yapısını muhafaza etti. XIX. yüzyılın son dönemlerinde ve XX. yüzyılın ilk çeyreğinde ülkede yaşanan toplumsal hadiseler Siirt te de yaşandı. Siirt çok dinli ve çok kültürlü yapısını büyük oranda kay-

120 120 Cumhuriyet Döneminde Siirt betti. Asırlardır burada beraber yaşayan Ermeni, Keldani ve Yezidiler şehirden ayrılmak mecburiyetinde kaldı. Böylece Siirt dini renkliliğini kaybederken daha önceki senelerin aksine toplumsal ve dini bakımdan daha homojen bir yapıya kavuştu. I. Dünya Savaşında işgal görmeyen Siirt, savaşın meydana getirdiği ekonomik yıkımı derinden hissetti. Cumhuriyetin arifesinde vilayet olan Siirt, Cumhuriyet tarihi boyunca pek çok kez sınırları değişti. Siirt te yeni ilçeler kuruldu, Siirt te bağlı ilçeler komşu vilayetlere, komşu vilayetlerden de bazı ilçeler Siirt te bağlandı. Siirt topraklarının 1990 da üçe ayrılması şehrin gelişimine büyük darbe vurdu. Siirt te belediyeciliğin tarihi eskidir. Osmanlı Devletinde ilk belediye kurulan yerler arasında Siirt te yer almaktaydı. Şehrin ihtiyaçları karşılamakta zorlanan belediyenin öz kaynakları zayıf ve maddi imkânları yetersizdi. Bu durum belediyenin görev alanına giren pek çok hizmette aksamalar yaşanmasına sebep oldu. Örneğin Siirt in iki tarafından asırlardır sulara akmasına rağmen şehir yüksek bir bölgede kurulduğundan her dönemde susuzluk çekti. Belediye sınırlı imkânlarıyla şehrin su ve kanalizasyon alt yapısını gerçekleştiremedi. Yerel yöneticilerin uzun süren çabaları sonrasında Siirt-Merkez in su, kanalizasyon ve elektrik sorunu çözülebildi. Siirt te nüfus ve nüfus hareketliliği her dönem canlı oldu. XIX. yüzyılda şehir merkezinin yaklaşık 15 bin nüfusu vardı. Bu nüfusun üçte biri gayrimüslimlerden oluşuyordu. I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele savaşları neticesinde Siirt in demografik yapısında önemli değişiklikler meydana geldi. Siirt in nüfusu Cumhuriyet döneminde sürekli arttı. Siirt te hızlı bir nüfus artışı yaşanırken bu arada çok taraflı göç hareketleri yaşandı. Bir yandan çevre vilayetlerden Siirt e göç oldu. Diğer taraftan da Siirt ten batıya doğru göç görüldü. Ayrıca Siirt in kırsalından merkeze doğru göç olduğu gibi, Siirt in farklı bölgelerinden de Batman a doğru göç hareketleri görüldü. Siirt te nüfus artış hızına paralel bir istihdam gerçekleşmediği için güç kaçınılmaz bir gerçek haline geldi. Siirt in kültürel zenginliği içinde eğitimin ayrı bir yeri vardı. Osmanlı Döneminde Siirt te köklü ve ileri bir eğitim kültürü oluştu. Sadece dini sahada değil, sosyal bilimlerde ve fen bilimlerinde de eser veren değerli âlimler yetişti. Özellikle medreseler üzerinden kadim bir bilimsel kültür ve gelenek taşındı. Bu alanda gölgede kalmış pek çok münzevi ve değerli bilim ve din adamları yetişti. Bu âlimler binlerce talebe yetiştirdiler. Bu durum Cumhuriyet döneminde devam ettirile-

121 Şerif DEMİR 121 medi. Özellikle Tevhidi Tedrisat kanunuyla medreselerin kapatılması halkta bir küskünlüğe yol açtı. Medreselerin kapatılmasıyla birlikte Batılı tarzda karma eğitim veren okullara yeterince ilgi olmadı. Siirt in ekonomik yapısı büyük ölçüde tarıma dayanmaktaydı. Belgelerde Siirt te Osmanlı döneminden günümüze kadar ciddi bir tahıl üretiminin gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Bu duruma bağlı olarak halkın önemli bir kısmı da tarımla meşgul olmaktaydı. Son yıllarda geliştirilen Siirt Fıstıkçılığı, Siirt için büyük bir ekonomik gelir ve geçim kaynağı haline geldi. Siirt te tarımın yanında yoğun olarak hayvancılık da yapılmaktadır. Siirt in coğrafi şartları vilayet sınırları içinde hayvancılığın önemli bir gelir ve geçim kaynağı olmasını sağladı. Özellikle şehrin yüksek bölgelerinde koçer(göçer)ler denilen toplum tarafından yüzyıllardır hayvancılık yapılırdı. Hayvancılığın bu şekilde gelişmesi hayvancılığa bağlı yemek kültürünün ve el sanatlarının da gelişmesini sağladı. Siirt e özgü en önemli el sanatı tiftik keçisinin kılından yapılan ve dünya çapında bir tanınırlığa sahip Siirt Battaniyeleri dir. Siirt te uzun bir süredir ciddi yer altı zenginliklerinin var olduğu bilinmektedir. Fakat bu varlıklardan uzun süre ciddi manada faydalanılamamıştı. Sadece tuz üretimi yapılmış, sınırlı olarak da bakır istihsali gerçekleştirilmişti lı yıllarda bulunan petrol önemli bir ekonomik kaynak oldu. Petrolün bulunması ve rafinerinin Batman da inşa edilmesi, Batman ı kısa sürede ilçe statüsüne taşıdığı gibi Batman da il olabilecek potansiyelin oluşmasına imkân tanıdı. Petrol sanayiinin yardımıyla hızla büyüyen Batman, Siirt merkez ilçesini nüfus ve ekonomik gelişmişlik bakımdan geçti ve bu iki yerleşim birimi arasında ciddi farklar meydana geldi. Bu durumun doğal sonucu olarak Batman vilayet olarak Siirt ten ayrılınca petrolün Siirt e fazla bir ekonomik faydası olmadı. Uzun bir süre kapalı bir ekonomik yapıya bağlı kalan Siirt in gelişmişlik düzeyi ve halkın hayat standartları ülke ortalamasının altında kaldı larda Siirt i ziyaret eden bir askerin gözlemleri ve Cumhuriyetin ilk yıllarında Siirt hakkında hazırlanan raporlar ile günümüz şartları karşılaştırıldığında Türkiye ortalamasının altında kalan bir büyümenin yaşandığı anlaşılmaktadır. Halkın ekonomik düzeyi, şehrin belli başlı sorunlarının geçen her üç dönemde de bir birine yakın olduğu görülür. Siirt coğrafya ve iklim koşullarına bağlı olarak sıklıkla bulaşıcı hastalıkların yaşandığı bir yerdi. Şehirde tıbbi imkânlar ve önleyici hizmet-

122 122 Cumhuriyet Döneminde Siirt lerin yetersiz oluşu hastalıkların toplum üzerinde ki olumsuz etkisini artırdı. Siirt te öne çıkan en önemli sağlık sorunu yeterli teknik malzeme ve sağlık personelinin olmamasıydı. Siirt in farklı bir sivil mimarisi vardı. Özellikle Şehir Merkezi ve Tillo nun çevresinde yaygın olarak Cas evlerine rastlanırdı. Cas evleri Siirt in iklimi, şehrin sahip olduğu yar altı potansiyeliyle birlikte ucuz iş gücünün sonucu olarak ortaya çıktı. Evler kısa sürede ve sınırlı bütçeyle rahatlıkla inşa edilebiliyordu. Fakat evlerin sıklıkla bakım gerektirmesi, kullanımının sağlık sorunlarına yol açması ve evleri ömrünün az olması nedeniyle bir aralık yasaklandı. Siirt te Cas evlerinin yapımının zamanla terk edilmesiyle birlikte ucuz ve kalitesiz üretilen evlerle inşa edilmeye başlandı ve çarpık kentleşme meydana geldi. Siirt, sosyal, ekonomik ve kültürel bakımdan önemli imkânlara sahipti. Şehrin sahip olduğu potansiyel yeterince kullanılamadı. Buna bağlı olarak hızlı artan doğum oranına paralel büyüme ve istihdam gelişmeyince göç kaçınılmaz bir gerçek oldu. Şüphesiz bugün Siirt i etkileyen pek çok sosyal ve ekonomik sorun sadece bölgesel problemlerden değil, ulusal ve uluslararası sıkıntılardan da kaynaklanıyor. Fakat şehrin sahip olduğu genç ve dinamik nüfus ile yeraltı ve yerüstü zenginlikleri bir araya getirildiği muazzam bir sinerjinin meydana geleceği aşikârdır. Bu durum, Siirt in bulunduğu bugünkü olumsuz şartları büyük oranda değiştirecektir. Siirt in sahip olduğu şartların verimli kullanılmasıyla çok şey değişebilir. Siirt şehri ve Siirtliler olumsuz gözüken pek çok durumu tersine değiştirebilecek güç ve imkâna sahiptirler yeter ki birlik içinde bu şehir için bir şeyler yapılmaya ortakça karar verilsin ve elbirliğiyle harekete geçilsin.

123 Şerif DEMİR 123 BİBLİYOGRAFYA A. Belge ve Resmi Kaynaklar Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) Resmi Gazete Türkiye Büyük Millet Meclisi, Zabıt Ceridesi B. Gazete ve Dergiler Siirt Gazetesi Siirt Postası Siirt Ekspres Yeni Siirt C. Tetkik Eserler ABAY, Ali Rıza, Siirt Dışındaki Siirt lilerin Sosyo-Kültürel İlişkileri, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s ADDAY ŞER, Siirt Vakayinamesi, çev. C. Kabadayı, Yaba yay. İstanbul 2002 ALP, Mehmet Zakir, Siirt Halk Oyunları, Giysileri ve Oyun Ezgileri, Siirt Valiliği yay., Siirt 2014 ALUÇLU, İclal - YILMAZ, Aysel - BARAN, Mine, Siirt Geleneksel Mimari Dokuda Yüzeyin Biçimlenişi ve Görsel Etki, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s AKTAY, Yasin; Şehirleşme Kültürü ve Siirt, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s Anadolu, Karaman, Rum, Diyarbakır, Arap ve Zülkadriye Eyaletleri ( ), Osmanlı Arşivi Daire Başk. yay., Ankara 2013 ARITÜRK, Ahmet - ARITÜRK, Muhammed Fatih, Siirt İle İlgili Anekdotlar, Emin matbu. Siirt 2007 ARSLAN, Hüseyin, Yüksek Ruhlar ve Aydınlar Yurdu Stilo, İstanbul 2006 ATALAY, Mehdi, Siird in Ekonomik Kaynakları, Siirt Gazetesi, 3 Aralık 1949 ATALAY, Ömer, Siirt Tarihi, Çeltut Matb., İstanbul 1946 ATAY, Tekin, Şehirlerin Aynasından Vali Nuri Okutan, Altın Kitaplar Yay., İstanbul 2011

124 124 Cumhuriyet Döneminde Siirt AYTEKİN, Enver, Siirtte Mesken Buhranı, Siirt Gazetesi, 10 Mart 1945 AZİMLİ, Mehmet, İlk Fethinden Osmanlı ya Siirt in Siyasi Tarihi, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s BABAOĞLU, Resul - OLGUN Said, Siirt Basın Tarihi: Bibliyografik Bir Döküm, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/5 Spring 2015, s BAYDUR, Şengül; Salnamelere Göre Diyarbakır Vilayeti nde Dini ve Sosyal Yapı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 2007 BEKLEYEN, Ayhan - AKIN, C.Tuncay- YILDIRIM, Mücahit, Siirt Yöresel Konut Mimarisi, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s BENEK, M. Kazım, Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridelerinde Siirt , Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Semineri), Siirt 2016 BEŞİKÇİ, İsmail, Doğu Anadolu nun Düzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, E yay., Ankara Siirt İl Yıllığı, Ankara 1968 BORAN-Ali, TÜFEKÇİOĞLU, Abdülhamit - Erdal, Zekai, Siirt ve İlçelerindeki 2000 Yılı Yüzey Araştırması, XIX. Araştırma Sonuçları Toplantısı, c.i, Yay. Haz. Komisyon, TC Kültür Bakanlığı Yay. Ankara 2002, s C.H.P. Halkevleri ve Halkodaları , Alaeddin Kıral Basımevi, Ankara 1942 CUİNET, Vital, La Turquie D asie, c.ii, Paris 1891 ÇADIRCI, Musa; Türkiye de Kaza Yönetimi ( ), Belleten, c.ciii/s.203, Nisan 1989, s ÇAĞLAYAN, Ercan, Cumhuriyet Dönemi Demiryolu Politikası ve Diyarbakır-Cizre Şimendifer Hattı, Bilim Düşünce ve Sanatta Cizre, Edt. M.N. Doru, İstanbul 2012, s , Cumhuriyet in Diyarbakır da Kimlik İnşası ( ), İletişim yay., İstanbul 2014

125 Şerif DEMİR 125 ÇAĞMAR, M. Edip, Siirt ve Çevresindeki Medreselerde Eğitim, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007 ÇELİK, Kemal; Cumhuriyet Döneminde Batman ve Yöresi, I. Uluslararası Batman Ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, c.ii, İstanbul 2009, s Cumhuriyetin 50. Yılında Siirt 1973 İl Yıllığı, Ajans-Türk Matb., Ankara 1973 Doğu Anadolu ve Cumhuriyet Bürokrasisi ( ) Der. T. Akekmekçi-M. Pervan, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul 2011 DUYGU, İsmail, 426 Numaralı (H /M ) Siirt Şer iyye Sicili Metin Çevirisi ve Değerlendirme, Nevşehir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Nevşehir, 2012 ERDEHA, Kâmil, Milli Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1975 ERDEN, Mithat, Anılar, Pusula Yayıncılık, Ankara , Siirt Kalkınması Üzerine Düşünceler, Siirt Gazetesi, 4 Mayıs 1946 ERPOLAT, Mehmet Salih, Tapu-Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Midyat, Makalelerle Mardin, Tarih-Coğrafya, c.i, Haz. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s FALAY, Nihat - UYMAZ, Feride Berna: Siirt in 19. Yüzyıl Sonlarındaki Sosyo-Ekonomik Yapısı, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s FARAH, Süreyya; Sıyırt He Encyclopaedia Of İslam, c.ix, Leiden 1997, s GAUNT, David, Katliamlar, Direniş, Koruyucular: I. Dünya Savaşında Doğu Anadolu da Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, çev. Ali Çakıroğlu, Belge yay., İstanbul 2007 GÖYÜNÇ, Nejat; Diyarbakır Beylerbeyiliği nin İlk İdari Taksimatı, Tarih Dergisi, S.XXIII, (1969), s GÖYÜNÇ, Nejat, XVI. Yüzılda Mardin Sancağı, Edebiyat Fak. Bas., İstanbul 1969 GÜL, H. Erhan -ÇEVİK,Bora; 2010 ve 2012 Verileriyle Türkiye deki İllerin Gelişmişlik Düzey Araştırması, İstanbul 2014 GÜNEŞ, Hüseyin Haşimi - PIÇAK, Murat, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Coğrafi Konumun Demografik Yapısına Etkisi, Maka-

126 126 Cumhuriyet Döneminde Siirt lelerle Mardin, Tarih-Coğrafya, c.i, Haz. İbrahim Özcoşar, İstanbul 2007, s GÜVENÇ, Lütfi, Sason Kılavuzu, J.Gn.KMatb yay., Ankara (Tıpkı basım Tarih Vakfı Yurt Yay.- İstanbul 2010 KARAKAŞ, Rezzan; Siirt Menkıbeleri ve Türbe Ritüelleri, Maya Akademi, Ankara 2014 KARDAŞ, Abdulaziz, Cumhuriyet Devrinde Bir Modernleşme Hareketi Olarak Siirt Halkevleri ve Halkodaları, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 9/7 Summer 2014, s KARPAT, Kemal; Osmanlı Nüfusu ( ) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul , Ottoman Population Demographic and Social Charactertics, The University of Wisconsin Press, London 1985 KİRİŞÇİOĞLU, Osman, Botan Hidro Elektrik Santrali, Siirt Ekspres, 6 Aralık 1957 KILIÇÇIOĞLU, Cumhur; Veleye: Siirt, Alp Ofset Matb., Ankara , Her Yönüyle Siirt, Kadıoğlu matb, Ankara 1992 KILIÇÇIOĞLU, M. Emin, Büyük Müjde Siirt Suya Kavuşuyor, Siirt Gazetesi, 23 Kasım 1946 KILIÇÇIOĞLU, M. Emin (UZUN), Siirdi Bol Suya Kavuşturmalı, Siirt Gazetesi, 26 Ocak , Memleket Hastahanesi Bakımsızdır, Siirt Gazetesi, 7 Şubat 1948 KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Bütünüyle Erzurum Kongresi, c. III, Kültür Ofset, Ankara 1993 KOCAMAN, Tuncer, Türkiye de İç Göçler ve Göç Edenlerin Nitelikleri ( ), Ankara 2008 KOÇAK, Cemil, CHP 9 Eylül de Kurulmadı, Star Gazetesi, 8 Eylül 2012 KODAMAN, Bayram, Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu nun İdari Durumu, Anadolu Basın Birl. Yay., Ankara 1986 KÜMÜR, Uğur; Siirt Halkevi ve Faaliyetleri, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı Sosyal Bil-

127 Şerif DEMİR 127 giler Eğitimi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Adıyaman 2014 İLYAS, Ahmet, Tek Parti Döneminde Aşiretleri Kontrol Altına Almak İçin Çıkarılan Kanun ve Hazırlanan Raporlar, JASS International Journal of Social Science, S. 28, Sonbahar II 2014, s IŞIK, Ercan; Siirt İli nin Deprem Tehlikesi, Dicle Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, c.i. S. 1 (2012), s. 30 MERGEN Ayhan ve Kom., Siirt te Tespiti ve Tescili Yapılmayan Kültür Varlıkları, Siirt valiliği yay., Siirt 2003 MERGEN, Ayhan, Bir Koca Çınar Rıfat Bakır, Siirt Işığa Doğru, S. 3 Temmuz-Ağustos 2003, s. 8-9 MOLTKE, Helmuth Von, Moltke nin Türkiye Mektupları, Remzi Kitapevi, İstanbul 1969 MUTLU, Mehmet, Siirt Mezar Taşları, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2006 OLGUN Said, Siirt Halkevi ve Faaliyetleri ( ), History Studies, c.v/s.2, Mart 2013, s ORTAYLI, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedid Yay., Ankara 2007 ÖĞÜT, Tahir - ÇADIRCI, Çiğdem Cumhuriyet Dönemine Geçiş Sürecinde Diyarbakır da İktisadi -Mali ve Sosyal Yapı, Gazi Akademik Bakış, C.VII/S.13, Kış 2013, s ÖZACUN, Orhan, CHP Halkevleri Yayınları Bibliyografyası , Kitap matbacılık, Ankara 2001 ÖZCANLI, İ. Hakkı, Siirt te Orta Öğretim Hayatı, Siirt Postası, 15 Ocak 1953 ÖZCOÇAR, İbrahim; 19. Yüzyılda Siirt te Gayrimüslimler, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 208, s ÖZDEMİR Yavuz - Aktaş Elif, Halkevleri (1932 den 1951 e) Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 45 Erzurum 2011, s ÖZGEN, Nurettin Karadoğan Sabri, Siirt Şehrinin Kuruluşu ve Gelişimi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.xix/s.2, Elazığ 2009, s.61-81

128 128 Cumhuriyet Döneminde Siirt PAYDAŞ, Kazım; Selçuklular Döneminden Safeviler e Ortaçağda Siirt, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s PIÇAK, Murat, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Coğrafi Konumun Demografik Yapısına Etkisi, Makalelerle Mardin Tarih-Coğrafya, c.i, Mardin Tarihi İhtisas Kütb. Yay., İstanbul 2007, s PİLATİN, Übeydullah; Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Faaliyet Gösteren Geleneksel Eğitim Kurumları (Medreseler) Üzerine Bir Araştırma, Fırat Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü, Eğitim Programları ve Öğretim Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 2011 POLAT, Ebru;H (M.1892) ve H.1316,1317, (M.1898,1899,1900) Tarihli Bitlis Vilayeti Salnamelerinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitisi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 2006 SAĞLAMTİMUR, Haluk; Arkeolojik Veriler Işığında Siirt ve Çevresi Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s SAMİ, Şemseddin; Kamus ulâlam, c.iv, Mihran Matbaası, İstanbul 1331 SAVUR, Hayrettin; Siirt in Sosyal ve Ekonomik Yapısı ( / , 420 Nolu Siirt Şer iyye Sicil Defterine Göre), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Tarihi Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi Tezi) İstanbul 2010 SEÇKİN, Bekir Sami; Başlangıçtan Günümüze Siirt Tarihi, Siirtliler Derneği yay., İstanbul 2005 SEÇİLMİŞ GÖSTERGELERLE SİİRT 2012, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara 2013 SEÇİLMİŞ GÖSTERGELERLE SİİRT 2013, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara 2014 SEZEN, Tahir, Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara 2006 Siirt, Yurt Ansiklopedisi, c.ix, Anadolu Yayıncılık, İstanbul 1983, s Siirt Sosyo-Ekonomik Profili, Ankara 1997 Siirt Valiliği Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü, Siirt İl Çevre Durum Raporu 2011, [Basım Yeri ve Yılı Yok]

129 Şerif DEMİR 129 SIRMA, İhsan Süreyya; Siirt ve Civarının Müslümanlaşması ve Müslümanların Gayrimüslimlerle Olan İlişkileri, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s SÖNMEZ, Mehmet Emin; Tillo (Siirt) İlçesi nin Kültürel Turizm Potansiyeli, Türk Coğrafya Dergisi, S. 59, İstanbul, s SÖNMEZ, Mustafa, Bölgesel Eşitsizlik Türkiye de Doğu-Batı Uçurumu, Alan yay. İstanbul 1998 ŞAŞMAZ, Musa, Türkiye nin İdari Taksimatı ( ), c.xiii, TTK yay., Ankara 2014 ŞEN, Yılmaz, Vakıf Arazilerinin Siirt in Kentleşme Sürecine Etkisi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Van-2014 ŞENDUR, Fikri, Siirdin Kalkınması, Siirt Gazetesi, 8 Ekim , Siirdin Kalkınması 7,Siirt Gazetesi, 21 Ocak , Siirdin Kalkınması 8, Siirt Gazetesi, 28 Ocak 1950 Şerefeddin Han, Şerefname, C.I/1, çev. C. Kabadayı, Yaba yay., İstanbul 2006 TAN, Mehmet; Göcebelikten Kent Hayatına Geçiş Siirt Duderan Aşireti Örneği, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Anabilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Diyarbakır 2013, TAŞ, Kenan Ziya, Tarih Işığında Güneydoğu ve Diyarbakır, Berikan yay., Ankara 2012 TAŞDEMİR Serap, Tek Parti Yönetiminde Merzifon Halkevi, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, V/S.10, Güz 2009, s TAŞPINAR, İbrahim, Siirt İli ve Çevresi Yaygın Halk İnanışları, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Dinler Tarihi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 2006 T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, 81 İl Durum Raporu, Ankara 2012

130 130 Cumhuriyet Döneminde Siirt TEZCAN, Mehmet, Arzan (Tigrankerta?) Şehrinin İslam Hakimiyeti Dönemine Kadar ki Tarihçesi Hakkında, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s TÜRKDOĞAN, Şefik, Siirt Hakkın da Rapor 2, Siirt Gazetesi, 14 Nisan , Siirt Hakkın da Rapor 5, Siirt Gazetesi, 5 Mayıs 1951 Türkiye Cümhuriyeti Devlet Yıllığı Matbuat Umum Müdürlüğü , Devlet Matbaası, İstanbul 1929 TUĞLACI, Pars; Osmanlı Şehirleri, Milliyet Yay., İstanbul 1985 TUNCEL, Metin; Geçmişten Günümüze Siirt Şehri, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s TUNCEL, Metin, Siirt, Diyanet İslam Ansiklopedisi, c.xxxvii, s Türkiye Nüfusu, Türk Uçakları Merkez Heyeti Matbaası, [Ankara] 1927 TÜRKYILMAZ, Ahmet, Doğu ve Güneydoğu Anadolu dan Terör Nedeniyle Göçeden Ailelerin Sorunları, Ankara 1998 USLU, Remzi, Siirt Tarihi, Işığa Doğru, S. 1, Ocak-Şubat 2003, s. 7-9 YALÇINKAYA, M. Alaaddin; 19. Yüzyıl İngiliz Seyyahlarına Göre Batman ve Çevresi, I. Uluslararası Batman Ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, c.ii, İstanbul 2009, s YAŞA, Memduh, Siirtte Tahsil Meselesi, Siirt Gazetesi, 10 Şubat , Siird in Ekonomik Vaziyeti Hakkında Bazı düşünceler, Siirt Gazetesi, 3 Mart , Siirdin Servet Kaynaklarından Fıstık, Siirt Gazetesi, 16 Mart , Siirdin Servet Kaynaklarından Battaniyecilik, Siirt Gazetesi, 23 Mart , Siirt Nasıl Kalkınabilir?, Siirt Gazetesi, 5 Kasım , Kültürsüz Kalkınma Olmaz, Siirt Gazetesi, 11 Şubat , Siirdin Tuz İstihsali, Siirt Gazetesi, 2 Aralık 1950

131 Şerif DEMİR 131 YAŞAR, Mehmet Ali; 19. Yüzyılda Siirt te Eğitim, İbrahim Hakkı ve Siirt Uleması Sempozyumu, Beyan Yay., İstanbul 2007, s , 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Siirt, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s YEĞEN Mesut, Kürt Seçmenlerin Oy Verme Dinamikleri: Kuzeydoğu-Ortadoğu ve Güneydoğu Anadolu Alt Bölgelerinde Seçmenin Siyasal Tercihlerinin Sosyolojik Analizi, Ankara 2015 YİNER, Abdulnasır; Şer iyye Sicillerinden Siirt e Bakış, Sonçağ Yay., Ankara 2014 YILDIRIM, İsmail, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları ( ), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2001 YILDIZ, Mehmet Zeydin - Saraçoğlu, Hüseyin; 19. Yüzyıldan Günümüze Siirt İlinin İdari ve Demografik Yapısında Meydana Gelen Değişimler, Uluslararası Siirt Sempozyumu, İzmir 2007, s YILMAZ, Hüseyin, Siirt İlinin Demografik Yapısının Türkiye İle Karşılaştırılması, Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Siirt 2016 YILMAZÇELİK, İbrahim, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır ( ), TTK yay., Ankara , XVIII. Yüzyıl ile XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Eyaletinin İdari Yapısı ve İdari Teşkilatlanması. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C.XVIII, S.29 (1996) s

132 132 Cumhuriyet Döneminde Siirt EKLER 1900 li yılların başında Siirt 1950 li Yıllarda Siirt

133 Şerif DEMİR lerde Siirt te Yol inşaatları Tarihi bir çeşme

134 134 Cumhuriyet Döneminde Siirt Siirt-Başur da Höyük Kazısı Siirt Botan da Arkeolojik Kazılar

135 Şerif DEMİR 135 Cas Evi Cas Evinin Avlusu

136 136 Cumhuriyet Döneminde Siirt Cas Evi Cas Evi İçi

137 Şerif DEMİR 137 Zamana Karşı Ayakta Durmaya Çalışan Bir Cas Evi Bir Cas Evinin Kapısı

138 138 Cumhuriyet Döneminde Siirt Onarım Yapılmış Bir Cas Evi Cas Malzemesinin Frınlanması

139 Şerif DEMİR 139 Cas Evi Pencereleri Eski Kapılar Üzerindeki Tarihi Yazı

140 140 Cumhuriyet Döneminde Siirt Eski Siirt in Sokakları Eski Siirt Sokakları

141 Şerif DEMİR 141 Siirt Siirt

142 142 Cumhuriyet Döneminde Siirt Tarihi Bando Siirt Meydan

143 Şerif DEMİR 143 Siirt Meydan Memleket Hastanesi

144 144 Cumhuriyet Döneminde Siirt Mustafa Kemal Atatürk ün Siirt te Kaldığı Ev Siirt 1930

145 Şerif DEMİR 145 Eski Çağlarda Kullanılan Tarihi Akebe Yolu Akabe Yolu

146 146 Cumhuriyet Döneminde Siirt Siirt Battaniyesi Siirt Battaniyesi

147 Şerif DEMİR 147

148 148 Cumhuriyet Döneminde Siirt Siirt Valiliği (2016) Botan Vadisi ve Çayı