Revak Kitabevi, 2017 Tüm hakları Revak Kitabevi ne aittir. Sertifika No: Revak Kitabevi: 38 Bektaşîlik Serisi: 6. Fukarâ-yı Bektâşiyân

Transkript

1

2

3

4 Revak Kitabevi, 2017 Tüm hakları Revak Kitabevi ne aittir. Sertifika No: Revak Kitabevi: 38 Bektaşîlik Serisi: 6 Fukarâ-yı Bektâşiyân Fahri Maden ISBN: Baskı: Mart, 2017 Kapak Tasarımı: Togay Kazım Ataç Sayfa Düzeni: Revak Kitabevi Baskı & Cilt: Step Ajans Matbaacılık Ltd. Şti. Göztepe Mah. Bosna Cd. No:11 Mahmutbey-Bağcılar, İstanbul Tel: stepajans@stepajans.com Matbaa Sertifika No: Besmele: Bismillâhirrahmânirrahîm Seri Levhası: Yâ Hazret-i Pîr Hünkâr Hacı Bektaş Velî kuddise sırruhu l-âlî Adres: Aziz Mahmut Hüdayi Mahallesi Tepsi Fırın Sokak. Şifa Apt. 12/3 Üsküdar, İstanbul Tel: Fax: info@revakkitabevi.com

5 FUKARÂ-YI BEKTÂŞİYÂN Fahri Maden Revak Kitabevi İstanbul, 2017

6 Fahri Maden 1979 yılında Sinop ta doğdu yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Tarih Öğretmenliği Bölümü nden mezun oldu yılında aynı üniversitede yüksek lisansını tamamladı. Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşîliğin Yasaklı Yılları adlı teziyle 2010 yılında Gazi Üniversitesi nde doktora derecesini aldı. Hâlen Kastamonu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi olan Maden in eserlerinden bazıları şunlardır: Tarihin İzdüşümleri (2011); Bektaşîlerin Serencamı (2012); Sıradışı Bir Muhalif Rıza Nur (2012); Seyyah ve Sufi (2013); Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektaşîliğin Yasaklı Yılları (2013); II. Abdülhamit Dönemi (2014); Derviş Ruhullah Bektaşî Nefesleri (2014); Seyyahların Gözüyle Kastamonu (2016); Bir Tasavvuf Dergisi Muhibban Değerlendirme-Çeviriyazı-Dizin (2016).

7 İçindekiler Kısaltmalar / i Önsöz / iii I. Bektaşîliğin Tarihî Konumu / 1 1. Bektaşîliğin Ortaya Çıkışı / 2 2. Bektaşî Tekkelerinin Coğrafî Dağılımı / 5 3. Bektaşîliğin Kara Günü: 10 Temmuz 1826 Cumartesi / Meşveret Meclisi ndeki Tartışmalar / İdamlar ve Sürgünler / Yasaklı Yıllarda Bektaşîlik / Sünnîleştirme Çabası ve Propaganda / Yasak ve Propaganda Yıllarında Bektaşîler / Bektaşîlik Faaliyetlerinin Yeniden Başlaması / Sonrası Bektaşîlik / 40 II. Bektaşîliğin Kültür Tarihimizdeki Yeri / Osmanlı Fetihlerinde ve Sosyal Hayatında Bektaşîler / Bektaşî Tekkelerindeki İnsanî ve Kültürel Değerler / Bektaşî Tekkelerinde Okunan Kitaplar ve Bektaşî Yayın Faaliyeti / Bektaşî Tekkelerinde Yetişen İlim, Fikir ve Sanat İnsanları / 53

8 III. Hüseyin Gâzi Tekkesi / Hüseyin Gâzi / Hüseyin Gâzi Türbesi / Hüseyin Gâzi Tekkesi / Sonrası Hüseyin Gâzi Tekke ve Türbesi / 72 IV. Koyun Baba Tekkesi / Koyun Baba dan Sonra / XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Koyun Baba Tekkesi / Olayı ve XIX. Yüzyılda Koyun Baba Tekkesi/ 87 V. Alevîlik ve Bektaşîlik te Hızır İnancı ve Hızır Tekkeleri / Hızır (Hıdır) İsmiyle Anılan Bektaşî Tekke ve Türbeleri: - Tokat ta Hızırlık Tekkesi / Erzincan da Hızırlık Makamı/Hızır Baba Tekkesi/ Bozok (Yozgat) ta Hızır Halife Tekkesi / Ankara Kalecik te Şeyh Hızır Tekkesi / Ankara Çubuk ta Şeyh Hızır Tekkesi / Amasya da Hızır Dede Tekkesi / Amasya Merzifon da Hızırlık/Hızır Baba Tekkesi / Isparta da Hızır Baba Tekkesi / Isparta Ağlasın da Hızır Abdal Tekkesi / Konya Ereğli de Hızır Işık Tekkesi / Samsun Bafra da Hızır Baba Tekkesi / Afyon Sandıklı da Ahî Hızır Türbesi / Kayseri Develi de Hızır İlyas Türbesi / 107

9 - Sakarya Taraklı da Hızır Dede Türbesi / Bolu Mengen de Baba Hızır Türbesi / Elazığ da Hıdır Baba Türbesi / Hatay daki Hızır (Hıdır) Makamları / Edirne de Hızırlık (Hıdırlık) Tekkesi / Edirne de Hızır Baba (Demirtaş Bey) Tekkesi / Edirne İskender Nâhiyesi nde Hızır Baba Tekkesi / Edirne Meriç Nasuhbeyköyü nde Kara Hızır Baba Türbesi / Edirne Cisr-i Mustafa Paşa da Hızır Baba Tekkesi / Edirne Çöke de Hızır Baba Tekkesi / Filibe de Hızırlık Tekkesi / Kırklareli nde Hızır Baba Türbesi / Köstendil Dobnice de Hızır Baba Tekkesi / Gelibolu Burhanlı da Hızır Baba Tekkesi / Gelibolu Keşan da Hızır Baba Tekkesi / Kosova Koçana da Hızır Baba Tekkesi / Üsküp-Manastır Kırçova da Hızır Baba Tekkesi / Makedonya Gostivar da Hızır Baba Türbesi / Rusçuk ta Tay Hızır Ali Baba Tekkesi / Romanya İshakçı da Tagî Hızır Baba Tekkesi / Bulgaristan Kırcaali de Hızır Baba Tekkesi / Yunanistan Mekri (Makri) de Hızır Baba Tekkesi / Budin de Hızır Baba Tekkesi / Bağdat ta Hızır İlyas Tekkesi / Kıbrıs Lefkoşa da Hızır Makamı / Tebriz de Hızır Sâmit Türbesi / 127

10 2. Hızır (Hıdır) İsmiyle Anılan Alevî Ocakları: - Üryan Hızır Ocağı / Hıdır Abdal Ocağı / 129 Kaynaklar / 133 Ekler: Belge 1. - Sadrâzam Selim Sırrı Paşa'nın Bektaşîler hakkında II. Mahmud'a sunduğu rapor / Bektaşîliğin yasaklanması, Kıncı Baba ve diğer Bektaşîlerin idamına dâir II. Mahmud un fermanı / 157 Belge 2. Bektaşîliğin yeniden devlet tarafından resmî olarak kabulüne dâir Bektaşî babalarının Meclis-i Meşâyih e sundukları dilekçe / 160

11 Önsöz Bektaşîlik, XIII. yüzyılda Anadolu da ortaya çıkmakla birlikte çok geniş bir sahaya yayılmıştır. Balkanlar, Akdeniz adaları, Mısır ve Irak coğrafyası, Bektaşî tarikatinin yayıldığı bölgelerdir. Altı asır boyunca yüzlerce tekke ve türbe tesis eden Bektaşîler, 1826 ve 1925 tarihlerinde karşı karşıya kaldıkları yok olma tehlikesini büyük zorluklarla atlatabilmişlerdir ya kadar Yeniçerilerle kader birliği yapmış olan Bektaşîler, bu birlikteliğin bedelini ağır bir şekilde ödemişler, ocakla birlikte yok edilmek istenmişlerdir. Fukarâ-yı Bektâşiyân adını verdiğimiz bu çalışmada, Bektaşî tekkelerinin faaliyet gösterdiği alanları ve tarikatin kültür tarihindeki yerini göstermeye çalıştık. Bektaşîler, sadece Osmanlı fütuhatlarına katılarak İslâmiyet in yayılmasına katkı sağlamakla kalmamışlar, tekkelerinde yüzlerce ilim, fikir ve sanat erbâbı da yetiştirmişlerdir. Ancak 8 Temmuz 1826 tarihinde Yeniçeri Ocağı nın lağvedilmesinden hemen sonra, Bektaşîlik yasaklanmış ve faaliyetleri durdurulmuştur. Osmanlı nın Bektaşîliği yasaklarken ileri sürdüğü ilk sebep, Bektaşîlerin Yeniçeri isyanlarına destek vermeleridir. Bektaşîlerin, Yeniçerilerin kazandıkları zaferlerde moral ve motivasyon noktasında katkı sağladıkları açıktır. Fakat 1826 yasağı sonrasında, Bektaşîler var olma mücadelesi içerisine girmişlerdir. Sadece devlet karşısında değil, toplum nezdinde de meşru bir zeminde faaliyet gösterme çabaları XX. yüzyılın başlarına kadar sürmüştür. Bektaşî tarikatinin tarih sahnesine çıktığı yer, Sulucakarahöyük tür. Ancak Bektaşîlik zaman içerisinde Anadolu nun neredeyse her tarafına yayılmıştır. Bu çalışmada, Ankara daki Hüseyin Gâzi ile Anadolu daki Bektaşî tekkelerinden Osmancık taki Koyun Baba tekke ve türbeleri ele alınmıştır. Eserin son bölümünde ise, Alevîlik ve Bektaşî- iii

12 lik te Hızır inancı ve tarih boyunca geniş bir coğrafyada Hızır ismiyle faaliyet gösteren Bektaşî tekke, türbe, yatır, makam, ziyaret ve ocakları hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmanın sonuna, 1826 da Bektaşî tekkelerinin kapatılmasını emreden padişah fermanının ve Bektaşîlerin, devlet tarafından tekrar tanınmaları için Meclis-i Meşâyih e sundukları dilekçenin transkripsiyonları eklenmiştir. Eserin, Alevîlik ve Bektaşîlik konusunda yeni bilgi ve yorumlara kapı aralamasını temenni ediyoruz. iv

13 Fukarâ-yı Bektâşiyân I. Bektaşîliğin Tarihî Konumu Anadolu Alevîliği ve Bektaşîlik, inanç unsurları ve değerleri açısından birbirinden ayrılmaz bir bütündür. Aralarında bazı farklar varsa da; bu farklılık, inanç açısından ziyade, tarihî süreç, erkân ve sosyal yönden kendini göstermektedir. Nitekim tarihî süreçte Alevîlik, özellikle Anadolu da göçebe ve yarı göçebe bir yaşam biçimi sürdürerek o sosyal çevrede kalırken; Bektaşîlik, yayıldığı coğrafyada (Anadolu, Rumeli, Mısır, Irak vs.) kent ve kasaba çevrelerinde kurulan tekke, zâviye ve türbeler etrafında yerleşik bir hayata geçmiştir. Yani Alevîler gelenek ve göreneklerine bağlı bir şekilde daha çok göçebe hayatta kalırlarken, Bektaşîler düzenli bir tarikat hüviyetine kavuşarak yerleşik düzene geçmişlerdir. Orta Asya dan Anadolu ya, oradan Rumeli ye geçişte ve fetihlerde büyük katkısı olan Alevîlik ve Bektaşîlik inancı, farklı kültürler ve toplumlar arasında İslâmiyet in yayılmasına da katkı sağlamıştır. Türklerin İslâmiyet i kabulüyle birlikte Allah-Muhammed-Ali inancı, sevgisi ve öğretisi, Hz. Peygamber den başlayıp Hz. Ali ile devam eden, On İki İmâmlar yoluyla Ahmed Yesevî ye ve oradan Hacı Bektaş Velî ye ulaşan altın silsile, Alevîlik ve Bektaşîliğin omurgasını oluşturmuştur. Alevîlik ve Bektaşîlik ocağından yetişen sayısız örnek şahsiyet vardır. Ahmed Yesevî, Hacı Bektaş Velî, Baba İlyas, Balım Sultan, Pir Sultan Abdal ve daha niceleri, tarih boyunca Alevîlik ve Bektaşîlik okulunun yetiştirdiği; nasihatleri, sözleri ve nefesleriyle hâlâ canlı olan yüce gönüllerdir. Anadolu Alevîliği ve Bektaşîlik denildiğinde, bu âbidevî şahsiyetler akla gelmektedir. 1

14 Fukarâ-yı Bektâşiyân II. Bektaşîliğin Kültür Tarihimizdeki Yeri Bektaşîlik, ortaya çıktığı XIII. yüzyıldan XXI. yüzyıla kadar dört kıtada (Asya, Avrupa, Afrika ve Amerika) tekkelere sahip olmuş, sadece İslâm dünyasını değil etkileşim içerisinde olduğu farklı inanç ve kültürleri de etkilemiş ve onlardan etkilenmiştir. Bektaşîliğin siyasî ve sosyal etkinlik olarak en güçlü, coğrafî dağılım bakımından en geniş sahaya yayıldığı dönem, XVIII ve XIX. yüzyıllardır. Zira Bektaşîlik ilk dönemlerinde kaynak bakımından yetersiz, XX. yüzyılda ise yasak ve harf inkılâbı gibi nedenlerle kendi kaynaklarını kullanamaz durumdadır. Bu sebeple Bektaşîliğin Türk kültürünü, tasavvuf, musıkî ve edebiyat bakımdan etkileyen kültürel yapısı XVIII. ve XIX. yüzyıllarda kendini göstermiştir. Bilhassa İstanbul Bektaşîliği, XIX. yüzyılda yeniden teşkilatlanmış ve Türk kültürünü temsil eden ve aktaran bir konumda olmuştur Osmanlı Fetihlerinde ve Sosyal Hayatında Bektaşîler: Osmanlı Devleti nin kuruluşundan itibaren, diğer derviş zümreleri ile birlikte Bektaşî baba ve dervişleri de tüm fetihlerde kolaylaştırıcı ve kolonizatör rol oynamışlardır. Bursa nın fethinde yer alan Abdal Mûsâ, Edirne nin fethinde yer alan Sefer Şah Sultan, İstanbul un fethinde Fatih in ordusuyla İstanbul a gelen Rum Abdalları arasındaki Bektaşî dervişleri ilk akla gelen örneklerdir. Ayrıca Kızıldeli Sultan olarak da tanınan Seyyid Ali Sultan, I. Kosova Seferi ne Sultan Murat Hüdavendigâr ile birlikte katılmıştır. 174 Gül Baba, 1529 da yapılan I. Viyana seferinde orduyla birlikte bulunmuş ve bugün türbesinin bulunduğu Budapeşte nin fethinde rol almıştı. Girit in fethinde de 173 A. Yılmaz Soyyer, 19. Yüzyılda Bektaşîlik, İstanbul 2012, s Koca, a.g.e., s

15 Fukarâ-yı Bektâşiyân IV. Osmancık ta Koyun Baba Tekkesi Koyun Baba ile ilgili ilk bilgiler, XVI. yüzyılda yazıya geçirilen Vilâyetnâme-i Koyun Baba ya dayanmaktadır. Vilâyetnâme ye göre Horasan da doğmuş olan Koyun Baba nın soyu, Hz. Ali evlâtlarından sekizinci imâm Ali Rızâ ya ulaşmaktadır. Evliya Çelebi, Horasan dan Anadolu ya gelirken yaptığı yolculuk sırasında, her yirmi dört saatte bir koyun gibi melediği için kendisine Koyun Baba lakabının verildiğini söylemektedir. Bir başka rivayete göre de, koyun çobanlığı yaparken bir gün sürüden kaçan bir koyunu kovalaması esnasında, bir tepeyi yedi defa dolaşıp koyunu yakaladığında, Ey mübarek, kendin yoruldun, beni de Hz. Eyüp sabrına nâil ettin. dediği için bu lakabı almıştır. 266 Vilâyetnâme de ismi Seyyid Ali olarak zikredilen Koyun Baba, gece rüyasında gördüğü Hz. Peygamber in emriyle hacca gitmiş, Medine ve Kerbelâ yı ziyaret ettikten sonra irşad vazifesiyle XV. yüzyılda Anadolu ya gelmiştir. Yolculuğu sırasında Bursa ya ulaşan Koyun Baba, burada koyun çobanlığı yapmış ve gösterdiği kerametler tanınmasını sağlamıştır. 267 Bursa da koyun çobanlığı sırasında bir mağarada inzivaya çekilip, kırk gün inzivada kalmasından dolayı kendisine Âşık Çoban ve Ârif Çoban lakapları verilmiştir. 268 Franz Babinger, Vilâyetnâme-i Otman Baba da Terkos civarında yaşayıp Arık Çoban adıyla bilinen ve Otman Baba yı sırtına alarak karşıdan karşıya 266 Zeki Gürel, Koyun Baba, Ankara 2000, s. 16; Hacı Yılmaz, Bilinmeyen Bir Koyunbaba Menâkıbnâmesi Üzerine, Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 11, Ankara 1999, s Gürel, a.g.e., s ; M. Şakir Çıplak, Osmancık ta Erenler Durağı Koyun Baba, İstanbul 2001, s Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler, Ankara 1999, s

16 V. Alevîlik ve Bektaşîlik te Hızır İnancı ve Hızır Tekkeleri Fukarâ-yı Bektâşiyân Hızır inancı, Alevîlik ve Bektaşîlik te en önemli ve temel hususlardan biridir. Hızır sız Alevîlik ve Bektaşîlik düşünülemez. Hızır inancı; Kur ân dan, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Ehlibeyt, On iki İmâm, Hünkâr Hacı Bektaş Velî nin yaşamlarından neşet etmiştir. Bu inanca göre Hızır, mânâ âleminden gelip görünmekte, don değiştirebilmekte, genç-yaşlı, gece-gündüz farklı kimlik ve zamanlarda görünebilmekte, yeşil elbiseler giymekte ve boz ata binmektedir. Ayrıca Hızır, Kaf dağında yaşayıp gayb ricâline hükmeden bir peygamberdir. Hızır tarafından kabul edilip, kurbanlar kesildiği, Hızır ın huzurunda Mansur gibi dâra durulup ikrar verildiği, Allah ın yardımı ve Peygamber in şefaati ile Hızır a kul ve musâhip olabilme ayrıcalığına erildiği, Hızır ın eğitiminden geçilerek sülûkun tamamlandığı inancı bulunmaktadır. 317 Alevîlik ve Bektaşîlik te Hızır, ledün ilminin sahibidir. Tüm Alevî ve Bektaşî çevrelerinde, Kur ân da anlatılan ve kendisine ledün ilmi verilen Hızır a inanılmaktadır. Hızır, ak sakallı, boz atı olan, derviş sıfatlı, dede simalı bir mürşid-i kâmildir. Zorluk ve darlık çeken her insanın yardımcısıdır. Alevîlik ve Bektaşîlik teki Hızır inancının beraberinde getirdiği Hızır orucu da, Kur ân ve Ehlibeyt kaynaklıdır. Hasta olan İmâm Hasan ve İmâm Hüseyin i ziyaret eden Hz. Peygamber in, Hz. Ali ve Hz. Fâtıma ile birlikte 317 Mehmet Saffet Sarıkaya, Hızırnâme nin Bektaşîliğe Dâir Malumatı ve Hızırnâme Çerçevesinde Bektaşî Kültüründe Hızır İnancı, 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevîlik ve Bektaşîlik Bilgi Şöleni (17-19 Ekim 2007) Bildiri Kitabı, II, ed. Filiz Kılıç-Tuncay Bülbül, Ankara 2007, s

17