2012 Yılı. Hampetrol ve Doğal Gaz. Sektör Raporu

Transkript

1 Türkiye Petrolleri A.O. Genel Müdürlüğü 2012 Yılı Hampetrol ve Doğal Gaz Sektör Raporu Mayıs 2013

2 İÇİNDEKİLER 1. DÜNYA DA PETROL VE DOĞAL GAZ SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ Petrol Sektörü Doğal Gaz Sektörü Yılında Petrol ve Doğal Gaz Sektöründe Beklenen Gelişmeler TÜRKİYE DE PETROL VE DOĞAL GAZ SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ TPAO nun Sektördeki Yeri Rafinaj Sektörü KAYNAKLAR 19 1

3 milyon ton DÜNYA DA PETROL VE DOĞAL GAZ SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ Birincil enerji kaynakları arasında stratejik konuma sahip olan hampetrol 2012 yılı başı itibarıyla dünya enerji talebinin %33,1 ini doğal gaz ise % 23,7 sini karşılamıştır. Talebin karşılanmasında sıvı yakıtlar, kömür, doğal gaz, yenilenebilir enerji ve nükleer enerji tüketimleri oransal büyüklükleri itibari ile Şekil 1 de yer almaktadır [1]. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren özellikle hızlı sanayileşme ile artan çevre kirliliği, nispeten temiz bir yakıt olan doğal gaz talebinin artmasına neden olmuştur. Uluslararası enerji ajansının 2030 yılı birincil enerji projeksiyonuna göre kömür ve doğal gaz talebinde önemli artışlar beklenmektedir. Dünya enerji talebinde son 10 yılda yaşanan ortalama %2,5 lik yıllık artışın 2030 yılına kadar yıllık %1,6 ya düşmesi, en hızlı artış oranının %7,6 yla yenilebilir enerjide olması beklenmektedir. Fosil yakıtlardan doğal gazda %2 ile en yüksek artış beklenmekte olup, bunu kömür (%1,2) ve hampetrol (%0,8) takip etmektedir [1] Projeksiyon Sıvı Yakıtlar* Doğalgaz Kömür Nükleer Hidroelektrik Yenilenebilir *Sıvı yakıtlar; hampetrol, kondensat, etanol, biyodizel vb. lerinden oluşmaktadır Şekil Dönemi Dünya Enerji Tüketimi[1] 2

4 1.1.Petrol Sektörü Petrol Ticareti döneminde daralan dünya petrol ticareti, 2010 yılından itibaren artış trendi göstermektedir yılında dünya petrol üretimi 90,9 milyon v/g e ulaşırken 2030 yılında dünyanın en büyük petrol ithalatçılarının Çin ve Avrupa olması öngörülmektedir. Halen dünyanın en büyük petrol ithalatçısı olan Amerika nın 2017 yılında liderliği Çin e bırakması beklenmekte, Çin in ekonomik büyümeyle desteklenen petrol ithalatının, ülkeyi Avrupa ya göre daha az petrol bağımlısı yapacağı öngörülmektedir [1]. Petrol ticaretinin büyük bir bölümü tankerlerle belirli limanlardan gerçekleştirilmekte olup, Hürmüz ve Malakka Boğazı, 2011 yılında 32 milyon v/g civarı taşınan petrol miktarı ile dünyanın iki önemli stratejik geçidi olarak öne çıkmaktadır. İstanbul ve Çanakkale boğazlarından 2009 yılında gerçekleşen, Rusya ve Eski Sovyet Birliği ülkeleri için önem arz eden 2,9 milyon v/g lük petrol ticaretinin 2,5 milyon v/g lük kısmı hampetrol olarak taşınmıştır. Türk boğazlarından petrol ticareti 2004 yılında 3,4 milyon v/g ile en yüksek seviyeye ulaşırken, Rusya nın ticareti Baltık limanlarına kaydırmasıyla birlikte 2006 yılında 2,6 milyon v/g e kadar gerilemiş, ancak Azerbaycan ve Kazakistan da üretim ve ihracatın artması petrol ticaret trafiğini tekrar hareketlendirmiştir. Halen Hazar Denizi ve Karadeniz i batıya bağlayan alternatif bir rota bulunmazken, yeni boru hatları proje çalışmaları devam etmektedir[4]. Petrol Tüketimi 2011 yılında 88,9 milyon v/g olan petrol tüketimi 2012 yılında 0,9 milyon v/g artmış ve 89,8 milyon v/g olarak gerçekleşmiştir yılında Çin, Brezilya, Kore ve Kanada da güçlü bir talep artışı yaşanmış, kasırganın vurduğu ABD nin yanısıra Suudi Arabistan da ise talep artışı azalmıştır[2]. Kuzey Amerika Küresel Talep Artışı 2010/2011/2012 bin v/g Avrupa Eski SSCB Ülkeleri Orta Doğu Asya Latin Amerika Afrika Küresel Talep Artışı (milyon v/g) Şekil Dönemi Hampetrol Talep Artışı [2] 3

5 milyar varil Petrol Rezervi 2012 yılı dünya ispatlanmış petrol rezervi %7,7 artışla milyar varil den milyar varile yükselmiştir. Rezerv artışı büyük oranda İran ve Venezuela (ağır hampetrol) rezerv artışlarından kaynaklanmaktadır[3] (%49) (%20,5) 131(%8) 128 (%7,8) 194 (%11,8) 47 (%2,9) 0 Orta Doğu G. ve O. Amerika Avrupa ve Avrasya Afrika K. Amerika Asya Pasifik Şekil Yılı Bölgelere Göre Dünya İspatlanmış Petrol Rezervi[3] Petrol Rezerv Ömrü Dünya petrol rezerv miktarında 2011 yılına oranla %7,7 lik bir artış gerçekleşmiş, aynı oranda artmayan petrol üretiminin de etkisi ile 2011 yılında 44,8 yıl olan dünya petrol rezerv ömrü 2012 yılında 48,8 yıla yükselmiştir. Petrol Üretimi 2011 yılında 88,7 milyon v/g olan dünya petrol üretimi 2012 yılında %2,5 artarak 90,9 milyon v/g olarak gerçekleşmiştir. Petrol üretiminde yaşanan 2,2 milyon v/g lük artış, talep artışını karşılamış olup, arz/talep dengesinde sorun yaşanmamıştır [2]. Rafinaj Dünya rafinaj miktarı, Kasım ayında Avrupa daki ani talep azalış ve beklenenden uzun süren bakım çalışmaları nedeniyle 2012 yılında beklentilerin ve bir önceki yılın v/g altında gerçekleşmiştir. Bölgesel rafinaj artışları özellikle Asya da Hindistan, Çin den ve Rusya dan kaynaklanmıştır[2]. Tablo 1: 2012 Yılı Dünya Rafinaj Kapasiteleri (milyon v/g) 1 Ç Ç Ç Ç 2012 K.Amerika 17, ,4 18,2 Avrupa 12 11,8 12,6 12,0 Pasifik 6,8 6,3 6,7 6,8 Toplam OECD 36,4 36,1 37,7 37,0 Eski Sov. Coğ. 6,6 6,4 6,6 6,7 OECD dışı Avr. 0,4 0,5 0,5 0,5 Çin 9,2 9,1 9,1 9,9 Diğer Asya 9,3 9,3 9,3 9,6 Latin Amerika 5 4,8 4,6 4,4 Orta Doğu 5,8 6,1 6 5,7 Afrika 2,1 2,2 1,9 2,1 Toplam OECD dışı 38,4 38,4 38,0 38,9 Toplam 74,8 74,5 75,7 75,9 4

6 Oca-2009 Nis-2009 Tem-2009 Eki-2009 Oca-2010 Nis-2010 Tem-2010 Eki-2010 Oca-2011 Nis-2011 Tem-2011 Eki-2011 Oca-2012 Nis-2012 Tem-2012 Eki-2012 Oca-2013 $/v bin v/g K.Amerika Avrupa Pasifik Şekil Dönemi OECD Bölgesinde Kapanan ve Kapanacak Rafineri Kapasiteleri[2] İşlenmiş petrol ürünleri ticaretinin daha fazla kar getirmesi ve Avrupa daki piyasaların karbondioksit emisyonuna yönelik uygulamaları, Avrupa ya komşu bölgeleri işlenmiş petrol ürünleri ihraç etmek üzere büyük, yüksek kapasiteli rafineri yatırımlarına sevk etmiş ve Avrupa nın düşük kapasiteli, verimsiz rafinerilerinin rekabet gücünü zayıflatmıştır[2]. Petrol Fiyatları Brent petrol fiyatı 2012 yılında ortalama 111,67$/v olup, 2011 ortalaması olan 111,26$/v e oldukça yakın gerçekleşmiştir. Böylece dünya kıyas petrol fiyatı 2 yıl üst üste 100$/v üzerinde seyretmiştir yılında ortalama WTI petrol fiyatı, 2011 yılına göre (94,88$/v) hafif bir düşüşle 94,05$/v olarak gerçekleşmiştir Güney Sudan, Yemen, Suriye ve Kuzey Denizi civarında yaşanan petrol arzı kesintileri 2012 yılı petrol fiyat dalgalanmalarının başlıca nedenleri olmuştur WTI ($/v) Brent Petrol ($/v) Şekil Dönemi Brent ve WTI Petrol Fiyat Hareketleri[4] 5

7 1.2. Doğal Gaz Sektörü Doğal Gaz Ticareti Uluslararası doğal gaz ticareti 2012 yılında durgun bir seyir izleyerek %0,8 düşüşle 1.015,6 milyar m 3 olarak gerçekleşmiştir[5] yılında LNG ithalatı bir önceki yıla göre %1,9 azalarak 236,3 milyon tona gerilemiş; arzda planlanmayan kesintiler, LNG tesislerindeki bakım çalışmaları, arzı önemli ölçüde etkilemiştir. Fukuşima faciası sonrası kapanan nükleer istasyonlar nedeniyle artan elektrik talebini karşılamak için 2012 yılında Japonya LNG talebi rekor seviyede %11,2 artarak 87,31 milyon ton olarak gerçekleşmiştir [13] yılında Japonya ve Güney Kore nin toplam ithalat payı %75 seviyesindedir[6]. Doğal Gaz Tüketimi 2011 yılında milyar m 3 olan doğal gaz talebi yıl boyunca süregelen ekonomik dalgalanma ve Arap ülkelerinde yaşanan güvensiz ortam nedeniyle yalnızca %1 lik bir artış ile 3.348,7 milyar m 3 olarak gerçekleşmiştir[5]. Doğal Gaz Rezervi Oil and Gas Journal verilerine göre 2011 yılında 191 trilyon m 3 olan doğal gaz rezerv miktarı, 2012 yılında düşük bir azalışla 190,2 trilyon m 3 olarak gerçekleşmiştir[3]. 79,07(%41,6) ,06(%34,2) trilyon m ,01 (%4,2) 9,54(%5) 14,12(%7,4) 14,42(%7,6) 0 G. ve O. Amerika Kuzey Amerika Asya Pasifik Afrika Avrupa ve Avrasya Orta Doğu Şekil Yılı Bölgeler İtibariyle Dünya Doğal Gaz Rezervi[3] 2012 yılında 47,8 trilyon m 3 ispatlanmış rezerv miktarı ile ilk sırada yer alan Rusya Federasyonu nu 33,6 trilyon m 3 ile İran, 25,2 trilyon m 3 ile Katar izlemektedir[3]. 6

8 Cezayir Nijerya Venezuela BAE Türkmenistan ABD Suudi Arabistan Katar İran Rusya Fed trilyon m 3 Şekil Yılı Dünya İspatlanmış Doğal Gaz Rezervi, (İlk On Ülke)[8] Doğal Gaz Rezerv Ömrü 2011 yılı başında 57,96 yıl olan doğal gaz rezerv ömrü 2012 yılı başında gerçekleşen %3 lük üretim artışı ve az miktarda doğal gaz rezerv miktarı nedeniyle 57,07 yıla düşmüştür. Doğal Gaz Üretimi 2011 yılı başında 3.178,2 milyar m 3 olarak gerçekleşen doğal gaz üretimi, 2012 yılı başında %3,1 artmış ve 3.276,2 milyar m 3 olarak gerçekleşmiştir. Doğal gaz üretimindeki bu artış büyük ölçüde ABD, Rusya ve Katar dan kaynaklanmıştır[7]. Doğal Gaz Depolama Nisan 2012 itibariyle 356,3 milyar m 3 olan dünya doğal gaz depolama kapasitesinin 148 milyar m 3 le, %41,6 sı Kuzey Amerika da yer almaktadır[8]. Eski SSCB 109,4 milyar m 3 (%30,7), Avrupa 93,8 milyar m 3 (%26,3), Asya-Okyanusya 3,7 milyar m 3 (%1), Orta Doğu 1,3 milyar m 3 (%0,37) ve Güney Amerika 0,1 milyar m 3 (%0,03) doğal gaz depolama kapasitesine sahiptir[9]. Doğalgaz depolama için kullanılan alanların çoğu eski kuyular olmakla birlikte, tuz mağaraları ve akiferler de kullanılmaktadır[10]. Güneydoğu Asya da depolama kapasitesi gelişmekte, Çin ve Hindistan ın 2016 yılına kadar Uluslararası Enerji Ajansı depolama kapasite standartları olan %10 a ulaşması beklenmektedir[11]. Doğal Gaz Fiyatları 2012 yılında ılıman geçen kışın etkisiyle doğal gaz stokları artmış, Henry Hub doğal gaz fiyatları bir önceki yıl ortalamalarına göre düşük seyretmiştir yılında ortalama 143,98 $/m 3 olan doğal gaz fiyatı 2012 yılında %31 düşerek ortalama 99,2 $/m 3 olarak gerçekleşmiştir. 7

9 $/m Henry Hub Fiyatı Şekil Yılı Henry Hub ve Alman Sınır Doğal Gaz Fiyatları[12] Konvansiyonel Olmayan Gaz Üretimi ve Enerji Sektörüne Etkileri Son yıllara kadar yüksek üretim maliyeti, yetersiz teknoloji ve rezervlerin verimli kullanılamaması gibi nedenlerle tercih edilmeyen konvansiyonel olmayan gaz üretimi, ABD tarafından geliştirilen metotlarla artmaya başlamıştır. Konvansiyonel olmayan hidrokarbon üretimine yönelik küresel gelişim; ABD nin 20 yıllık LNG ihtiyacının konvansiyonel olmayan üretim ile karşılanması, LNG piyasalarında oluşan rekabet nedeniyle fiyatların petrol piyasasından daha ılımlı bir çizgide seyretmesi, doğalgaz kullanım alanının genişlemesi ve küresel çevre hedeflerine yaklaşılması, Doğal gaz ihracatçısı ülkelerin sayısının artması ile birlikte doğal gaz OPEC inin kurulması veya tek üreticinin küresel piyasayı domine etmesi ihtimallerinin zayıflaması[9], olarak özetlenebilir. ABD ve Kanada da tight gaz ve shale gaz, Avustralya da ise CBM(kömür yatağı gazı) olarak üretilen ankonvansiyonel gaz, henüz gaz devriminin başında olunmasına rağmen dünya piyasalarını etkilemeye başlamıştır. ABD yi enerji projeksiyonlarında dev bir enerji ithalatçısı konumundan, doğal gaz fiyat artışının devamı ile önemli bir gaz ihracatçısı konumuna getirmiştir. CBM üretimindeki artış ile Avustralya dünya LNG pazarında 2020 yılında liderliği hedeflemekte, Fukushima sonrası nükleer santrallerinin tamamını kapatan Japonya Avustralya nın en büyük müşterisi olma yolunda hareket etmektedir. Güneydoğu Asya da Çin ve Hindistan artan enerji ihtiyaçlarını karşılamak ve artan doğal gaz faturalarını düşürmek için ankonvansiyonel gaza yönelmektedir. Çin in 2015 yılında CBM üretimini önemli ölçüde arttırması, 2020 de ekonomik ve önemli miktarda shale gaz üretmesi, Endonezya ve Arjantin in de arası ankonvansiyonel gaz üretimlerini arttırması beklenmektedir. Halen Avrupa da %1 in altında olan ankonvansiyonel gaz üretiminin 2035 te %27 ye, AB 8

10 milyar $/yıl içinde ise %47 ye yükselmesi beklenmektedir. Avrupa da bu alanda Polonya nın olacağı öngörülmekte, İngiltere, Fransa ve Norveç ABD deki ankonvansiyonel devrimi yakından takip etmektedir. Fukuşhima sonrası nükleer enerjiyi bir kez daha sorgulayan AB nin; nükleer enerji, ankonvansiyonel gaz ve Rus gazına bağımlılık arasında bir seçim yapması beklenmektedir[14] Yılında Petrol ve Doğal Gaz Sektöründe Beklenen Gelişmeler Avrupa Birliği'nde İran'dan ham petrol ve akaryakıt ithal edilmesini yasaklayan ambargo Temmuz 2012 de yürürlüğe girmiş, Ekim 2012 de doğal gaz ithalatı da yasaklanmıştır. Avrupa Birliği'nin bu yaptırımının İran üzerinde büyük etkisinin olması beklenmektedir. Başta Yunanistan ve İtalya olmak üzere, Avrupa Birliği'nin 2011 yılında İran'dan ithal ettiği petrol miktarı İran'ın toplam ihracatının yaklaşık dörtte birini oluşturmaktadır. AB'nin ABD ile işbirliği içinde yürürlüğe soktuğu düzenleme sadece petrol ithalatını değil, petrol sevkiyatlarının sigortalanmasını ve finanse edilmesini de yasaklamaktadır. İranlı yetkililer, AB'nin yaptırımının etkilerine karşı önlem aldıklarını belirtmektedir [15]. İran 2012 yılında olası bir müdahale karşısında Hürmüz Boğazını kapatma tehdidinde bulunarak petrol piyasalarında dalgalanmaya neden olmuştur. İran ambargosu sonucu İran petrol ihracatı 2012 yılında 1986 Irak-İran savaşından bu yana en düşük seviyeye gerileyerek %39 azalışla 1,5 milyon v/g olarak gerçekleşmiştir[16]. Upstream yatırımların yüksek risklerine rağmen orta vadede OPEC üyesi ülkelerin yaklaşık 300 milyar $ bütçe ile 132 proje gerçekleştirmesi beklenmektedir. Arz güvenliğini sağlamak amacıyla yeni upstream yatırımlara öncelik verilmektedir (Şekil 8) [17]. Yatırımlar Proje Sayısı Şekil Dönemi OPEC Upstream Yatırım Planı[17] Arap Baharının bölgedeki petrol ve doğal gaz yatırımlarına olumsuz etkileri nedeniyle önümüzdeki 5 yıllık dönemde petrol fiyatlarının artması beklenmekle birlikte, Uluslararası Enerji Ajansı projeksiyonlarında dünya enerji yatırım harcamalarının yılları arasında kümülatif olarak 38 trilyon dolara ulaşacağı, 10 yıllık periyotta hampetrol üretimindeki artışın %90 oranında Orta Doğu ve Kuzey Afrika dan sağlanacağı öngörülmektedir[18]. 9

11 Aralık 2011 de Durban da biraraya gelen ülkeler 2020 yılına kadar sera gazı emisyonunu düşürme hedefleri konusunda uzlaşmış olmakla birlikte, ülke politikaları nedeniyle bağlayıcı ve eyleme geçmeyi gerektiren kararlar alamamışlardır[23] yılında küresel ekonominin beklentiler doğrultusunda yavaşlamaya devam etmesine rağmen, Yunanistan ın kontrolsüz iflasının önüne geçilmesi, ABD den gelen pozitif haberler küresel ekonomik gidişata yönelik olumlu beklentileri artırmıştır. Öte yandan, İspanya ekonomisine dair endişeler merkez bankalarının likidite önlemleriyle yatıştırılmıştır. Ancak, Avrupa Birliği ekonomilerinin krizden çıkış için aldığı tasarruf tedbirleri, geçmiş dönemlerde güçlü büyüme performansı gösteren gelişmekte olan ülkeleri de olumsuz yönde etkileyerek, büyüme ivmelerini yavaşlatmıştır. Avrupa'da krizin odağındaki ülkeler olan Yunanistan, Portekiz, İspanya ve İtalya ekonomileri, 2012 yılında daralma yaşamış, durumu en kritik ülke ekonomisi Yunanistan olmuştur yılında %7,1 daralan Yunanistan ekonomisinin 2012'de %6,4, 2013 yılında ise %4,4 oranında daralması beklenmektedir. Sahip olduğu tahvillerle Yunanistan ekonomisine büyük oranda bağımlı olan ve son dönemde piyasaları baskı altına alan Kıbrıs Rum kesimi de geçen yıl yüksek daralmıştır. Bu daralmanın 2013'te %3,5 oranında olacağı öngörülmektedir [24]. UEA tarafından yapılan projeksiyonda 2013 yılında petrol talebinin, ABD bütçe tartışmaları, Çin in beklenin altında ticari faaliyetleri ve AB deki kronik işsizlikten dolayı %9 luk zayıf bir artış göstereceği beklenmektedir [25]. 10

12 milyon ton TÜRKİYE DE PETROL ve DOĞAL GAZ SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ Ülkemizde 2012 yılında, 55,50 adam/ay jeolojik saha çalışması (tamamı TPAO tarafından), 44,66 ekip/ay jeofizik saha çalışması (tamamı TPAO tarafından) gerçekleştirilmiş, 82 adet arama kuyusu, 24 adet tespit kuyusu, 51 adet üretim kuyusu, 1 adet istikşaf kuyusu olmak üzere toplam 158 adet kuyu açmış olup, metre sondaj yapılmıştır yılında toplam 2,3 milyon ton petrol ve 664 milyon m 3 doğal gaz üretilmiş olup, günümüze kadar toplam 140,2 milyon ton petrol ve 13,5 milyar m 3 doğal gaz üretimi gerçekleştirilmiştir. Türkiye de yeni petrol sahalarının keşfedilmesi ve ikincil üretim yöntemlerinin geliştirilmesi ile üretim düşüşü kısmen engellenebilmiş, 2012 yılında 2011 yılına kıyasla %4 lük bir düşüş gerçekleşmiştir. 2,6 2,5 2,4 2,3 2,2 2,1 2,4 2,3 2,3 2,2 2,1 2,2 2,4 2,5 2,4 2,3 2 1, Şekil 10. Yıllar İtibariyle Türkiye Ham Petrol Üretimi[19] Ayrıca, 2002 yılından itibaren TPAO tarafından kurulan ortaklıklarla Trakya da gerçekleştirilen yeni doğal gaz keşifleri ve eski sahalarda açılan yeni üretim kuyularının devreye girmesi ile 2001 yılında düşen doğal gaz üretimi tekrar yükselişe geçmiş ve 2008 yılında milyon m 3 üretim ile tarihin en yüksek seviyesine ulaşmıştır yılı üretimi ise bir önceki yıla oranla %16 düşerek 664 milyon m 3 olarak gerçekleşmiştir[19]. 11

13 milyon m Şekil 11. Yıllar İtibariyle Türkiye Doğal Gaz Üretimi[19] 2012 yılı yurtiçi üretilebilir petrol rezervi 294,8 milyon varil (43,2 milyon ton) olup, yeni keşifler yapılmadığı takdirde, bugünkü üretim seviyesi ile yurtiçi toplam ham petrol rezervinin 18,5 yıllık bir ömrü bulunmaktadır yılı yurtiçi üretilebilir doğal gaz rezervi 6,84 milyar m 3 tür. Yeni keşifler yapılmadığı takdirde, bugünkü üretim seviyesi ile yurtiçi doğal gaz rezervinin 10,3 yıllık bir ömrü bulunmaktadır. Diğer taraftan, üç tarafı denizlerle çevrili olan Türkiye de, deniz arama alanlarından Karadeniz ve Akdeniz de 1990 lı yıllarda yapılan sismik çalışmalarla karasuları ve açık denizlerin potansiyeli incelenmiştir. Son yıllarda deniz sondaj teknolojisindeki gelişmelerin, su derinliklerinin fazla ( m) olduğu alanlarda arama ve üretim imkanlarını ortaya çıkarması ile denizlerimizde hidrokarbon aramacılığının yapısı hızla oluşturulmuştur. TPAO nun Karadeniz, Akdeniz ve Ege de arama faaliyetleri 2004 yılından itibaren devam etmektedir. Son 10 yılda özellikle Kuzey Amerika da geliştirilen teknoloji ile ankonvansiyonel gaz üretiminde yaşanan gelişmelere paralel olarak ülkemizde de TPAO- Transatlantic TEMI ile imzalanan ve 2011 sonuna kadar geçerli olan mutabakat zaptının yanısıra, 23 Kasım 2011 tarihinde TPAO ile Shell arasında Akdeniz Bölgesi Antalya deniz alanlarındaki 3 ruhsat alanını kapsayan bir ortak işletme anlaşması imzalanmıştır yılı boyunca Antalya Körfezi derin deniz alanlarında ortak arama-üretim anlaşması çerçevesinde çalışmalar sürdürülmüştür. Shell ile imzalanan ortaklık anlaşması kapsamında proje çalışmalarına devam edilmiş, sondajına başlanılan Sarıbuğday-1 Kuyusunun takibi yapılmıştır. Söz konusu kuyuda yıl sonu itibariyle sondaj çalışmalarına devam edilmiştir. Ülkemizde bir ilk olacak söz konusu gaz üretiminin ülkemiz hidrokarbon ihtiyacının karşılanmasına katkı sağlaması beklenmektedir. Karadeniz de yürütülen faaliyetler sonucunda Ayazlı-Akkaya ve Doğu Ayazlı doğal gaz sahalarından Karadeniz Türk karasuları içinde doğal gaz üretimine başlanmış olup, 2012 yılında günde yaklaşık m 3 gaz üretimi gerçekleştirilmiştir. Türkiye deki petrol sahalarının %7 si milyon varil rezerve sahip olup, kalan %93 ünün rezervi 25 milyon varilden azdır. Başka bir deyişle, Türkiye de keşfedilmiş petrol sahalarının %93 ü küçük saha %7 si ise orta saha sınıfındadır. 12

14 bin ton Hampetrol Üretimi Hampetrol İthalatı Diğer Ürün İthalatı milyon m Şekil 12. Yıllar İtibariyle Türkiye Ham Petrol Arzı[19] Yurtiçi Doğal Gaz Üretimi Doğal Gaz İthalatı Şekil 13. Yıllar İtibariyle Türkiye Doğal Gaz Arzı[19] Son on yılda Türkiye ham petrol arzı %12 oranında düşerken, doğal gaz arzı %91 oranında artmıştır yılında ham petrol talebinin %9 u yerli üretimle karşılanmış, doğal gazda ise bu oran %1,6 olarak gerçekleşmiştir[19]. Tablo Yılı Türkiye Ham Petrol Rezervleri[19] Şirket Rezervuardaki Petrol (*) Üretilebilir Petrol Kalan Üretilebilir Petrol Varil M.Ton Varil M.Ton Varil M.Ton T.P.A.O N.V.Turkse Perenco TransAtlantic E.M.I. & DMLP Ltd Tiway & T.P.A.O N.V.Turkse Perenco & T.P.A.O GYP Aladdin & GYP Aladdin &GYP& Madison (Turkey) LLC Aladdin & GYP & Talon Arar Extreme-Petrako TPIC Amity Oil & T.P.A.O Diğer Toplam *İspatlanmış, muhtemel ve mümkün rezervler toplamıdır. 13

15 Tablo Yılı Türkiye Doğal Gaz Rezervleri[19] Şirket Rezervuardaki Gaz(*) Üretilebilir Gaz Kalan Üretilebilir Gaz T.P.A.O N.V.Turkse Perenco Amity Oil İnt. & T.P.A.O Thrace Basin & Pinnacle Turkey & Corp Tiway& T.P.A.O.&Foinavon& Petrol Ofisi A.Ş TransAtlantic&Petrako& Valeura Energy Arar Tiway-TEMI Petrogas Amity Oil İnt Maya & Çalık Enerji & Petrogas Toplam *İspatlanmış, muhtemel ve mümkün rezervler toplamıdır. 2.1.TPAO nun Sektördeki Yeri TPAO, Ülkemizin petrol ve doğal gaz ihtiyacını karşılayan, çalışılması en çok arzu edilen, bölgesinde etkin bir dünya enerji şirketi olmak vizyonu doğrultusunda, çalışmalarını sürdürmektedir. TPAO, yurtdışı faaliyetleri kapsamında uluslararası petrol şirketleri ile oluşturulan konsorsiyumlara iştirak etmek suretiyle Azerbaycan ve Kazakistan da sürdürdüğü üretim faaliyetlerinin yanısıra Irak ta, birinde operatör olmak üzere dört sahada servis hizmetine yönelik çalışmalarını sürdürmektedir. İş geliştirme kapsamındaki çalışmalar ise ülkeler ve/veya şirketler arası ilişkiler çerçevesinde sürdürülmektedir. TPAO nun yurtdışı üretiminin büyük kısmı Azerbaycan'daki Azeri-Çıralı-Güneşli Üretim Projesinden oluşmaktadır. TPAO %9 hisse sahibi olduğu Şah Deniz Projesi ile yurtdışındaki ilk doğal gaz üretimini gerçekleştirmiş olup, bu üretimle birlikte ülkemiz doğal gaz ihtiyacının bir kısmını da yurtdışından karşılamaktadır. Güney Kafkasya Doğal Gaz Boru Hattı (SCP) Projesi ise Şah Deniz Projesindeki üretim faaliyetlerine bağlı olarak sürekli gaz sevkini sürdürmektedir. Projenin ana hedefi, ikinci aşamada bölge doğal gazının Türkiye üzerinden Avrupa ya iletilmesidir. Libya da ilk petrol keşfini 2009 yılında gerçekleştiren TPAO tarafından açılan 11 adet arama kuyusunun 7 si petrol keşfi ile sonuçlanmıştır. Libya da siyasi istikrarın sağlanmasının ardından TPAO Libya ofisi Kasım 2011 itibariyle çalışmalarına tamamen başlamış olup, 2013 yılında 1 arama, 1 tespit kuyusunun kazılması planlanmaktadır. Keşifli kuyularda, kuyu tamamlama hizmetleri ve üretim testleri çalışmaları sürdürülecektir. 2B ve 3B sismik veri toplama çalışmaları 2013 yılında da devam edecektir yılından itibaren TPAO, Irak ta hidrokarbon arama ve üretim yatırımlarında bulunabilmek amacıyla Petrol Bakanlığı ile yakın temaslarını devam ettirmektedir. TPAO 2009 yılında Irak Missan ve Badra petrol sahalarının, geliştirilmesi için işletme hakkının yanısıra, 2010 yılında da Siba ve Mansuriya Gaz Sahalarının 20 yıllık işletme hakkını da konsorsiyum ortaklığıyla birlikte kazanmış olup, faaliyetlerini sürdürülmektedir. TPAO Irak 14

16 Ofisi 2009 yılı içerisinde açılmıştır yılı içerisinde iş yükü kapsamında ilave ofis binası tutulmuş olup, 2012 yılında faaliyete başlanmıştır. TPAO Afganistan Arama Ruhsat İhalesi kapsamında Mezarı Şerif Sahasında %35 hisse oranı ile operatör, Sandıklı Sahasında ise %25 hisse oranı ile yatırımcı olmuştur. Devam eden süreçte Mezarı Şerif ve Sandıklı Sahaları Arama ve Üretim Paylaşım anlaşmaları çerçevesinde müzakereler devam etmektedir. Rusya Federasyonu hidrokarbon alanında küresel bazda büyük ihracatçı ülkelerden biri konumundadır. TPAO 2004 yılı sonunda başlayan ancak kesintiye uğrayan Rusya Federasyonunda üretime dahil olma çalışmalarını, 2010 yılı Aralık ayında tekrar başlatmıştır. Küresel enerji talebindeki artışa paralel olarak, ekonomik gelişme ve refah düzeyindeki yükselme ile birlikte, Türkiye nin enerji ihtiyacı da hızlı bir şekilde artmaktadır. TPAO, 2012 yılında 60 milyar doları geçen ülkemiz enerji ithalat faturasının azaltılması ve arz güvenliğinin teminine yönelik faaliyetlerini sürdürmektedir[21]. TPAO, Türkiye nin mevcut petrol potansiyelinin tespiti, üretilmesi ve ekonomiye kazandırılması için kara alanlarının yanı sıra, son yıllarda denizlerdeki arama faaliyetlerine de ağırlık vermiştir. Petrol ve doğal gaz fiyatlarındaki artış ve gelişen teknolojiye paralel olarak azalan üretim maliyetleri, Karadeniz Havzasını petrol şirketlerinin ilgi odağı haline getirmiştir. Bu kapsamda TPAO nun denizlerde son 8 yılda gerçekleştirdiği sismik program miktarı, 58 yıllık tarihinde denizlerde gerçekleştirilen sismik çalışmaların toplamından fazladır. TPAO, büyük riskler taşıyan derin deniz arama yatırımlarında diğer şirketlerle risk paylaşımı yoluyla faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu kapsamda, Ortaklığımızın, BP ile ortak yürüttüğü Doğu Karadeniz arama çalışmaları çerçevesinde, Türkiye nin ilk derin deniz sondajı (Hopa-1) 2006 yılında tamamlamış olup, m de sondajı tamamlanan Yassıhöyük-1 kuyusu ile Ortaklığımız ultra derin deniz sondajında önemli bir başarıya imza atmıştır. Ayrıca, Petrobras, Exxonmobil ve Chevron ile ortaklıklar kurarak Karadeniz de sürdürdüğü sondaj faaliyetleri kapsamında; Sinop-1 kuyusu Petrobras operatörlüğünde, Yassıhöyük-1 ve Sürmene-1 kuyuları ise TPAO operatörlüğünde tamamlanmıştır yılında denizlerde toplam 4 adet (1 TPAO, 3 Ortak) kuyuda m. (7.844 m. TPAO hissesi) sondaj gerçekleştirilmiş olup, Akdeniz de Kasım 2011 tarihinde Shell ile imzalanan ortaklık anlaşması ile önemli bir aşama kaydedilmiştir. Ayrıca 2 Kasım 2011 tarihinde 1 kara ve 7 deniz olmak üzere toplam 8 ruhsatta KKTC ile TPAO arasında Ortak Arama ve Üretim Paylaşımı Anlaşması imzalanmıştır. Akdeniz deniz alanlarında yürütülen çalışmalar dahilinde, KKTC Ekonomi ve Enerji Bakanlığı ile Ortaklığımız arasında imzalanan Petrol Sahası Hizmetleri ve Üretim Paylaşımı Sözleşmesi kapsamında; Türkyurdu-1 Kuyusunda sondaj faaliyetleri tamamlanmıştır. Batı Karadeniz de, günde 2,1 milyon m 3 üretim kapasitesine sahip çift katlı Akçakoca platformu devreye alınmış olup, üretim katından günde yaklaşık m 3 doğal gaz üretimine sondaj katından ise doğal gaz üretimini arttıracak olan geliştirme ve yeni üretim kuyularının sondajına devam edilmektedir. 15

17 2012 yılında 2,3 milyon ton olarak gerçekleşen Türkiye ham petrol üretiminin %73 ü TPAO tarafından gerçekleştirilmiştir. Son on yılda yurtiçi petrol üretiminde %3 oranında düşüş gözlenmiş olmakla birlikte TPAO özellikle 2003 yılından sonra Batman Bölgesinde uyguladığı üretimi arttırma çalışmaları sonucunda üretim düşüşünü kısmen durdurmuştur. N.V. Turkse Perenco 17.5% Petrom Dorchester (Petroluem Exp. Med. Inc.) Diğer 5.5% 4% TPAO 73% Şekil 14.Türkiye'deki Petrol Şirketlerinin 2012 Yılı Ham Petrol Üretim Payları[19] 2012 yılında 664 milyon m 3 olarak gerçekleşen Türkiye doğal gaz üretiminin %51 i TPAO tarafından gerçekleştirilmiştir. Doğal gaz talebi mevsimlere göre değişmekte, kış aylarında talep yaz ayları talebinin iki katına kadar çıkabilmektedir. Bu nedenle, yaz aylarında talep fazlası gazın saklanabileceği, kış aylarında da saklanan bu gazın artan talebi karşılamak için kullanıma sunulabileceği gaz depolarına ihtiyaç duyulmaktadır. POAS AMITY OIL 5% 7% Diğer 13% TPAO 51% TGT+PIN+CBV 21% Şekil 15. Türkiye'deki Şirketlerin 2012 Yılı Doğal Gaz Üretim Payları[19] Ayrıca, tarih ve 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu, doğal gaz ithal eden şirketlerden ithal ettikleri doğal gazın %10 unu yurtiçinde depolama konusunda, depolama şirketleriyle anlaşma yapması şartını aramaktadır. Bu kapsamda, ülkemizin biri denizde diğeri karada olmak üzere toplam 1,6 milyar m 3 kapasiteli ilk yeraltı doğal gaz depolama projesi olan Silivri Doğal Gaz Depolama Projesi çalışmaları TPAO tarafından 1998 yılında başlatılmış, 2007 yılında depolanan gazın geri 16

18 üretimi gerçekleştirilmiştir yılında depolama kapasitesi 2,66 milyar m 3 e depolama yükselmiştir. 14 milyon v/g olan geri üretim kapasitesinin ise kademeli olarak; 2014 yılında 25 milyon m 3 /g e, 2016 yılında 50 milyon m 3 /g e yükseltilmesi için çalışmalar sürdürülmektedir. Depolama tesisi kapasitesinin büyük bir kısmı BOTAŞ a tahsis edilmiştir tarihinde EPDK tarafından onaylanıp, resmi gazetede yayınlanan Yeraltı Doğal Gaz Depolama Tesisi Kullanım Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik ile TPAO nun sahip olduğu kalan depolama kapasitesi özel şirketlerin kullanımına sunulmuştur[20]. Ayrıca, BOTAŞ tarafından Tuz Gölü nde kurulması planlanan 1 milyar m 3 kapasiteli depolama tesisi çalışmaları kapsamında Kasım 2011 ayında ihale tamamlanmıştır. Proje kapsamında yapım çalışmaları iki aşamada gerçekleştirilecek olup, 6'şar depodan oluşan birinci aşamanın , ikinci aşamanın yıllarında tamamlanarak Tuz Gölü Doğal Gaz Yer Altı Depolama Projesi kapsamındaki tesislerin bir bütün olarak devreye alınması planlanmaktadır[20]. 2.2.Rafinaj Sektörü Genel Durum Türkiye de Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş. (TÜPRAŞ) a ait İzmit, İzmir, Kırıkkale ve Batman olmak üzere toplam dört adet rafineri faaliyet göstermektedir yılında işletmeye alınan ATAŞ Rafinerisi ise Temmuz 2004 tarihinde depolama faaliyetlerine yönelerek rafineri faaliyetlerine son vermiştir. Ataş Rafinerisinin faaliyetlerine son vermesi ile 32 milyon ton/yıl olan Türkiye toplam rafineri kapasitesi 28,1 milyon ton/yıl a düşmüştür[21]. Tüpraş 2012 yılı toplam yatırımı 974 milyon ABD dolarıdır. Gelecek üç yıl içerisinde yaklaşık 2,5 milyar ABD doları tutarında yatırım programlanmıştır [21]. Tablo 4. Rafinaj Sektöründe Kurulu Kapasite ve Kapasite Kullanım Oranları[21] İzmit İzmir Rafineri Kırıkkale Batman TOPLAM Kapasite ve KKO* (Mton/yıl ve %) KKO*: Kapasite Kullanım Oranı Yıllar Kapasite KKO ,7 Kapasite KKO ,2 81,3 Kapasite KKO ,6 63 Kapasite 1,1 1,1 1,1 1,1 1,1 KKO Kapasite 28,1 28,1 28,1 28,1 28,1 KKO ,9 83,5 17

19 milyon ton Rafinerilerde İşlenen Hampetrol Ülkemizde 2012 yılında 22,1 milyon ton hampetrol işlenmiş ve 21,9 milyon ton petrol ürünü üretilmiştir[21] ,60 8, , ,98 İzmit İzmir Kırıkkale Batman Şekil Yılı Rafineri Bazında İşlenen Hampetrol Miktarı[21] Rafinerilerde Üretilen Petrol Ürünleri 2011 yılına oranla %4,63 artan petrol ürünleri üretimi 2012 yılında 21,9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Fuel Oil 16% Bitüm 13% Makine Yağları 1% Motorin 24% Diğer LPG 4% 3% Benzin&Nafta LPG 22% Benzin&Nafta Kırsal Motorin 2% Jet Yakıtı/Gazyağı 15% Jet Yakıtı/Gazyağı Kırsal Motorin Motorin Fuel Oil Bitüm Makine Yağları Diğer Sektörün Rekabet Gücü Şekil Yılı Türkiye Rafinerilerinde Üretilen Petrol Ürünleri Dağılımı[21] EPDK tarafından Doğu Akdeniz Petrokimya ve Rafineri Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketine 2007 yılında verilen rafineri (Adana/Ceyhan) lisansının yanısıra, 2010 yılında da Socar & Turcas Rafineri Anonim Şirketine rafineri (İzmir/Aliağa) lisansı verilmiş olup, İzmir/Aliağa da kurulacak olan STAR Rafinerisi'nin temeli atılmıştır[22]. TÜPRAŞ a ait dört rafineriye ek olarak; EPDK ya yapılan tüm lisans başvurularının kabul edilmesi halinde Ceyhan da toplam 17 milyar ABD Doları civarında yatırım planlanmıştır. 18

20 KAYNAKLAR 1. BP Energy Outlook 2030, Ocak IEA Oil Market Report - 13 Şubat 2013 OECD/IEA Temmuz Oil and Gas Journal, Aralık 2012, 12/special-report-worldwide-report/global-oil-production-up-in-2012-as.html 4. EIA, EIA,International Energy Statistics, ions&syid=2010&eyid=2011&unit=bb Doğal Gaz Değerlendirme, Cedigaz, 30 Nisan BP Statistical Review 2012, Haziran Index Mundi, 9. James Baker Institute, Shale Gas and U.S. National Security 10. UGS in Europe:Present and Future,Thierry Rou aud General Secretary of Cedigaz FLAME 2012, Amsterdam, 16 Nisan, Medium-Term Oil and Gas Markets 2011, IEA, World Energy Outlook ml Reuters, UPDATE 2-Arab Spring disrupts energy investment-iea, TPAO 2012 Yılı Faaliyet Raporu 20. Deloitte, Türkiye Doğal Gaz Piyasası: Beklentiler, Gelişmeler 2012, Mart Yılı TÜPRAŞ Faaliyet Raporu, Turcas, Durban Climate Agreements: Back To the Future,IHS CERA Insight 19 Aralık, de.ikinci/ /index.html growth-in-2013-global-oil-demand.html l 19