OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

Transkript

1 OKU TEFEKKÜR ET TEFEKKÜR ET OKU

2 OTTO 245 MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş. KAVRAM HARİTALARI / DİN PSİKOLOJİSİ 01 DİN PSİKOLOJİSİNİN 100'ü Muhammed Kızılgeçit DİN PSİKOLOJİSİNİN Editör: Bülent Akot Son Okuma: Mehmet Aknar Redaksiyon: MAK Grup Redaksiyon Ekibi Grafik Tasarım ve Uygulama: TAVOOS Baskı: Ertem Bas. Yay. Dağ. San. Tic. Ltd. Şti. ISBN Sertifika No: Muhammed Kızılgeçit İletişim Adresleri Cinnah Cd. Kırkpınar Sk. 5/ Çankaya Ankara tel.-faks: otto@ottoyayin.com facebook.com/otto.yayinlari twitter.com/ottoyayin

3 MUHAMMED KIZILGEÇİT 1978 yılında Erzurum un Tekman ilçesinde doğdu de Hınıs İmam Hatip Lisesi nden mezun oldu de Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde başladığı üniversite eğitimini 2002 de Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nden mezun olarak tamamladı da Haris el Muhasibî de Dinî Davranış Teorisi adlı tezle yüksek lisansını, 2011 de Yalnızlık Umutsuzluk ve Dindarlık İlişkisi isimli çalışmayla da doktorasını tamamladı. Önce imam hatiplik sonra öğretmenlik mesleklerini icra etti. Halen, 2012 de Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi nde başladığı Öğretim Üyeliği görevini sürdürmektedir. Evli ve iki çocuk babasıdır. Bazı eserleri şunlardır: İslam Düşüncesinin İhyasında Şah Veliyyullah Dihlevi, Hâris el-muhâsibî de Dinî Davranışın Psikolojik Temelleri, Yalnızlık Umutsuzluk ve Dindarlık Üzerine Psiko-Sosyal Bir Çalışma, Yeni Dini Hareketlerin Psikolojisi.

4 Önsöz Psikoloji alanından başka hiçbir yerde çok sık yanlış anlaşılmaya ısrarla yol açan bu kadar anlam farkı yok. (Jung, 2016, 7). Jung un, yaklaşık yüzyıl önce yaptığı bu tespitin ardından çok şeyler yazılsa da Baumeister in ifade ettiği üzere, kavramları tanımlamak oldukça zor bir iş: Anlamı tanımlamak zaten anlamı kullanmak olduğu için belki, anlam kolayca tanımlanamaz. (1991, 16). Psikolojinin, kuruluşundan bu güne yaşadığı baş döndürücü değişim ve gelişim hâliyle din psikolojini de etkiledi. Ülkemizde 1952 den bu yana ve özellikle son yirmi yılda pek çok kavram ve konu, din psikolojisinin yöntem ve amacına uygun olarak incelendi. Bu durum, alanın temel kavramlarının tanımlanmasını bir ihtiyaç düzeyine taşıdı. Fakat sözlük hazırlama işi sonu olmayan bir süreç olduğundan bu çalışma ile mütevazı ve temkinli bir giriş yapmaya özen gösterildi. Çalışma esnasında, Jung un ifade ettiği eksikliğin giderilmesi bağlamında psikoloji disiplininde ciddi mesafelerin kat edildiği görüldü. Özellikle Batı da gerçekleşen gelişmeler, bütün dünyayı etkiledi ve bütün dünyadan etkilendi. Fakat Bu başarı, doğal olarak Batı ya atfedildi. Batı dışı medeniyetler ise yapabildikleri ölçüde bu bilgiyi kendi düşünce dünyalarına aktarmaya çalıştı. Ayrıca ilgili alanın metodolojisini temel alarak bu bilgiye eklemlenmeye ve bu çerçevede yeni bilgiler üretmeye çalıştı. Bu durum ülkemiz için de geçerli olmakla birlikte, bizim için daha düşündürücü olan, bazı konularda düşünce ve kavramsallaştırma ameliyemizin yüzyıl önce, Ahmed Naim in felsefe ıstılahı inşası noktasını tam da yakalayamamış olmasıdır. Belirtilen bu durum psikolojinin ve ilmu n-nefsin ayrı dünyalar olarak düşünülmesinden kaynaklanıyor olsa gerek. Psikoloji ve ilmu n-nefs farklı anlam alanlarına ve tarihî tecrübeye sahip olsalar da neticede insanı konu edinmektedir. İlgili mesafenin azaltılması amacıyla bu çalışmada üç kavram (İlmu n-nefs, İslami Psikoloji, Kuvvet) özellikle tanımlanmaya çalışıldı. Her bir kavram elden geldiği ölçüde hassasiyetle tanımlanmaya çalışıldı. Psikoloji ve din psikolojisinin kavramlarını tanımlayan yerli ve yabancı çalışmalardan yararlanıldı. İlgili kavramın incelendiği araştırmalara ulaşıldı. Her bir kavramın tanım kısmında, bir boyut/kuram veya anlam niteliği (özsel/işlevsel vb.) tercih edilerek tanımlama yapıldıktan sonra, kavramın anlam alanını yansıtan bilgilere sonraki sayfada yer verildi. Böylece hem tanımın eksik bıraktığı tamamlanmaya çalışıldı hem de tanımlamanın sınırı aşılmaya çalışıldı. Zira her tanımlamanın aynı zamanda sınırlandırma olduğu kabul edilen bir gerçekliktir. Özellikle geç kalmışlığın telafisi ya da din psikolojisi alanı için bir şeyler yaparak hayatı anlamlandırma isteği bu çalışmayı vücuda getirdi. Çalışmanın hazırlanmasında katkısı olanlar elbette, bu alanda emeği bulunan tüm hocalarımız. Alana dair kitap tanıtımı yapandan tez hazırlayana, makale kaleme alandan alan çalışması yapana, din psikolojisini yeni yeni okuyandan din psikolojisine ömrünü adayanlara... Müteşekkir ve minnettarız... Ayrıca projenin yükünü taşıyan Doç. Dr. Bülent Akot Beyefendiye ve OTTO Yayınlarına, hazırlanan metni hassasiyetle okuyan Psikolog Ayşe Murat Hanımefendiye ve katkısı olan tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. Eksiğinin farkında, fakat kalıcı bir iş yapmanın bilincinde ve eksiğinin giderilmesinin de beklentisi hissiyle hazırlanan bu çalışmanın hayra vesile olacağını umuyoruz... Muhammed Kızılgeçit Rize

5 Din - Religion الدين Tutulan yol, kendini kutsala adama, ceza/mükâfat ve millet demektir. Din, Tanrı/kutsal/aşkın olana bilinçli bağlılıktır. Ayrıca bireysel ve toplumsal yanı bulunan, inanç, bilgi ve uygulama açısından sistemleşmiş, mensuplarına bir yaşam tarzı sunan, onları belli bir hedef ve dünya görüşü etrafında toplayan yapıdır. Din, tabiatüstü (aşkın; müteal) ilahi ve kutsal bir varlık (Tanrı, Allah, ilah...) ile ilişkili olan inançların, tasavvurların, tecrübelerin, duyguların, işaretlerin, dilin ve davranışların bütünü dür. (James, 2002: 29-30) Çok farklı din tanımları yapılmasına rağmen tanımlardaki ortak nokta, dinin insanın içindeki psikolojik atmosferi, kendi dışındaki toplumsal atmosferi ve onun ötesindeki aşkın boyutu açıklayan bir sistem olmasıdır. (Köse & Ayten, 2012: 109) Din, Bir grup tarafından paylaşılan ve o grubun bireylerine kendilerini adayabilecekleri bir hedef ve onlara ortak bir davranış biçimi sunan düşünce biçimidir. (Fromm, 1978: 21) 11

6 Psikoloji uzun bir geçmişe fakat kısa bir tarihe sahiptir. (Hermann Ebbinghaus) Psikoloji Psychology Bireyin duygu, düşünce ve davranışını inceleyen bilimdir. Psikoloji, davranışı, davranışın altında yatan zihinsel süreçleri bilimsel olarak inceler. Psikolojinin betimleme, açıklama, yordama ve kontrol etme olmak üzere başlıca dört amacı vardır. Modern psikolojiyi önceki çalışmalardan ayıran temel fark, insan doğasına ilişkin sorduğu sorulara cevap ararken kullandığı metotlar ve kabul edilen yaklaşımlardır. (Schultz & Schultz, 2002: 28) Psikoloji alanında çalışanlar, İnsanın işleyiş mekanizmasına sebep olan şey nedir? ve Dünyayı nasıl görüyorsun? gibi sorulara cevap vermeye çalışırlar. (Kleinman, 2013: 11) 13

7 Din Psikolojisi Psychology of Religion -علم النفس الديني Bireyin yaşadığı dinî hayatı; oluşum, yapı, gelişim şartları ve süreçleri, sonuçları ve etkileri açısından ele alan bir bilim dalıdır. Din psikolojisi bir yönüyle psikoloji, bir yönüyle dinle ilgilidir. Psikolojinin kavram, yöntem ve yaklaşımları çerçevesince dinin birey üzerindeki her türlü görünümünü inceler. Din Psikolojisi, dinî ifade şekillerinin (söz, kanaat ve davranış) psikolojik gelişme ve süreçler bağlamında ele alan bir bilim dalıdır. (Holm, 2004: 11) Din psikolojisinin temel araştırma alanı, inancın bireylerin iç dünyasına yerleşmesiyle şekillenen sübjektif yönü ile ilgili elde ettiği verileri objektif bir çerçevede incelemektir. (Karaca, 2011: 32) Dinin, insanın iç yaşantısındaki yönü olan sübjektif ve dışa akseden biçimiyle objektif yönü vardır. (Karacoşkun, 2015: 63) 15

8 İntihar Suicide Yaşanan ruh ağrısı ya da psişik acıyla kişinin kendi yaşamına kendi isteğiyle son vermek istemesidir. Aklı başında bir insanın yaşamakla ölmek arasında bir seçim yapabileceği hâlde, her türlü ahlaki baskıyı dışlayarak ölümü seçip kendisini öldürmesidir. İntihar; çeşitli psikolojik, sosyolojik, ekonomik ve kültürel faktörlerin etkisinde gelişen çok değişkenli bir olaydır. Durkheim e göre intihar çağdaş toplumda ya sosyal gruplarla bütünleşme eksikliği sebebiyle bencil (egoistik) ya da aşırı bütünleşmesinden elcil, endüstrileşmeden kaynaklanan hızlı sosyal değişime ve bireylerin toplum tarafından denetim altına alınamaması sebebiyle kuralsız dır. (Durkheim, 1992: 9-10, 145) İntihar olayı bir düşünce, bir eğilim ya da bir girişim sonucu ortaya çıkmaktadır. Toplumun sosyal ve ekonomik yapısının önemli göstergelerinden biri olan intihar; çeşitli psikolojik, sosyolojik, ekonomik ve kültürel faktörlerin etkisinde gelişen çok değişkenli bir olaydır. Bu nedenle intihar, stres yaratan yaşam koşullarına karşı tepki veren normal kişilerden, ağır ruhsal rahatsızlıkları olan hastalara kadar geniş bir kitlede görülebilmektedir. Bir yönden (biyolojik ve psikolojik bakımdan) sağlıklı olmayan bir ruh yapısının ürünü, diğer yönden de (sosyolojik olarak) tipik bir sosyal olay sayılması mümkündür. (Hallahmi & Argyle, 2001: 177) 209

9 Kaynaklar Adam, Baki, Dinler Tarihine Giriş, Dinler Tarihi El Kitabı, (ed. Baki Adam), 19-31, Grafiker Yayınları, Ankara Albayrak, Ahmet, Dinî Tecrübenin Dışa Vurum Problemi, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür Ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 2005, II, 2, Albayrak, Ahmet, Din Görevlilerinin Mistik Tecrübe Düzeyleri (Giresun Yöresi Örneği), Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2009, IX, 1, Albayrak, Ahmet, Gençlerde Dua Psikolojisi, Düşünce Yayınları, Bursa Alıcı, Mustafa, Din Fenomenolojisi, Felsefe Ansiklopedisi, ed. Ahmet Cevizci, IV, , İstanbul Alper, Hülya, İmanın Psikolojik Yapısı, Rağbet Yayınları, İstanbul Anderson, Judith, Affedicilik İlişkisel Bir Süreç: Araştırma ve Yansımalar, çev. Hüseyin İbrahim Yeğin, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, XVIII, 30, Apaydın, Halil, Ruh Sağlığı - Din İlişkisi Araştırmalarına Bir Bakış, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2010, cilt: X, sayı: 2, s Apaydın, Halil, Din Psikolojisi Terimler Sözlüğü, Bilimkent Yayınları, İstanbul Argyle, Michael & Hallahmi, Benjamin Beit, Dini Davranış Teorileri, çev. Ali Kuşat, Mehmet Korkmaz, İsmail Güllü, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı: 16, y. 2004/1 ( ). Arslan, Z. Şeyma, Fıtrat Kavramı Çerçevesinde Eğitimde İnsanın Neliği Sorusu, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tezi, İstanbul Aydın, İ. Hakkı, Bekiryazı, Eyüp, İslam Ahlak Esasları ve Felsefesi, Yenda Yayıncılık, İstanbul Aslan, Hasan, Dinî Tutumların Oluşum, Gelişim ve Değişimi, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2009, IX, 1, Atkinson, R. L., - Atkinson, R.C., - Hilgard, E. R., Psikolojiye Giriş, çev. K. Atakay-M. Alakay-A. Yavuz, Sosyal Yayınları, İstanbul Aydın, Ali Rıza, Öğretmen - Öğrenci İlişkilerinde Empati ve Öğretmenlerin Rol Modelliği Üzerine, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2009, IX, 4, Ayten, Ali, Psikoloji ve Din, Psikologların Din ve Tanrı Görüşleri, İz Yayıncılık, İstanbul Ayten, Ali, Affedicilik ve Din: Affetme Eğilimi ve Dindarlıkla İlişkisi Üzerine Ampirik Bir Araştırma, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi] [MÜİFD], 2009, 37/2, Ayten, Ali, Empati ve Din, Türkiye de Yardımlaşma ve Dindarlık Üzerine Psiko-sosyal Bir Çalışma, İz Yayıncılık, İstanbul Ayten, Ali, Tanrı ya Sığınmak, Dini Başa Çıkma Üzerine Psiko-sosyal Bir Çalışma, İz Yayıncılık, İstanbul Ayten, Ali, Arap Ülkelerinde İslami Psikoloji ve Din Psikolojisi Çalışmaları, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, XII, 2, Ayten, Ali, Erdeme Dönüş, Psikoloji ve Mutluluk Yolu, İz Yayıncılık, İstanbul Bacanlı, Hasan, Eğitim Psikolojisi, Pegem Yayınları, İstanbul Bahadır, Abdülkerim, Jung ve Din, İz yayıncılık, İstanbul Bahadır, Abdülkerim, Din Psikolojisi Giriş, Ata-Aöf, Erzurum Baymur, Feriha Balkış, Genel Psikoloji, İnkılap Yayınları, (16. baskı), İstanbul Beck A. T., A. J. Rush, B. F. Shaw, G. Emery, Cognitive Therapy of Depression, The Guilford Press., New York Berger, P. Ludwing, Kutsal Şemsiye, (A. Coşkun, çev.) Rağbet Yayınları, İstanbul Bilici, Ali Baz, Çocukta Dînî Duygunun Teşekkülü, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, XIV, 1, Bilgin, Nuri, Başlangıcından Günümüze Türk Psikoloji Bibliyografyası, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İzmir 1988, s Budak, Selçuk, Psikoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, İstanbul Burger, Jerry. M., Kişilik, (İ. D. Sarıoğlu, çev.), Kaknüs Yayınları, İstanbul Büyükkara, Mehmet Ali, Dini Grup Yapılarında Dine İlişkin Muhtemel Anlama ve Temsil Sorunları, Usûl: İslâm Araştırmaları, 2007, 7, Byrne, Donn, An Introduction to Personality, Prentice-Hall, Ine., Englewood Cliffs, New Jersey, Cengil, Muammer, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi I. Sınıf Öğrencilerinin Benlik Saygısı Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi, Hitit Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi [Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi], 2009, 8, 15/1, Certel, Hüseyin, Hacda Strese Yol Açan Sebepler, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2003, 12, Collin Catherine, Benson Nigel, Ginsburg, Psikoloji Kitabı, Alfa Yayınları, Colman, Andrew M., Oxford Dictionary of Psychology, Oxford University Press, Oxford Coşkunsever, Asude, Yetiştirme Yurdunda Kalan Ergenlerin Yaşadıkları Sorunlar ve Dini Başa Çıkma: Bursa ve Şanlıurfa Yetiştirme Yurtları Örneği, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, XXV, 2, Çağrıcı, Mustafa, Ahlâk, DİA, 1989, II, 1-9. Çilingiroğlu, Nesrin & Demirel, Simge, Yaşlılık ve Yaşlı Ayrımcılığı, Türkiye Geriatri Dergisi, 7 (4), 2004, Cüceloğlu, Doğan, İnsan ve Davranışı Psikolojinin temel kavramları, Remzi Yayınevi, İstanbul Dahlsgaard, Katherine, Peterson Christopher, Seligman Martin E. P., Paylaşılan Erdemler: Kültür ve 211

10

11 KAVRAM HARİTALARI 100 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 200 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi 300 LÜK KİTAPLAR 1. Tefsir 2. Hadis 3. Fıkıh 4. Kelam 5. Siyer 6. İslam Tarihi 7. Mezhepler Tarihi 8. Arap Dili 9. Tasavvuf 10. Mantık 11. İslam Edebiyatı 12. İslam Sanat Tarihi 13. İslam Felsefesi 14. Dinler Tarihi 15. Din Eğitimi 16. Din Psikolojisi 17. Din Sosyolojisi 18. Türk Dinî Musikisi