SAYI 18 / 2013 BU BİR SÜRELİ YAYINDIR PARA İLE SATILMAZ YÖNETİM. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Adına Sahibi Ahmet SELAMET

Transkript

1

2 SAYI 18 / 2013 BU BİR SÜRELİ YAYINDIR PARA İLE SATILMAZ YÖNETİM İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Adına Sahibi Ahmet SELAMET Genel Yayın Yönetmeni Nevzat KÜTÜK Yayın Danışma Kurulu Prof. Dr. Halil İNALCIK, Prof. Dr. Semavi EYİCE, Prof. Dr. İlber ORTAYLI, Prof. Dr. İskender PALA, Ahmet Faruk YANARDAĞ, Doç. Dr. Haluk DURSUN, Şevket DEDELİOĞLU Yayın Koordinatörü Fatih YAVAŞ YAYIN Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Nurten ŞAFAK TOPCU Yayın Kurulu Müjdat ULUÇAM, Salih DOĞAN, Fatih DALGALI, Betül EREN, Esra ERKAL, Ömer OSMANOĞLU, Metin ÖZTÜRK, Hüseyin SORGUN, M. Lütfi ŞEN, Nurten ŞAFAK TOPCU, Altay ÜNALTAY, Yaylagül CERAN, Ferudun AY, Gülsüm SEZGİN Sanat Yönetmeni Aydın SÜLEYMANZADE Grafik Tasarım Şükran KUMRAL Fotoğraflar Ersin ÇETİNTAŞ, Alp ESİN, Abdurrahman DOĞAN Reklam Koordinatörü Mustafa YALMAN Rezervasyon / (Dahili) İletişim iletisim@kultursanat.org YAPIM KÜLTÜR A.Ş. Baskı - Cilt P (0212) Renk Ayrımı / CTP B Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, çizim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur. Yazılardan kaynak belirterek tam veya özet alıntı yapılabilir. Fotoğraflar izinsiz kullanılamaz. İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ KÜLTÜR A.Ş. YAYINLARI İstanbul Kültür ve Sanat Ürünleri Tic. A.Ş. Maltepe Mahallesi Topkapı Kültür Parkı Osmanlı Evleri Topkapı - Zeytinburnu / İSTANBUL

3 10 BABIÂLİ NİN RESSAMLARI: ZANAAT TAN TASARIMA GEÇİŞİN AKTÖRLERİ Emin Nedret İŞLİ, Ömer DURMAZ MAHYACILAR Prof. Dr. İsmail KARA KUR AN SANATINI KORUYAN GELENEK: MEŞK VE İCÂZET USÛLÜ Doç. Dr. Fatih ÖZKAFA ÇİÇEK SATICILARI: ÇİÇEK VE ÇİÇEKSEVER ARASINDA BAĞLANTI KURAN ESNAF Prof. Dr. Suraiya FAROQHI OSMANLI DAN GÜNÜMÜZE İSTANBUL DA YORGANCILIK Dr. Mustafa DUMAN KİTAPTAN KİTAB A YOL VARDIR, O DA SAHAFTAN GEÇER... Fulya İBANOĞLU MÜCELLİD RAFET GÜNGÖR İLE CİLT SANATI ÜZERİNE Söyleşen: Esra ERKAL ANADOLU DA SANAYİ DEVRİMİNİ BAŞLATAN MESLEK ERBABININ İLK PİRİ VE ŞEYHLERİN ŞEYHİ AHİ EVREN Prof. Dr. Ahmet KALA YÜZYILDA İSTANBUL DA DENİZ ULAŞIMI VE KAYIKÇI ESNAFI Dr. Ergin ÇAĞMAN OSMANLI DA ESNAFA VERİLEN CEZALAR Doç. Dr. Bayram NAZIR İSTANBUL DA ESNAF DAYANIŞMASI Adnan ÖZYALÇINER İBB GENEL SEKRETER YARDIMCISI İBRAHİM KAPAKLIKAYA İLE İSMEK ÜZERİNE SÖYLEŞİ Söyleşen: Fatih YAVAŞ 92 EVLİYA ÇELEBİ NİN SEYAHATNAMESİ NDE İSTANBUL ZANAAT VE ZANAATKÂRLARI Ferudun AY 100 BİR DÜĞÜN ÜÇ ZİYAFET Sennur SEZER KAYMAKÇI PANDO Söyleşenler: Nurten ŞAFAK TOPCU Esra ERKAL MİNİATÜRK SOMUNCU BABA İSTANBUL MEKAN İSTANBUL KİTAPÇISI AJANDA

4

5 TAKDİM Teknolojinin gelişmesi ve ihtiyaçlarımızın değişmesi sebebiyle eskiden kullanılan pek çok eşyaya ya da hizmete bugün gerek duymadığımız; ihtiyaç duyduklarımızın ise artık farklı yöntemlerle yapıldığı aşikârdır. Örneğin artık günlük hayatımızda bir bakırcıya, tesbih ustasına veya yorgancıya ne kadar ihtiyaç duyuyor veya ne kadar rastlıyoruz? Zamanla yok olmaya yüz tutan, nesillere aktarılmadığı takdirde sadece kitaplarda kalacak kültürel değerlerimiz hakkında farkındalık oluşturmak amacıyla 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi nin bu sayısı İstanbul da Zanaatkârlar konusuna ayrıldı. Dosyada zanaat ve zanaatkarlığın yanı sıra esnaf lonca- sı, geleneği ve Ahiliğe de yer verilerek konunun etraflıca ele alınması amaçlandı. Bu konuda belediyemizin özveriyle çalışan, kaliteli işlere imza atan kurumu İSMEK üzerine bir söyleşi gerçekleştirildi. Konusunda uzman kalemlerin ele aldığı makalelerden oluşan yeni sayımızı sizlere sunmaktan mutluluk duymaktayız. İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı olarak sözlerime son verirken, dergimizin bu sayısına katkıda bulunan kıymetli araştırmacılara ve derginin yayınında emeği geçen tüm mesai arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim.

6

7 SUNUŞ 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi nin elinizde bulunan 18. sayısında İstanbul un tarihinde sanat, sosyal yaşam, ekonomi gibi pek çok açıdan önemli bir yeri olan, kentin büyük kesimini oluşturan zanaatkarlar ı konu aldık. Özellikle Tanzimat dönemi yapılan çalışmalar sonucu zanaatkârların sadece mahallelerinde, kendi halinde faaliyet gösteren esnaflar olmadığı, bilakis kurdukları lonca teşkilatı sayesinde devlet kurumlarıyla ilişkiler kurup taleplerini ve şikâyetlerini ilgili yerlere iletebilen, büyük etki alanlarına sahip oldukları ortaya çıkmıştır. İstanbul da Zanaatkârlar başlığını taşıyan bu sayımız; Emin Nedret İşli ve Ömer Durmaz ın ortaklaşa kaleme aldığı, Babıâli nin Ressamları: Zanaat tan Tasarım a Geçişin Aktörleri isimli, basın-yayın dünyasının vazgeçilmez emekçileri ressamların (bugünkü deyişle illüstratörlerin) zaman içindeki serüvenini konu edinen makaleyle başlıyor. İstanbul daki sosyal hayat üzerine çalışmaları olan Suraiya Faroqi nin Çiçek satıcıları: çiçek ve çiçeksever arasında bağlantı kuran esnaf başlıklı yazısı, İsmail Kara nın mahyacıları, folklor uzmanı Mustafa Duman ın yorgancıları, Fulya İbanoğlu nun sahafları, Fatih Özkafa nın hat sanatındaki meşk ve icazet usûlünü konu edindiği makalelerle oldukça zengin bir sayı hazırlama gayretinde olduk. Günümüzde unutulmaya yüz tutmuş pek çok sanatın ve zanaatın yeniden hayat bulmasında önemli katkıları bulunan İSMEK i yakından tanımak amacıyla İBB Genel Sekreter Yardımcısı İbrahim Kapaklıkaya ile bir mülakat gerçekleştirdik. Ünü yurt dışına ulaşmış, bugün kahvaltı denince İstanbul da akla ilk gelen isim olan Kaymakçı Pando ile Beşiktaş taki minik dükkânında bir söyleştik. Kaymakçılıktan esnaf ilişkilerine, mahalle hayatına kadar pek çok şeyden dem vurduğumuz Pando Sestako nun renkli sohbetini dergimizin sayfalarında bulabilirsiniz. 19. sayımızın hazırlıklarını sürdürdüğümüz bugünlerde, 2014 yılının sizlere güzellikler getirmesini temenni ediyoruz. Kültür A.Ş.

8

9

10 ZANAAT TAN TASARIM A GEÇISIN AKTÖRLERI Emin Nedret İŞLİ*, Ömer DURMAZ ** 19 uncu yüzyıl sonundan 20 nci yüzyılın sonuna kadar kitabevleri, matbaalar, gazete idarehaneleri, mücellitler, kırtasiyeciler, klişeciler velhasıl Babıâli Türk basınının kalbi olmuştur. Eskiden yayınların hazırlandıkları yer, aynı zamanda basıldıkları yerdi. Babıâli deki yayınevleri, gazeteler ve matbaalar, kurum içinde görevli ya da kendilerine dışarıdan iş üreten çizerlerle çalışırlardı. Çizgiyle yapılabilecek her iş onlardan istenirdi.

11

12 BABIÂLİ NİN RESSAMLARI: ZANAAT TAN TASARIMA GEÇİŞİN AKTÖRLERİ / Emin Nedret İŞLİ, Ömer DURMAZ Bir zamanlar basın yayın dünyasının merkezi Babıâli için çalışan, ressam olarak anılan sanatkârlar vardı; gazetelerin, dergilerin, yayınevlerinin ve matbaaların gündelik görsel ihtiyaçlarına hızlı çözümler üretirlerdi. Basın yayın dünyamızın güzel yazı, çizgi ve resimleme işleri bu deneyimli zanaatkârların elindeydi. Günümüz grafik tasarımcılarının öncüleri diyebileceğimiz Babıâli ressamları, uzun yıllar görsel belleğimizi şekillendirip zanaat tan tasarım a geçişin aktörleri oldular. Özellikle 1970 öncesinin gazetelerinin, dergilerinin sayfalarına ya da kapaklarına göz atarsanız, çizgi ve resimle oluşturulan görselliği fark edersiniz. Bugün rahatlıkla fotoğrafla oluşturulabilecek bir görselin yerine, o dönemlerde illüstrasyonun tercih edilmesinin türlü nedenleri vardı: Bir kere fotoğraf çekmek, basmak ve matbaa için uygun hale getirmek daha maliyetli idi; fotoğrafçı bulmak da pek mümkün değildi. Hele konuya uygun görseli fotoğrafla oluşturmak zaman alıyordu. Baskı teknolojilerinin yetersizliği, konuya uygun görselin hızla üretilmesi zorunluluğu gibi nedenler, basımı fotoğrafa göre daha kolay olan illüstrasyonun tercih edilmesinin başlıca nedeniydi. Hem okur için; karikatür, illüstrasyon ve kaligrafi ile oluşturulan görsellik daha albenili, nükteli ve samimi olabiliyordu. Haliyle Babıâli de çizere, ressama talep fazlaydı. Fazlaydı fazla olmasına ama, matbuatın gelişmesinin önündeki engeller, cihan harpleri, ekonomik çalkantılar, grafik tasarım eğitimini verebilecek kurumların yokluğu yetersizliği basın-yayın ressamlarının tanımı belli bir meslek grubunu oluşturmasının önündeki ciddi sorunlardı. Dolayısıyla mesleki disiplinin oluşması zaman aldı lerin sonlarından itibaren bileği kuvvetli alelade kişi- Şimdiye kadar bizde mecmua kapaklarını yapmakta olan Cevad Bey kadar muvaffak olmuş ressamımız yoktur (...) Kapak Ressamımız Cevad Şakir Bey Resimli Ay, Mayıs 1924, No: 4, Syf 26 ler kadar, klasik resim yapan devrin isim yapmış ressamları, resim hocaları da Babıâli de boy gösterdi. Yurtdışından hakkâk diye isimlendirilen zanaatkârların getirildiği ya da yabancı dergilerdeki illüstrasyonların kopyalanıp kullanıldığı uzunca süren bir geçiş döneminden sonra, sınırlar çizilmeye, mesleğin çerçevesi belirmeye başladı. Babıâli kendi ressamlarını yetiştirir hale geldi; kuşaktan kuşağa geçen bir gelenekten söz etmek mümkündü artık lere gelindiğinde taşlar yerine oturmuş, alan uzmanlıkları oluşmuş, mesleğin erbabları çoktan devrin ünlü simaları arasına girmişti lardaysa Türkiye nin dünya ile kurduğu ilişkilerle Babıâli de değişmiş, eğitim kadroları ve müfredatları gelişen okullarla zanaattan tasarıma geçiş tamamlanmıştı, uluslararası değerleri amaçlayan bir üretim başlamıştı. Babıâli ressamları, gazeteler plazalara taşınıp basın yayın dünyası Cağaloğlu nu terk edene kadar önemini korudu; baskı teknolojilerinin gelişip bilgisayarlı üretimin başlaması; illüstrasyon, grafik tasarım, karikatür, çizgi roman, tipografi gibi disiplinlerin ayrımının derinleşmesiyle yavaş yavaş azalıp Babıâli hâtıralarında yaşamaya başladılar. Babıâli nin Tarihi 19 uncu yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun yönetim merkezi Babıâli, aynı zamanda Türk basınının da merkezi ve kalbidir. Divanyolu üzerindeki Sultan Mahmut Türbesi nden başlayıp Sirkeci meydanına kadar kavisli bir şekilde inen bu cadde, bir orta noktada kırılır. Bu orta nokta Babıâli denilen, yani Osmanlı sadrazamlarının konağı, yönetim yeri olan, aynı zamanda da Paşakapısı denilen, valilik binasını orta merkez olarak alır. Sultan Mahmut Türbesi nden, yani Divanyolu ndan, köşeden başlayıp valiliğin uç noktasına, yani köşe noktasına kadar olan kısma eskiden Mahmudiye Caddesi adı verilmekte, valilikten aşağı ve Sirkeci ye ka- 12 * Sahaf ** Akademisyen

13 BABIÂLİ NİN RESSAMLARI: ZANAAT TAN TASARIMA GEÇİŞİN AKTÖRLERİ / Emin Nedret İŞLİ, Ömer DURMAZ dar olan kısmına da Babıâli denmektedir. Fakat bu iş 1934 yılında değişir. Osman Nuri Ergin yeni sokakların isimlendirilmesi ile ilgili görevlendirildikten sonra Sirkeci den valiliğe kadar olan bölüme Ankara Caddesi, valilikten sonra Sultan Mahmut Türbesi, yani Divanyolu nun başlangıç kısmına kadar olan yere de Babıâli Caddesi adını verir. Bu isimlendirmeye çok sinirlenen Reşat Ekrem Koçu İstanbul Ansiklopedisi nin Ankara Caddesi maddesinde bunu sert bir dille, ağırca eleştirir. 19 uncu yüzyılın sonundan, 1870 lerden itibaren bu caddede kitapçılar yer almaya başlar. Yüzyıl sonlarında bu kitapçılar önemlerini ve sayılarını çoğaltarak caddenin Türk basın yayın dünyasının en önemli merkezi haline gelmesini sağlarlar. 19 uncu yüzyıl sonundan 20 nci yüzyılın sonuna kadar kitabevleri, matbaalar, gazete idarehaneleri, mücellitler, kırtasiyeciler, klişeciler velhasıl Babıâli Türk basınının kalbi olur. Reşat Ekrem Koçu Büyük şehrin, dolayısıyla Türkiye nin fikir ve sanat merkez meşheri, İstanbul basının beşiği, bir politika kanalı, alimler, mütefekkirler, müellifler, muharrirler, artisler güzergâhıdır. İstanbul un büyük kitapçıları, en büyük kırtasiye mağazaları, mücellitleri, klişe atölyeleri, ilanat büro ve şirketleri, gazete ve mecmua bayileri, birkaç büyük matbaa, gazete ve mecmua idarehaneleri, bu caddenin iki kenarı boyunca sıralanmıştır diye tanımlar Ankara Caddesi ni. Babıâli basınının ayrıntılı bir tarihi yazılamamıştır. Nitekim Türk basınının eskilerinden ve Babıâli yi en iyi bilenlerden Münir Süleyman Çapanoğlu da Basın tarihimiz yazılamamıştır der Henüz Babıâli tarihi detaylarıyla yazılmamışken, Babıâli nin görselliğini oluşturan sanatkârların renkli dünyalarının da incelendiği söylenemez. Oysa bu zanaatkârların çizgileri; on yıllar boyunca dimağımızı şekillendirmiş ve toplumu biçimlendiren dönüştürücülerden biri olmuştur. Türk Grafik Sanatının üstadı ressam İhap Hulusi tarafından resimlenenler. Babıâli de Farklı Bir İşkolu Eskiden yayınların hazırlandıkları yer, aynı zamanda basıldıkları yerdi. Babıâ-li deki yayınevleri, gazeteler ve matbaalar, kurum içinde görevli ya da kendilerine dışarıdan iş üreten çizerlerle çalışırlardı. Çizgiyle yapılabilecek her iş onlardan istenirdi. Karikatürden kapak resmine, güzel yazıdan afişe kadar geniş bir alanda zikzak çizenleri de vardı, bir iki alanda öne çıkıp ünlenenleri de. Bu kişiler, o dönem için ressam olarak ifade edilen, aslında görev tanımı tam da belirlenmemiş sanatkârlardı. Daha çok yaptıkları iş üzerinden adlandırılırlardı; matbaa ressamı, kartpostal ressamı, kartvizit ressamı, afiş ressamı, kapak ressamı gibi; tabii bir de 13

14 BABIÂLİ NİN RESSAMLARI: ZANAAT TAN TASARIMA GEÇİŞİN AKTÖRLERİ / Emin Nedret İŞLİ, Ömer DURMAZ Cemal Akyıldız, Babıali Yokuşu nda 1960 larda kullanıldığı atölyenin yerine yapılan yeni binanın aynı katının penceresinde. 14 Bir zamanlar merhum Sedat Simavi nin de ressam olarak emek verdiği Babıali nin resimle meşgul en eski kıymeti, 1889 yılında İstanbul da doğmuş olan ressam Münif Fehim dir. Meşhur Simalariyle Babıali: 6, Ressam Münif Fehim, Hayat Dergisi, Fikret Arıt, 1960 lar, Syf 32 ressamların yaptığı işi sonlandırıp baskıya hazırlayan ya da ressamların yapması gereken işleri de yapmak durumunda kalan çinkograflar ve klişeciler vardı. Basın yayın dünyasının kalbi Babıâli nin görselliğini inşa eden bu ressamlar, iç içe girmiş kurum ve yapıların arasında, kısa sürede kendilerine farklı bir yer edinip önemli bir meslek grubunu oluşturdular. Sanatkâr kişilikleri ve üretimlerindeki zenginlik; öne çıkmalarını, belleklerde iz bırakmalarını sağladı. Babıâli, çok okunmak, çok satmak gibi türlü nedenlerle bu kişilerin maharetlerine başvuruyordu. Bu yüzden uzun yıllar Babıâli nin en yüksek maaşlı çalışanları gazeteci yazarlar değil geniş anlamıyla çizerler olmuştur. Hızlı üretmek ve tüm yayının görselliğini inşa etmek mecburiyetinde olduklarından ağır bir işçilikleri vardı. Üstelik hemen hepsi gazete ve dergilerin yanı sıra yayınevlerine, reklam sektörüne çalışmakta; başlık yazısı, ilan, afiş, kapak, ambalaj, logo gibi grafik eserler üretmekteydiler 1. Sanat tarihçilerinin, tarih araştırmacılarının, iletişimcilerin hep yararlandığı ama yapanını çoğu zaman fark etmedikleri, önemsenmedikleri bu kişilerin hayat hikâyeleri, Geç Osmanlı ve özellikle Erken Cumhuriyet döneminin görsel dünyasına ışık tutuyor ve derinlemesine araştırılmayı bekliyor. Osmanlı dan günümüze Türk sanat tarihinin araştırılmamış, yazılıp üzerinde durulmamış pek çok noktası var; Babıâli nin ressam zanaatkârlarının öyküleri de bunlardan biri. Babıâli Ressamları Kimler kimler yoktu ki aralarında!? İlk anda akla gelen isimlerden bazıları: Ebüzziya Tevfik, Antranik, Hattat Halid, Arif Hikmet, Ressam Filip, Çinkograf Mehmet Usta, Ahmet Nazmi Bey, Ahmet İhsan Tokgöz, Celal Esat Arseven, İzzet Ziya Turnagil, Nazmı Ziya Güran, Feyhaman Duran, Hamid Aytaç, Cevat Şakir Kabaağaçlı, Arif Dino, Kenan Temizan, Naci Kalmukoğlu, Sedat Simavi, İhap Hulusi Görey, Münif Fehim Özarman, Kenan Dinçman, Ramiz Gökçe, Rıfat Cevdet Akçiz, Sunusi Bey, Hayri Bey, Ömer Nuri Bey, Mazhar Nazım Resmor, Cemal Nadir Güler, Sabiha Rüştü Bozcalı, Hayrettin Çizer, Ratip Tahir Burak, Mazhar Apa, Tarık Uzmen, Behçet Safa, Ercüment Kalmık, Ferit Apa, Ali Suavi Sonar, Tahsin Öztin, Abidin Dino, Agop Arad, Necmi Rıza Ayça, Orhan Omay, Atıf Tuna,

15 BABIÂLİ NİN RESSAMLARI: ZANAAT TAN TASARIMA GEÇİŞİN AKTÖRLERİ / Emin Nedret İŞLİ, Ömer DURMAZ Yaptığım resimleri gören devrin tanınmış şahsiyetleri, beni elimden tutup Babıali ye getirdiler (...) Ramiz Gökçe den Hatıralar, Üstatlarımız Cem ve Ramiz, 1959, Syf 52 Şevki Çankaya, Sururi Gümen, Cemal Görkey, Bedri Kökten, Nezih İzmiroğulları, Turhan Selçuk, Avni Ekener, Selçuk Önal, Firuz Aşkın, Gevher Bozkurt, Mehmet Tekdal, Şahap Ayhan, Suavi Süalp, Mustafa Aslıer, Mesut Manioğlu, Bedri Koraman, Etem Çalışkan, Samim Utkun, Ayhan Akalp, Ayhan Işık, Ayhan Erer, Fikret Akgün, Öztürk Serengil, Çetin Aşki Özkırımlı, Faruk Geç, Vâlâ Somalı, Galip Bülkat, Sait Maden, Oral Orhon, Suat Yalaz, Abdullah Turhan, Cemal Akyıldız, Güngör Kabakçıoğlu, Yalçın Çetin, Mehmet Aksel, Yücel Köksal, Berç Toroser, Cemal Dündar, Gürbüz Azak, Kemal Borteçin... Özellikle arasında çizerlik yapıp da çizgi roman, karikatür, kapak, reklam, sinema afişi yapmayan yok gibidir; gelen hiçbir teklifin reddedilmediği dönemler. Bugün sanat tasarım camiasında ismi olan, saygı ve itibar gören ressam ya da grafik tasarımcıların 1960 öncesinde hayli popüler çalışmaları olduğu, bugünden bakarak anlamaya çalışmanın mümkün olmayacağı girift dönemler 2. Dolayısıyla Babıâli nin gelişim süreci içerisinde türlü türlü dönemleri oldu, her dönem kendi özellikleri açısından ressam profilini de beraberinde ge- 15

16 BABIÂLİ NİN RESSAMLARI: ZANAAT TAN TASARIMA GEÇİŞİN AKTÖRLERİ / Emin Nedret İŞLİ, Ömer DURMAZ tirdi. Örneğin başlangıçta Hamid Aytaç, Arif Hikmet, Halid gibi hattatları da, Halikarnas Balıkçısı adıyla bildiğimiz Cevat Şakir Kabaağaçlı gibi edebiyatçıları da çizer yönleriyle görmek mümkün. Babıâli nin kendi zanaatkârlarını yetiştirene kadar, sanat eğitimi almış Öztürk Serengil, Ayhan Işık gibi oyunculardan; Nazmi Ziya Güran, İzzet Ziya Turnagil, Ercüment Kalmık, Feyhaman Duran gibi tablolarıyla ünlü ressamların da çizgisine başvurduğu anlaşılıyor. Çoğu zaman geçinmek gibi anlaşılabilir nedenlerle, kısa süreli de olsa Babıâli nin yolunu tutanlar, görsel iletişim tarihimizde anonim bir görsel dilin oluşumuna etki ettiler. Aslında sadece geçim sıkıntısıyla bakılabilecek bir mesele de değil bu. Piyasa, sanatı ve beklentileri ister istemez belirliyor, daha doğrusu normalleştiriyor; üreticilerin farklı mecralarda var olmasını, taklit ya da intihali meşrulaştıran bir sonucu olabiliyor bu çokluğun. Aynı çizerin devlet erkânının istiflediği kanonik ve siyaseten Türkçü bir tablosunu da görebiliyorsunuz piyasa işi erotik bir çalışmasını da 3. Babıâli ressamları, basın yayın hayatımızın en başından 1970 lere kadar ağırlığını korudu, 1990 lara gelinceye dek de etkisini sürdürdü. Türkiye nin tarihinde bu kadar uzun süre sahne alan bir dönemin üretim yoğunluğu azımsanamaz; görsel hafızaya, ana akım görsel dile etkisi yadsınamaz. Dolayısıyla Babıâli nin zanaatkârlarının görsel dökümü bu pek de bilinmeyen dönemlere farklı açılardan yaklaşmamızı sağlıyor. DİPNOTLAR: CANTEK, Levent; Basın Ressamlarının Kitabı, Birgün Kitap, , İstanbul, Yıl 4, Sayı 103, Syf 4. a.g.y. a.g.y. 16

17

18 18 BİR DÜĞÜN ÜÇ ZİYAFET / Sennur SEZER

19 BİR DÜĞÜN ÜÇ ZİYAFET / Sennur SEZER MAHYACILAR Prof. Dr. İsmail KARA* Mahyacılık sanatı maharet, cesaret ve dayanıklılık isteyen ince ve zor bir meslekti. Mahya şeklini veya yazısını bazı teknikleri kullanarak dikkatlice çizmek veya yazmak, sonra cami ve minarelerin yükseklik ve aralıklarına göre planlamak, bu plana göre kandillerin üst yatay halattan aşağıya sarkıtılacak iplerdeki konumlarını, aralık ölçülerini, adetlerini ve renklerini de gösteren şemalar çizmek ilk esaslı işti. 19

20 Mahya Camii MAHYACILAR / Prof. Dr. İsmail KARA 20

21 MAHYACILAR / Prof. Dr. İsmail KARA Kandillerde, Ramazan gecelerinde, bayram akşamlarında camilerin, türbelerin içini-dışını, hususen minare, şerefe ve kubbeleri aydınlatmak, mum alayları ve fener alayları eşliğinde mümkünse bütün şehri ışığa/nura boğmak ve bir cümbüşe, bir şehrayine çevirmek İslâm dünyasında erken teşekkül etmiş yaygın ihya gelenekleri arasında yer alıyor. Burada maddî ve mânevî karanlıklardan (küfür ve zulümâttan) uzaklaşarak ışık/ziya/nur etrafında ibadetle hayatı, dinî zevkle hüznü, sevinç ve neşe ile eğlenceyi yakınlaştırmak ve çocukla yaşlıyı, zenginle fakiri, efendi ile hizmetçiyi aynı hisler etrafında birleştirmek istikametinde kuvvetli bir fikir ve irade var gibi gözüküyor. Hele günün akşamla birlikte bittiği, yatsıdan sonra herkesin uykuya daldığı, sokak ve mahallelerin derin bir sessizliğe büründüğü eski yaşama tarzı hatırlanırsa İslâm dünyasının hemen her tarafında bir şekilde var olan bu türden gelenekleri bir tarafa bırakıp mahyaya; camilerin içini ve dışını estetik, anlamlı kandillerle, resim ve yazılarla donatma ve aydınlatma adetlerine intikal ettiğimizde bunun Müslüman Türklere hatta Müslüman İstanbul a mahsus hoş bir gelenek, dinî hayatın hissiyatı yüksek bir parçası olduğunu hatırlamak gerekecektir. O kadar ki Yahya Kemal, Mütareke yıllarının ümitsizliklerle dolu İstanbul unda, mahyaların yanmasının, bir ecnebinin gözünde estetik vasıflardan öte siyasi mânalar da kazanarak birdenbire adeta bir istiklâliyet ve aidiyet meselesi halinde tezahür ettiğini edebi bir üslupla anlatır: Mütareke nin ilk senesi [1919], eli bayraklı Yunan taşkınlığı, yapılacak her âlâyiş gibi yapılmayacak her nümayişi yapmış, İstanbul u yâr u ağyâre bir Yunan şehri olarak göstermeğe çalışmış, bizim gibi ecnebilerin gözlerini de uzun bir müddet Elenizmos un tütsüsüyle bulandırmıştı. O senenin Ramazanı geldi. Bir gece Rumları tanıyan ve bizi seven bir ecnebi ile Moda daydım. Karşıdan İstanbul, mahyalariyle, minarelerin şerefelerindeki kandilleriyle görünüyordu. O ecnebi bu manzaraya baktı; bu şehir Türktür ve Türk olmasa insaniyet güzelliğinden bir âlem kaybeder! dedi. Bu heyecanından biraz sonra da bu muazzam mahya ve kandil nümayişi karşısında hatırına gelen bir mülahazayı söyledi: Rumlar bir senedir bu şehri bize Yunanlı göstermek için ne çarelere baş vurmadılar, kendi evlerinden sonra Beyoğlu nda Türk emlâkini de maviye beyaza gark ettiler, siz ses çıkarmadınız. Lâkin bu akşam ne sizin ne de hükümetinizin tertibi, eseri olarak minareler kendiliğinden öyle bir nümayiş yaptılar ki bu şehrin milliyetini tamamiyle gösterir. Hakikaten İstanbul un o gece nümayişi, o senenin bütün çirkin nümayişlerini söndürmüştü 1. Bugün mahya denince öncelikle veya sadece Ramazan gecelerinin akla gelmesi yaygın kullanım dolayısıyladır. Yoksa * Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. kandil geceleri başta olmak üzere padişahın doğum veya cülûs yıldönümü, yakın zamanlarda İstanbul un fetih yıldönümü, vakıf haftası, camiler haftası, Cumhuriyetin ilânının yıldönümü gibi sebeplerle camilerde kandil asıldığı, mahya kurulduğu malumdur. Işık mı, Şekil mi, Yazı mı? Mahyanın, iki minare arasına gerilen ipler üzerinde kandillerle yapılan şekiller veya yazılan yazılar şeklinde tanımlanması yanlış olmamakla beraber eksiktir. Çünkü yine Ramazanlarda ve mübarek gecelerde iç mahya, zemin mahyası, gezdirme mahya, taraklı mahya başta olmak üzere kaftanlama, kandil/fener uçurtma gibi mahya kavramı içinde mütalaa edilen başka aydınlatma, ihya etme ve şenlik biçimlerinin olduğunu da biliyoruz. Mahya ile ilgili hemen bütün kaynakların, deneme yazılarının şöyle veya böyle tekrarladığı yahut aynen / sadeleştirerek aktardığı bilgiler büyük ölçüde Ahmet Rasim in Manâkıb-ı İslâm daki şu metnine dayanmaktadır: Şehrimizde her çocuk mâh-ı sıyâmı [oruç ayını] minareler arasına gerilen mahiye [mahya] takımlarından der-hâtır eder. Cevâmi de ibtida [camilerde önce] minare tesis eden Hazreti Mesleme dir. ( ) Leyâli-i muazzezede [mübarek gecelerde] minareler arasında kurulan mahiyeler veya mahyaların devr-i Sultan Ahmed Han-ı evvelde [ ] icad edildiği mütevatirdir. Hatta rivayât-ı vâkıaya göre Fatih Cami-i şerifi müezzinlerinden Hattat Hafız Kefevî namında bir zat gayetle musanna [sanatlı] bir çevre işlemiş ve o zaman arz-ı atebe-i ulyâ eyleyerek karîn-i mahzûziyet-i seniyye [padişahın huzuruna arzetmesiyle sultanın memnuniyetine sebep] olması üzerine bu işleme gibi hutût ve müressemâtın [hat ve resimlerin] âdâb-ı müstahsene-i diniyemize muvafık olmak şartıyle Ramazan gecelerinde minareler arasında icrası ferman buyurulmuştur. Mahiyecilerimizin bild[irdi]klerine göre bu sanatı ıslah ve tensîk ve lâzime-i maharete tevfîk eden, bir zamanlar Süleymaniye Cami-i şerifi mahiyecibaşılığında bulunmuş olan Abdüllâtif namında biri imiş. Usulden olduğu üzere mahiye halatıyle yedeklerin ipleri ve kandillerin tertip ve tanziminde medhali olduğu söylenen mahiye minaresindeki boncuk denilen kıvrık ipler, velhasıl bocurgat takımı nısf-ı ahîr-i Şabanda [Şaban ayının ikinci yarısında] gerilir. Şehrimizde ilk mahiye Sultan Ahmet Cami-i şerifinde kurulmuş olduğu rivayetine nazaran dahi cami-i mezkürun tarih-i hitam-ı inşaatı olan 1026 sene-i hicriyesi [1617] bu sanat-ı güzîde için mebde [başlangıç] ittihaz edilebilir 2. Anahatlarıyla doğru olan bu bilgilerin tashih edilecek veya ilâvede bulunulacak bazı tarafları var: İlim adamı ve danışman Hans Dernschwam ın 1554 te bizzat gördüğü İstanbul mahyalarını tasvir etmesi 3 ve 1578 de İstanbul a gelen Al 21

22 MAHYACILAR / Prof. Dr. İsmail KARA XVI. yüzyıl sonlarında İstanbul u ziyaret eden Schweigger in seyahatnamesinde bir mahya çizimi-gravürü de yer alıyor. Yazıdan ziyade resme benzeyen ve mahyayı iki ayrı caminin minaresi arasına kurmak gibi hayali/kurgusal özellikler de taşıyan bu mahya eldeki en eski çizim-kayıtlardan biri olarak önemini muhafaza ediyor. 22 man gezgin Schweigger in seyahatnamesinde, iki minare arasında kandillerle kurulmuş güzel mahyayı (tasvir mi yazı mı olduğu tam belli olmayan bu mahya çevre veya hilal e benziyor) resmeden bir gravürün bulunması Osmanlılardaki ilk mahya tecrübelerinin tarihini biraz daha geriye çekmeyi gerektiriyor. Aynı şekilde Sultan III. Murad ın Rebiülevvel 996/Şubat 1588 tarihli bir emrinde Mevlid kandilinde, Regaip ve Berat kandillerinde olduğu gibi minarelerin kandillerle donatılmasını istediği tarihlerde kayıtlıdır. Bu bilgiler çerçevesinde Sultan I. Ahmed zamanına nisbet edilen ilk mahya kurmanın muhtemelen mütekâmil bir mahyaya, belki ilk yazı denemelerine işaret ettiği düşünülebilir. Bazı kaynakların Sultan I. Ahmed devrine odaklı bu bilgiyi Sultan Ahmed Camii nin açılışıyla ilişkilendirmesi de muhtemelen o güne kadar görülmemiş derecede mükemmel, çok ve etkileyici bu görkemli açılış mahyalarıyla alakalı olmalıdır. Sultan III. Ahmed in saltanat yıllarında ( ) sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa nın, Ramazan gecelerinde mahya kurma geleneğini İstanbul daki çifte minareli bütün büyük selâtin camilerine teşmil ettiği bilinmektedir. Burada hem yeni talepleri karşılamak hem de siyasî merkezin görünür yüzünü artırmak istikametinde bir iradenin olduğu söylenebilir. Onun zamanında Süleymaniye, Sultanahmet, Valide Sultan (Eminönü, Yeni Cami), Anadolu yakasında ilk defa olmak üzere Üsküdar (Yeni) Valide Sultan camilerine ilaveten Ayasofya, Eyüp, Fatih, Bayezit, Şehzade ve Sultan Selim camilerinde de mahya kurulması irade edilmiş ve gerçekleştirilmiştir. Hatta bu irade üzerine kısa olmaları dolayısıyla mahya kurmaya pek elverişli olmayan Eyüp Camii minarelerinin yenilendiğini de biliyoruz. Mahya ve mahyacılık mesleğinin ilham kaynağı ve merkezi hep İstanbul olmuştur. Ona İstanbul a mahsus bir zevk ve meslek hatta bir şehir tasavvuru ve şehrayin dense yanlış olmaz. Edirne ve Bursa camilerinde mahya kurulması İstanbul dan sonradır. Büyük bir ihtimalle İstanbul un topoğrafyasının verdiği görünürlülük imkânlarının ve payitaht oluşunun da burada önemli bir etkisi vardır. Vakıf kayıtlarında görüldüğü üzere zaman zaman İstanbul mahyacılarından fikrî ve fiilî destek alan Bursa Ulucami ve Edirne Selimiye camisinin

23 MAHYACILAR / Prof. Dr. İsmail KARA Yazma mahya defterindeki iki mahya çizimi ve açılımları. Ana üst halattan aşağıya sarkan ipler üzerindeki kalın noktalar kandillerin yerleştirileceği yerlere, renkleri de kandilin dışının hangi renge boyanacağına işaret etmektedir. kendi mahyacıları da olmuştur. Bunların dışında mahyacılar davet üzerine Âsitane den yola çıkarak Kahire ye kadar gitmiş fakat rivayetlere göre kendilerine ve mesleklerine uygun minare bulamamışlardır. Yine davet üzerine Anadolu şehirlerinden Konya yı, Eskişehir i (Reşa-diye Camii), Bolu yu (Bayezit Camii), Çanakkale yi (Umurbey Camii) belki bir iki yeri daha kısa ömürlü ziyaretlerde bulunmuş ve mahya kurmuşlar. Mahya kurulan camilerin bu işe tahsis edilmiş vakıfları ve gelirleri olmakla beraber bizzat padişahın ve sarayın mahya geleneğiyle, kurulan mahyaların muhtevası ve kalitesiyle, halkın hissiyatı ve iştirakiyle yakından ilgilendiklerini, ayrıca Ramazandan önce zeytinyağı takviyesi ve nakdî tahsisatta bulunduklarını gösteren belge ve bilgilere sahibiz. Bu anlamda mahyaların padişah ve devletle halkın arasında doğrudan veya dolaylı bir iletişim kanalı, bir maneviyat, güven ve rahatlık telkin etme imkânı, bir memnuniyet ve tatmin vasıtası olarak işlediği söylenebilir. Mahya açısından birinci sırada olan cami coğrafî konumu, mimarî imkânları ve vakıfları itibariyle Süleymaniye Camii dir. Rüyet-i hilal yani Ramazan hilalinin görülmesinden sonra ilk kandil yakılan yer de Süleymaniye olur, İstanbul halkı ertesi günün Ramazan olduğunu buradan anlar, şükürlere kapanır, sevinç gözyaşlarına boğulurdu. Peşisıra Sultanahmet, belki Yeni Cami, sonra Eyüp, Fatih, Ayasofya, Nusretiye (Tophane), Üsküdar Yeni Valide Mahya konusunda bütün haşmetleri ve naz u niyazlarıyla arz-ı endam ederler. Edirne için Selimiye, Bursa için Ulucami tartışmasız ilk akla gelen camilerdir. Minareler arasında veya tek minareli camilerde minare şerefesi ile kubbe alemi arasında kurulan mahyaya dış mahya, caminin içinde ana kubbenin yarıçapının iki noktası arasında, umumiyetle kıbleye yönelen cemaatın bakış yönüne göre veya kubbeden sarkıtılarak kurulan mahyaya ise iç mahya denirdi. Kaynakların verdiği bilgilere göre Ayasofya, Sultanahmet, Süleymaniye, Nuruosmaniye ve Hekimoğlu Ali Paşa camilerinin iç mahyaları etkileyici ve meşhurmuş. Kaftanlamak veya kaftan giydirmek ise minare külahından şerefeye veya minare papucuna kadar minareleri dikey bir şekilde ve birkaç hat halinde inen kandillerle donatmaktır. Kaftanlama bazen minare ile birlikte veya tek başına ana kubbe ve yan kubbeler üzerinde de uygulanırdı. Elimizde bu türün güzel örneklerini gösteren fotoğraflar ve çizimler bulunmaktadır. Zaten tek minareli camilerde uygulanabilecek en estetik mahya kaftan giydirmekti. Minarenin şerefesi ile kubbenin alemi arasına eğimli halatlar üzerinde kandil döşeyerek de aydınlatma yapılıyordu ama muhtemelen daha sınırlı uygulanıyordu. Dr. Rıfat Osman la Süheyl Ünver in eserlerinde çizimlerini gördüğümüz ve anlaşıldığı kadarıyla (sadece veya ilk defa) Edirne de uygulanan, şerefelerden yana doğru uzatılan ve kandillerle donanmış sırıklarla destekli ağ biçiminde veya ters kubbe tarzında daha istisnai ve enteresan kaftan giydirme şekilleri de vardır. Mahyacılar Mahyacılık sanatı maharet, cesaret ve dayanıklılık isteyen ince ve zor bir meslekti. Mahya şeklini veya yazısını bazı teknikleri kullanarak dikkatlice çizmek veya yazmak, sonra cami ve minarelerin yükseklik ve aralıklarına göre planlamak, bu plana göre kandillerin üst yatay halattan aşağıya sarkıtılacak iplerdeki konumlarını, aralık ölçülerini, adetlerini ve renklerini de gösteren şemalar çizmek ilk esaslı işti. (Elimizdeki yazma bir mahya defterinde bu çizim, yazı ve şemaların çok güzel örnekleri bulunmaktadır) 4. Ardından hayli teferruatlı malzemesini hazırlamak, cami avlusunda kısmen tecrübe etmek ve nihayet farklı mevsimlerde iki şerefe arasında kurup uygulamak, bilgi ve tecrübeden öte yüksekliklerden korkmama ve bünyevî dayanıklılık da isti- 23