TÜRKMEN GOCASI DARIVERENLİ MEHMET EMİN YARBAY

TÜRKMEN GOCASI DARIVERENLİ MEHMET EMİN YARBAY NECATİ ÇAVDAR İÇİNDEKİLER: ÖNSÖZ 1. BÖLÜM DARIVEREN VE BÖLGENİN KONUMU II. BÖLÜM o DARIVEREN VE BÖLGENİN TARİHÇESİ o Türklerden Önce Darıveren o Tarih Öncesi Çağlar o Korunma -Barınma İçin En Uygun Alan: Kazanas Vadisi Ormanlık Ülke o Anadoluda İlk Cumhuriyet Bu Topraklarda Kuruldu o Sağlık Tanrısı, Hamit Ovası nda Korunur o Hapishane de Burada Antik Çağın Dericilik Merkezi 1

Selçuklular Dönemi Türkmenler, Uç Boyları o Kazıkbeli Savaşı, Dönüm Noktası o Server Gazi Ve Cankurtaran Fransa nın En Güzel Çiçekleri, Şam Duvarları Altında Meyve Vermeden Kazıkbeli nde Solar Bölge, Türk e Ebedi Vatan Olur Hamit Bey Bölgede, Selçuklu Vekili Gevşek Yönetim Kerhen Bağlılık Kırmızı Külah-Ak Külah İlk Türkmen Beyliği Karaağaç da Kurulur Bölge Ası Karaağaç Olur o Anadolu Beylikleri o İbni Sait in Tespiti:200 Bin Türkmen Var o Uç Beyleri, Uç Türkmenleri Bölgede Hamit Oğulları Hakimiyeti Ve Beylikler Dönemi o İlhanlılar Selçukluyu Böler o İbni Batuta, Hami Ovası ndan Geçer o Bölge, Osmanlı ya Satılır Avşar Beyleri Türküsü Dil bilmez Adem Osmanlı Yönetimi. Timur ve Meşhur Filleri Hamit Ovası nda En Büyük İsyan III. BÖLÜM: MEHMET EMİN YARBAY'IN DOĞDUĞU ŞARTLAR Hacı Mısırlıların Bekir Ağa Hacı Mısırlılar İlk Hacı, Hacı Kapan Hatça Gelin Öşürcü Mehmet Emin, Hatça Gelini Kaçırır Derilen Ocak Hatça Gelin, Hırı Bekir e Yar Olur. Doğumu Ve Şartları Osmanlı-İtalyan Harbi (Trablusgarp Savaşı ) Balkan Harbi Patlar İkinci Balkan Savaşı HIRI BEKİR, MUHTAR 2

Darıveren de Hasta Olmaya Ne Var? Orada Çıtlık Var Balkanlar Karışıktır. "O, Deli Yanaşmayın" Çeteler Ah Çeteler Git, Dağda Bul Bitten Jandarma Ölür Tavuk Getirin! Mührü Vermem TİLKİ, PAZARA İNMEZ Efe Murat Efeler Garson Oldu Paşam Bunu Yapmayacaktın ELLİK GAVURU BALCI, ELLİK. BEKİR AĞA VEFAT EDER, İŞ MEHMET EMİNE E KALIR Kardeşleri Dayı Mesleği: Seyyar Manifaturacılık. Evlenmesi Okutma Dönemi Sipahioğulları Yurdu Karşıya Göç Var Salih Yarbay, Evleniyor Serey a Çatı SİPAHİOĞLU ve MÜLTEZİM.. Hacıların Beygir, Kişniyor Kaymakam = Yarbay Mehmet Emin Tutumlu- Salih Titiz KÜRTLER, DARIVEREN DE MEHMET EMİN ASKER Mustafa Kemal e Su Verdi Mi? TÜCCAR MEHMET EMİN:1940-60 DÖNEMİ 1940-50 İNÖNÜ İKTİDARI Mehmet Emin- Abdurrahman Peker İzmir de Yadigâr İzmir de Abe Kuzum, Sen Üç Kazan Suyla La Pişmezsin Helva Ekmek Hacı İbrahim Hanı Nedeceksın Başkasının Eşek Tıktığı Yerı? Gökpınar Gölü Salda Gölü İle mi Bağlantılı? 3

Sıra Bir Hafta Sonra Aman Deh De, Kara Kurtlar Geliyor Kızılhisar, Nasıl Serinhisar Oldu? Leblebi Ve Kiremit Haşhaş Kolcular Kaçak Silahları Nasıl Satıyorsunuz? Ey Ahali, Halimi Görün... ALICI : ALİ, GÖNDEREN:ALİ TUNALI TARLASI, ARPA BEDELİNDEN EZAN SUSTU, CAMİ CEMAMATSİZ KALDI Gizli Okul İhtiyar Talebe Deli Ali Muhtar Alaman Harbi Kıtlık Yılları... Ahlat Ekmeği Ağa Toplanan Öşür Kayboldu. Bekle Ki Memur Gelsin Kendi Zahiremizi Çaldik Sayım Memurları Para Ve Altın Yenmiyor, Ekmek Lazım Hediye, Ekmek Fethiye den Portakal Fenike den Portakal Tuz Önemli Tuz Fethiye den ZORUNLU ÇALIŞMA DÖNMİ: Yol Vergisi; Ya Gidip Çalışılaceek Ya Hapis Olceek. Alem Vergisi Başa Bela Eti Yenmeyenin Vergisi Yenir Mi? Pul Yoksa Dilekçe Hükümsüz Halıda Yürümek Güzel Darıveren Yaylası Elden Çıkıyor : Deli Ali, Yaylayı Sattı Ezeli Rekabet NUMARALI HAYAT Bölgenin Esnafları: Birlik Malı Tatlı Ticaret Deli Ali, İsi Bilir :Duyduk Duymadık Demeyiiiiiiiin!... İlk Tuvalet, Deli Ali nin Eseri Zırzır Deli -Hınzır Deli Ağlanlı Meşhur. İşin Yoksa Ağalar Sokağından Geç 4

İlk Kilit Taşı Ve Ağların Maşası Odalar Sorumlusu Boğacıbekçiler Orman Askeri İlk Kamyon Geliyor İlk Madenci Kredi İle Traktör Amerikan Yardım Kurulu Önemli Aktör MUHTAR, MEHMET EMİN YARBAY Geceler Uzun, Laf Kısa Haç Yasak, Yemen e Gitmek Serbest! İyi Yere, Ben Oturacağım Şair Eşref (1846-1912)Acıpayam dan Geçer Mehmet Emin Yarbay: Benden Paso, Alın Mührü Yadigâr Evleniyor İlk Gemici Feneri Halk Evinde Radyo Dinlemek Darıveren e Radyo Merhaba Der Dokumacılar DÜNYA DEMOKRASİ BİRLİĞİ VE AVRUPA BİRLİĞİ TARTIŞMALARI TÜM YÜK LÜTFİYE NİNOMUZUNDA Lütfiye Gelin Vefat Eder, Çocuklar Yetim Kalır YÖRÜK KIZI FATMA GELİN Seferberliği Biz Gördük, Siz Görmeyin İslam Ahlakı Biri Hoca, Biri Şer Köyceğize Yolculuk Ben Keçiden Kıl Umarım, Keçi Benden Çul Umar Sandıraz Dağlarında Yaşayanlar Muhammed Tas dan Düşer Bana Dağlı Desinler Kilini Görmez II.Durak Darıveren Dağlı Mustafa Kıyamet Kopacak, Tavuk Alıcısı Gelmiş Keçilerin Sağlık Karnesi Nerde? Koyunda Punk Modası 5

DERİN KUYU DARIVEREN DE DİNI HAYAT CANLANIR ELHAMDÜLİLLAH SÖZÜ, OVAYA CAN VERİR Selvi, Boy Veriyor Marşal Planı, Meyve Verdi Havuç Geldi Salı Sona Erdi Meyve Satmak Ayıp Sulama Kanalı Kanallar Geldi, Manda Bitti. Ve Bir Hayal TEPKİ- ETKİ DÖNEMİ: ÇOCUĞUMUN ADINI SANA MI SORACAĞIM ABDİ BAŞÇAVUŞ, VEFAT EDER Şafakla Pazarın Yolu Tutulur. Harman Yeri Satışlar, Harman Verisi Dariveren e Kamyon Otobüs Menderes le Geldi Tapuyu Çattım Oğul Bekir Evlendiriliyor. Erdönmez-Abdi-Ersönmez Darıveren, Belediyelik DENİZLİ YE EV YAPAR Hatça Ana Para Kazanıyor Ter Çürütür Kaymakam Olun Nuri Okumaya Gider, Gider Ancak ll.abdi Işıma Çıra İle 1956-57 lerde Bile En Büyük Ateş Ve Isı Kaynağı Odun DARIVEREN DE EĞTİMİN ÜÇÜNCÜ DALGASI.. EĞİTİM DALGAYA GELMEZ VE HATÇA NİNE YE VEDA.. REFİK YARBAY, KİRACI DENİZLİYE GÖÇ VAR Bakkaldan Ekmek yok. Oğlum Okuyacak: Böyük Adam Olacak Her Yıl Aynı Yolculuk Köye İlk Likit Gaz Ocağı Getirir Çocuklarını Ticaret de Dener Gazeteci Ersönmez Buldan dan Diploma Canlı Havyan Bilgisi 6

Darıveren de Kompleks Yoktur Okulda Takip Sınıflarda Kontrol Baş Açmak Ayıp Başı Açık Gezen Mucu Olur Ersönmez Okur, Salih Çalışır Aynı il, Aynı Okul Aynı Yurt Masraf Az, Kazanç Bol Olacak Agbiler Gitti, Dudu Devam Baykuş Savar ORMAN VE KEÇİ AĞAÇ DEDE Bedava Dut Yiyorum Ayva, Kavun Satışı Gezgin Bakkallar, Bikar Destan Satanlar, Darendeliler Verem Büyük Tehdit Pancar Geldi, Çatılar Değişti 14 Mayıs 1950 Şeker; Yok, Gaz; Yok Fiston Giydim Basmadan Ve Tarla Zengini SABANDAN TRAKTÖRE Babamın Dövdüğü Mebus Oluyor Kız; Gitti, Traktör; Gitti Kamyoncu Cemal, Köprüye Bindirir Son Kontak Çevirme DUDU KIZ GELİN OLUYOR: Gelik, Gidik Banka, Sağlam Düğün Ve Sürgün 30 Yilda Hiç Ters Düşülmez Dünürlerle İlişkiler: İlahi İle Düğün Aşaği Köy Yukari Köy Farki Şavklik Ve Elektirik Anasını Satayım İKİ AĞA İKİ PARTİ Köy Komple Demokrat Menderes Ermiş Reşat Aydınlı, Darıveren de En Meşhur Ev İnönü Ve Bayar a Suikast İhbarı 7

İlginç Tesadüf Ve 'Yalancı Kahraman' CHP Klasiği: Kanun Korsusu-Allah Korkusu ELLER RENKLİ TV İZLER BIZ RADYOYYA HASRET Darbe Oldu, Köy Radyo Doldu Manufaturacılığı Terk ÇİTÇİLİK DÖNEMİ HAÇ YOLCULUĞU HAS UN ÇIKTI, SU DEĞİRMENLERİ BİTTİ ENİŞTELER HER YIL MİRAS İSTER Para Degil Ayva Gelecekti, Gelmedi ÇOCUKLARIN VE GELİNLERİN ÖĞETMENİ VEFAT EDER.. Ameliyat DELİ DELİ AKAR DALAMAN ÇAYI Yaprakli Baraji Havuç Hayati Değiştirir Şeker Domates Meşhur BİTMEZ TÜKENMEZ MAHKEMELER.. Hakim, Rakam İster. Bilirkişi, Beş Kuruş Etmez Der Bu Adam Elinizdeki Tüm Tarlalari Alir Yumruk İşe, Yarar. Zehra, Kim? Ümmü, Adim Zühre Sen, İdamlıksın Arkadaş! Dikilen Ağaçlari Sökülür. Tüfekle Saldiri Köyün İmami Devrede Ümmü Yenge, Hasta Ve Barış Kürekle Saldır, Birlikte Yemek Ye Hacılar Gibi Ev Yıkılır Bela Geldi.Gitti..İyilik Gelmiş, Gitti AH DAMAT AH...KIZIMIN CANINI AL Mezarliklar Dolu Olurdu Cami İçin Yumruk. Başkasina Çalişma ÇALIŞIR, HAKKINI VERİR: Nuri Algan: Ben Pes Ettim O Etmedi Israfi Sevmezdi. 8

HER AKŞAM TV YE DÜNÜRÜNE GELİR SOKAK OLAYLARI MEHMET EMİN YARBAY IN TELEVİZYONU Güçlü Su Ve Küllü Su İlk Yanan Işik O nun Tüfek Ve Kaza SON DÖNEM Bana Ne Oldu? Dilim Kopsa da Hastayım Demeseydim Oğula: At Kuyruğu Olma.. Kocaya: Ölümsüz Köy Yok Hem Barış Ve Kavga Anlik Benim Parti Burda Yok Hayatta Olmayanlar Var Olanlar Yok Hatiralar Canlanir O, Köyler Beni Tanir Vasiyetleri Eşek Sattı Dedirtmem Azrail, Mehmet Emin e Git Para Vermeyeceksen Yüksek İcar Ver Bana Ait Yer:Şu Kil Çuvalin Kapladiği Alan Kim Önce Giderse, Hoyraz, O nun Illa Namaz... Yine, Namaz!.. 5 Gün 5 Yil Ilk Defa Ayazlik Tan Veda 40 Yaşindaki Genç Ya Uşcan Ya Düşcek Denizli ye Son Gidiş İlk Kez Cuma ya Gidemez Birinci, Bekle. Ikinci, Dur Gelin, Gelse.. Ersönmez, Gelse!.. Regaip Selasi Sali - Teneşiri Hazir. Fakat Hoyraz Tamam Cenazeye Katkatilanlar Hemen Isik Sönmesin Yemekli Mevlüt Hayat Devam Eder Cenaze - Dügün Bir Arada Olabilir Miydi? Alan Yok ki, Fiyatı Olsun Düğün Aileyi Yine Birleştirir Alt -Üst Parasi Hazir,Fakat.. KİŞİLİĞİ DEDE- TORUN İLİŞKİSİ 9

Yasin Adi, Onun Rüyada Fatma yi Görür Ananiz, Sizi Sattiğini Bilmiyor Mu? Dikilme Cezası Beyhan Arslan Doğru Aç Temekten Kaçiş Kedi Deliğinden Giriş Bir Dönüm Tarla Sulayamazsınız Okul- Tarim Torununun Torunu Gördü SAĞLIK Yemesi - İçmesi VI.BÖLÜM DARIVEREN DE SOSYO KÜLTÜREL ÇEVRE VE İLKLER Dar-I Viran dan Dariveren e Karaağaç Dan Acıpayam a Zırai Devrim Başlıyor İlk Traktör İlk Kamyon Köy de İlk Otobüs Havuç Hayatı Değiştirir Domates Meşhur İlk Radyo İlk Televizyon Bilgisayar İlk Telefon İlk Bakkal Et Alışkanlığı İlk Kiremit Çatı Ve İlk Döşenen Marsilya Kiremit İlk Kilit Taşı Ve Ağların Maşası Odalar Sorumlusu Darıveren de Odalar Darıveren Belediyelik Elektrik Su Güçlü Su Değirmenler Güneş Enerjisi KÜLTÜREL HAYAT Türbeler 10

Mezarlıklar Dedeler Hamit Ovasının Manevi Sultanları Abdi Beyler Gabaardıç Mahalli İnançlar Halk Hekimliği Adak Yağmur Duası Bayramlar ŞEHİT VE GAZİLER Kore ye Gidenler Kıbrıs a Gidenler DARIVEREN, DİNDARDIR Darıverenli Sarhoş Ula Verin!.. Kamu Gücü İle Yer Tamam Darıverenliler Camii Tarihi Yapı Ve Yatırlar. Mescit Ve Camiler Cuma Camii DARIVERENDE PEYGAMBER ÇOCUKLARI Al-İ Resul Ve Şerifzadeler Muhassıllar Darıveren Medresesi DARIVERENDE İLK OKUL VE EĞİTİM. İlk Okuyan Ve Çocuk Okutan Aile Eğitimin İkinci Devresi İlk Öğretmen Eğitimin Üçüncü Devresi Darıveren de Eğitimin Dördüncü Halkası DARIVERENLİ MEŞHURLAR İlk Bayan Öğretmen Solan Fidan Darıveren de Okuyup Öğretmen Olan İlk Kız Kırık Çıkıkçı Dişçi Hava Raporu Sıtma Savar Doktorlar Yapı Ustası Terzi Marangoz Yemekçi 11

Saz Çalan Yeme İçme İstatistikçi Kuyucu İlk Fotör Şapkalı Muhabbet Ehli Ayyaşı Kumarcı Çok Güldüren Ağaları Ağalık Soydan Olur Güreşçi Kağnı Yapan İlk Gramafon İyi Oynayan İlk Motorlu Araç Kullanan Bayan İlk Tüp gazlı Ocak İlk Madenci Kahvehaneler Köyde Tiyatro Yalancılık Testi En Meşhur Ev En Meşhur Yemek Tatlı Yukarı Mahallede İlk Okuyanlar İsimler Meşhur Deyimler (Darb-ı Meseller) Davulcu Filim Sahnesi Baş Açmak Ayıp, Başı Açık Gezen Mucu Olur Sinema Dedesil Darıveren İlk Öğretmen Vefatı Cinayet Evlilikler Tasada Kıvançta Birlik Deprem AVCILIK Dalaman Çayı ndaki Silah. Ava Giden, Evde Avlanır Gaz Ahmet En Uzun Mesafe Taş Atan Arşivci Çörek Otu DARIVEREN DE SİYASET 12

Belediye Seçimleri Belediye Meclis Üyeleri Muhtarlar EVLENME ADETLERİ VE DÜĞÜN EĞLENCELERİ Kız İsteme Ve Söz Alma: Kılını Bile Görmedim Nişan Takılması Düğün Hazırlıkları Düğün Odunu Maşala GİYİM KUŞAM Üç Etek GÜREŞLER Biraz Vakit Geçirelim De Yen Çam Köye Gadar Go Gari Yaşar Doğu Ana, Artık Sen Halledersin DARI HEM KAZANÇ HEM EĞLENCE ARACI Arapaşı Güç Ölçüsü YÖRESEL YEMEKLER Darıveren de Uğurlamalar Darıveren de Bulunan Resmi Kurumlar Dernek- Vakıflar SÜLALELER Darıveren Kasabası ndaki Soy Adları Boy Adıyla İlgili Olanlar Lakaplar DARIVEREN AĞZI" Darıveren Sözlüğü Kaynaklar 13

TÜRKMEN GOCASI DARIVERENLİ MEHMET EMİN YARBAY ÖNSÖZ Ankara dan çıkıp Darıveren istikametine giderken, muhatabımın konuştuğu ağız dikkatimi çekiyor. Şimdi demiyor, Hindi diyor. Şura kelimesini Hura olarak kullanıyor.. Ve başkaları.. Denizli ye vardığımızda, bunun sadece o kişiyle sınırlı olmadığını anlıyorum. Lehçede ufak tefek ağız değişikliği olsa da doğup büyüdüğüm yöre insanın ağız biçimiyle aynı. Yani alfabesinde Ş yerine çok kere H harfi kullanılıyor.. Darıveren e gitmek üzere Honaz dağı eteklerini silerek yola devam edip bir zamanlar Kazıkbeli diye ünlenen Cankurtaran ı geçince Hamidiye Ovası na erişiyorsunuz. Sanki saklı bir yer. Bir şeylerin burada korunduğu hissini veren bir yapı. Çevresi dağlarla çevrili. Birisi Cankurtaran dan Denizli ye açılan boğaz. Diğeri Gölhisar a açılan kapı. Bir başkası daha var.gireniz Vadisi... Ancak Dalaman Çayı izin verirse, dağları dele dele geçebilirsiniz. Bu üç tabi yolun dışında Hamid Ovası kendine özel bir alan gibi.. Diğer bir dikkatimi çeken konu ise, Hamidiye Ovasında yol alırken, dağların kenarlarında yer alan yerleşim alanlarının isimleri.. Burada sayılan tüm isimler hemen hemen yine doğduğum yerlerdeki yerleşim birimlerinin isimleri ile aynı. Birisi Batı Torosların ucu diğeri Anadolu nun tam göbeği...türkçe nin benzer ağızı kullanılıyor ve yerleşim yerlerine benzer isimler veriliyor. Bu iki benzerlik iyice dikkatimi çekiyor. Hamidiye Ovası nı geçerek dağların ova ile birleşmek için ovanın yükseldiği, dağların ovaya akmak için eğildiği alanda kurulu bulunan Darıveren e geldiğimizde karşımızda 98 lik bir Türkmen Gocası ile karşılaştık. Biraz sıhhati bozulmuştu. Ancak tüm hayat aktiviteleri, ilaç takviyelide olsa normal idi.... Bu ziyaret sonrasında Darıverenli Abdi bey i yazmak için muhatabımla aramızda konuşmalar oldu. Ancak sonraki gelişmeler bunu mümkün kılmadı.... Eylül Başında, gece bir rüya. Hayırdır dilekleri ile gece gördüğüm rüyayı yakınlarıma anlatıyorum. Ve anı gün sabah saatlerinde Ersönmez Yarbay dan bir telefon: Babam vefat etti.o nun hakkında kitabı yazar mısın? Bir asır yaşamış, gün görmüş, belki ilim değil fakat irfan sahibi Türkmen Gocası artık bedenini kalanların şerefine teslim ederek can kafesinden Kurtulmuş tu.. Kimilerine göre ise yer yüzü mekânından çekilmişti. Böylece O nun hakkında bilenenleri kaleme almak, bize düştü. Kitap için veri toplamak gerekti. Önce Ankara da sonra Denizli, Acıpayam, Gölhisar, 14

Çameli yaylalarında ve Darıveren de birçok insanla görüştüm. Bölge ile ilgili kitaplara müracaat ettim. Internet sitelerine baktım. Olmadı Fransalara kadar uzanıp, doğrusunu araştırma gayretine girdim. Bu arada O, insan vefat etmiş gitmiş. Bazı olayları deşmeye ne gerek var?.. O nun hayatında yazılacak ne varmış?.. şeklinde sorularla karşılaştığım gibi O, sıradan bir insandı, bu kadar ünlü varken onları değil de Bunu yazmanın ne anlamı var? diyenler çıktı. Buna rağmen, bizim kitap çalışmasına hazırlık yaparken konuştuğumuz, kimi itirazı olan Tanınmamış bir insanının hayatı da yazılır mı? diye soran insanlar içinde sonradan biraz anlatınca Evet yazmaya değer görüşüne gelenler de olmadı değil. Elbette, her insanin hayati bir destandır. Her insanin bir hikâyesi vardır. Biz, genellikle bu hikâyeyi o insanla birlikte toprağa gömeriz. Gömeriz de neler kaybettiğimizi çok kere düşünmeyiz. Oysa üstünü örttüğümüz sadece bir insanin hayatıyla sınırlı değil. O, insanin hayati çerçevesinde toplum hayatında ne çalkalanmalar olmuş ne gibi değişiklikler yaşanmıştır. Umarım, bu çalışmayı okuyanlar, sadece Türkmen Kocası Mehmet Emin Yarbay ın hayatını değil, yüzyıllık bir toplumsal delişimi, devinimi de takip etmiş olacaklar. Sıradan insanların sıradan olmayan hikâyeleri ile karşılaşacaklar. Yeğenleri, oğlu ve torunu ile siyasal hayatımıza önemli aktörler katmış olan Darıveren li Mehmet Emin Yarbay, diktiği on bin fidan ile de bu toprağa değer katan isimsiz kahramanlar arasında yer aldığını, toplum hayatımıza önemli katkılar sunduğunu görmüş olacaklardır. Bizde elimizden geldiği, kudretimizin yettiği kadar genç kuşaklara bu isimsiz kahramanlardan birini sunmuş olmanın mutluluğunu yaşamak isterken, eksikliğimizin affı, noksanlarımızın ilerde tamamlanmak üzere iletilmesi ricası ile; Sipahioğlu Mehmet Emin Yarbay a her şeyin hâkimi, mutlak kudret sahibi Allah tan rahmetler dilerim. Necati Çavdar 15

I. BÖLÜM: DARIVEREN VE BÖLGENİN KONUMU DARIVEREN VE BÖLGENİN KONUMU Resmi kayıtlar; Mehmet Emin Yarbay için 01.07.1909 da doğduğu 11.08.2007 de vefat ettiğini yazıyor. Bir insan için 98 yıllık resmi hayat süreci Burada bitmeli mi? İnsanın, doğduğu yerin, bulunduğu toplumun, o toplumu şekillendiren olayların elbette kişiye etkisi olacaktır. Çünkü insan sosyal bir varlık. Bizde bu düşünceden hareketle, bir asırlık hayat süren Mehmet Emin Yarbay ın doğduğu yerler ve sosyal çevreye göz atmak istiyoruz. Mehmet Emin Yarbay ın doğduğu, evlendiği, askere gittiği, torun sahibi olduğu ve geçimini sağladığı yer bugünkü adları ile Denizli nin Acıpayam İlçesi nin Darıveren beldesi. Darıveren, yukardan bakınca insanın göz çukurlarını andıran ve kenarlarındaki dağların göz kiplikleri gibi dikildiği bir yerde, Hamit Ovasının dağlara yaslandığı güney ucunda yerleşik bir orman kenarı beldedir. Darıveren arazisinin büyük bölümünü sulayan Dalaman çayı ovaya can veriyor. Tepsilli eteklerinden inerek ilerde Bademli ve Köy derelerinin birleştiği yerde Koca yokuş mevkiinin 5 km ötesinde meyilli bir arazi üzerine kurulmuş. Batı Torosların uzantısı olan Gölgeli, Eşeler ve Güre Dağları ile Honoz dağına bakar Darıveren in İlçe Merkezi olan Acıpayam a uzaklığı 20 km, il merkezi Denizli ye uzaklığı ise 80 km. dir. Denizli Acıpayam Çameli-Fethiye karayolu üzerinde yer almaktadır. Darıveren, Ege Bölgesi nden Akdeniz bölgesine geçiş yerinde ve Ege Bölgesi nin Güney uçlarında yer alan konumu gerekse iklim yönünden Ege, İç Anadolu ve Akdeniz Bölgesinin geçiş yerindedir. Kasabanın bulunduğu alanda Göller Bölgesi iklimi hüküm sürmektedir. Acıpayam ın yerleştiği Hamit Ovası nı doğuda bulunan Eşeler Dağı, 2230 metreyi bulan yüksekliği ile bölgeyi Burdur ve Tefenni den ayıran tabi bir set görevini yükleniyor. Batıda ise, Hamit Ovasını Gölgeli Dağlar silsilesinde ki 2421Metreyi bulan yükseltisiyle Bozdağ, Kırdağları ve Kızılhisar dağları sınırlıyor. Kuzeyde ise yılın önemli bir zamanında başında adeta beyaz tül gibi duran karla 2528 metrelik Honaz dağı ve 1873 metreyi bulan yükseltisiyle Elma Dağı, Honaz a eşlik ediyor.. 16

II. BÖLÜM DARIVEREN VE BÖLGENİN TARİHÇESİ Türklerden Önce Darıveren Tarih Öncesi Çağlar Darıveren çevresindeki yerleşim birimlerinde tarih öncesi çağlara ait buluntuların varlığı, bu merkezlerin yakınlığı düşünülünce, Hamit Ovası ve çevresinin tarih öncesi çağlarda da yerleşim için uygun bir yurt olduğu ortaya çıkmaktadır. Acıpayam yakınlarındaki Yassıhöyük kazıları, M.Ö.2700 lü yıllara ait verileri ortaya koymaktadır. Yassıhöyük gibi irili ufaklı dokuz höyüğün varlığı bu bölgede, yerleşmelerin eskiye dayandığını ispat etmektedir. Bilindiği gibi höyükler bir önceki yerleşim yerinin, deprem, sel, yangın, istila gibi sebeplerle yıkılarak kaybolmasından sonra yeniden başkaları tarafından inşa edilerek mesken tutulan ve yükseltileri bir apartman boyunu bulan tepeciklerdir. Tunç çağına kadar tarihi indirilen bu tepeciklerdeki yerleşmelerin Luwi, Hitit, Frig, Helenistik, Roma dönemlerinde de devam ettirildiğini göstermektedir. Kazanas Vadisi yani Hamit Ovası Pamukkale bölgesindeki ölüler şehrini ve hastalara şifa dağıtan konumundaki ruhani merkezi Gölhisar da ki Kbyria ya bağlayan geçiş yeri aynı zamanda Kbyria yı batıdaki Datça bölgesindeki Karya ya ve Aspendos, Side gibi Akdeniz in kıyılarında bulunan merkezlere bağlayan geçiş yolları idi. Darıveren yakınlarındaki İbecik köyü harabeleri, Gölhisar da ki antik kent, Hamit Ovası nın bir ucunda Karahüyük deki tarihi Themmisonion ile Agethe Kome diye tarihte isim alan ve Acıpayam Ovasına hâkim bir yerde Acıpayam sırtlarındaki Alacain gibi bölgedeki tarihi miras bu durumu ispatlıyor. Ormanlık Ülke Darıveren in içinde bulunduğu bölgedeki Gölhisar ın adı Hitit tabletlerinde Arzawa şeklinde adlandırılır. Peki ; Arzawa sözcüğü ne anlama gelir? Arzawa kelimesi Luwice ilinde ormanlık ülke anlamındadır. Özgürlüğüne düşkün Arzawa halkı, Hitit krallarına karşı devamlı savaşmıştır. Kaynaklara göre 500 yıl Hititlerle savaşan yöre halkı, Hititleri bu kadar uğraştırmalarının nedeni olarak bölgenin coğrafi özelliğini göstermektedirler. Hititlerle bağımsız olmak için savaşmışlar savaşmasına da Mısır- Hitit savaşında da, Arzawa halkı, Mısırlılara karşı Hititler yayında yer alırlar. Tarihin kaydettiği ilk antlaşma olan Kadeş antlaşması tabletlerinde Arzawa halkının ismi de kazınmış, tarihin sayfalarına... Anadoluda İlk Cumhuriyet Bu Topraklarda Kuruldu Anadolu da ilk cumhuriyet bu topraklarda kurulur. Buranın ve kurulan medeniyetin adı 17

Kbyria dır. Torosların Aslan ı. Kibyra. Hızlı atların ve kahraman savaşçıların yurdu Kibyra, yüzyıllar öncesine ait bir Toros masalı anlatır. Kibyra da yapılan savunma duvarı bu döneme aittir. Hızlı atları ve keskin kılıçları ile tanınan Kbyria yakınındaki üç şehir devleti ile birlikte KABALİA adını alarak YATAN ARSLAN şeklini amblem olarak seçiyor. Kabalia bölgesi bir müddet sonra Lidyalılara ardından Büyük İskender himayesine ve Bergama Krallığına bağlanıyor. Antik çağda Bergama krallığı sona erince güçlenen simgesi; yere uzanmış aslan figürü veya heykeli olan böylece güçlülüğün ve mağrur halini göstermek isteyen Kbyria nın bölgede elde ettiği çekim gücü ile M.Ö. 2.Y.Y da Kbyria kenti komşu devletler olan Boubon, Balbaura, ve Oeno-anda şehirleriyle birlikte Tetrapolisi yani dörtlü şehir devleti şeklinde beraber yönetimi, katılımcı şehir cumhuriyeti ni oluştururlar. Bu dört şehir tek meclisle idare edilerek Anadolu da ilk defa çok şehirli Cumhuriyet rejimini yaşatırlar. Kbiyra bu mecliste iki oya sahiptir. Çünkü 2000 atlı, 30.000 yaya askere sahiptir.0 Anadolu da ilk cumhuriyeti, Tetrapolisi oluşturan diğer şehirler hakkında kısaca söz etmek yerinde olur. Balbaura 1500 rakımlı Asar Tepe üzerine inşa edilmiştir. Hitit kaynaklarında Lu-wi dilinde Büyük Walwa diye adlandırılır. Wal-vva nın anlamı bugün için bilinmemektedir. Kentin adı, Hitit kaynaklarında sıkça geçer. Tetrapolislik dağıldıktan sonra Balbaura güvenlik gerekçesiyle Lykia birliğine katılmıştır. Bizans dönemindeki kilise kayıtlarında kentin adı geçmektedir. Ele geçirilen lahitlerde yatan aslan kabartmalarının bulunması Kibyra nın etkisini gösterir. Balbaura en güçlü zamanında, Söğüt Gölü ve çevresine kadar etkisini göstermiş ve çevre köylere egemen olmuştur. Kentin agorası, tiyatro ve akropolü günümüze kadar ulaşmıştır. Boubon Boubon sözcüğü eski Hellen dilinde kasık anlamındadır. Bu söz kasıkta çıkan çıbanı, uru anlatmak için de kullanılırdı. Boubon antik kenti düşmanlara karşı savunma imkânı veren İbecik ve Pırnaz ovalarına hâkim bir tepe olan 1305 rakımlı Dikmen Tepesi nin güney yamacına kurulmuştur. Bu konumuyla bölgede asayişi sağlamada önemli bir yere sahiptir. M.Ö.200 lü yıllara ait bilgiler elde edilen ve çevredeki şehir devletleri ile Kibyra Tetrapolisi ne Üçlü cumhuriyete girer. Boubon daha sonra diğer Tetrapolis şehirleri ile Lykia ya geçer. Yine diğerleri ile birlikte M.Ö.43 yılında Roma eyaleti kurulur. BUBON (Boubon) şehir kalıntıları, yağmacıların saldırısına uğramış olsa da Anfi tiyatrosu, kesme duvar taşları, kral mezarları, sütun başlıkları Gölhisar ın İbecik de Dikmen Tepesi üzerinde hala yerli yerindedir. M.S.2.yüzyıla tarihlenen birçok heykelle birlikte görkemli bronz Apollon heykeli bulunmuştur. Bu buluntular Bubon da antik çağlarda bir bronz heykelcilik okulu ve atölyesinin varlığını kanıtlamaktadır. Kaçak kazılarda çok büyük tahribata uğramış şehirde, günümüze kadar gelen kalıntılardan Agora, Tiyatro, su sarnıcı, çeşme ve mabetlerin olduğu anlaşılmaktadır. Oinonda Luwi dilinde, Oinonda; üzüm, bağ, şarap anlamındadır. Oinonda kenti, Gölhisar a bağlı İncealiler köyünün 2 km batısındadır. Kent Kibyra ile Fethiye (Megri) yolu üzerindedir. 18

M.Ö.2 YYda Tetrapolise dahil oldu. Tiyatro, kaya mezarları, suru ve su sarnıcı günümüze kadar ulaşmıştır. Demir işçiliğinde ve at yetiştiriciliğinde bölge önemli bir yere sahiptir. Kibyra nın demircilik, debbağlık ve kerestecilik yönlerinden büyük gelişim göstermesi üzerine rakibi Temizoniyom (Tefenni) önemini yitirir. Kabalia da cumhuriyet rejimi yaşanırken Romalılar sınıra dayanıyor. M.Ö. 183 yılında kuzeyde Bergama şehrinden gelen Romalı General Manius Aguilius, Kibyra önlerine gelerek kenti kuşatır. Şehir yönetimi haraç vermek zorunda kalır. Romalı Generale 100 talent ve buğday vererek şehri savaştan kurtarılır. Daha sonra Romalılarla anlaşma yapılarak 100 yıl şehir serbest bırakılır. Aynı zamanda Roma da konsül olan Manius Aguilius, Roma daki siyasi işlerinden dolayı Anadolu dan aniden İtalya ya dönünce Kibyra tekrar Bergama Krallığının eline geçer. Ancak M.Ö. 82 yılında Romalı komutan Mu-rina, Mitritades Savaşıyla Kibyra yı yeniden alır. Murina bir düzenleme yaparak, Kibyra nın oluşturduğu birliği, cumhuriyeti dağıtır.???kbirya nın çevresindeki Boubon, Balbaura, Oinonda şehirleri ise Likya ya bağlanır. Roma Meclisi Kabalia yı kendine eyalet yapıyor Kbiyra ve çevresi, M.S. 23 yılında meydana gelen büyük bir depremle sarsılır. O zaman Roma imparatoru Tiberius??? (15-37) bizzat Gölhisar a gelerek Gölhisar ı bölgede eyaletin merkezi yapar. İmparator Tiberius şehre yardım ederek Kibyra nın mali ve mimari yönden güçlenmesi için beş yıl vergiden muaf tutar. Depremden sonra şehrin adı Kaiseneus Kibirya oluyor. Şimdiki binalar o zaman yapılmıştır. Şehirde Stadion, Agoro, Akropol, Nekrapol (mezarlık) yaptırıyor. Bugün ayakta duran eserler bu zamanda yapılanlardır. İmparator Tiberius un esas çalışması Kibyra nın etrafındaki bölgeleri ele geçirip, onları kontrol altında tutmak için oralara en kısa yerden varılacak yollar yaptırması, yani Gölhisar ı kavşak noktası yapmasıdır. Açılan; 1. yol: Gölhisar ı Akdeniz e bağlıyor. Kibyra-İsinda-Termesseus-Attelia veya Pamfilya (Korkuteli-Güllük-Antalya) 2. yol: Gölhisar ı İç Anadolu ya bağlıyor. Kibiyra-Tefenni-Eğneş-Düger-Burdur Gölü-Baladız-Uluborlu 3. yol: Gölhisar ı Ege ye bağlıyor. Kibiyra-Karaağaç-Laodikya (Denizli) 4. yol: Kibiyra-Boubon-Balbaura-Oinonda şehir devletlerini kendi aralarında bir birine bağlayan yoldur. Bölge antik dünyada en parlak çağını Romalılar döneminde yaşar. Bu gün bölgede rastlanan kalıntıları oluşturan tiyatro, agora, odeon, bazilika ve mezar yapılarının çoğu Romalılar dönemine aittir. Roma parçalanıp, ikiye ayrılınca Kabalia ve yöre Doğu Roma İmparatorluğu nun (Bizans) eline geçer. Doğu Roma İmparatorluğu zamanında kent kurulduğu tepelik alandan aşağıya doğru kaymaya başlar. Bölgeye artık Hırıstiyanlık hâkim olur. Kafir Roma dan çok çeken Hıristiyanlar, Pagan dönemde, antik döneme ait heykel vs. deki ahlaksız buldukları simgeleri yok ederler ya da kırarak müstehcenliklerini gizlerler. M.S. 417 deki şiddetli deprem ise Hıristiyanlaşan???Kibyra nın sonunu hazırlayarak yerle bir eder. Kibyra nın atları ve silahşörleri ünlüdür. Kibyra da hayvancılık ileriydi. Aşağı agorada 19

dericilik yapılıyordu. Yakın zamana kadar işletilen maden ocakları ve arazinin doğal yapısında bulunan demir madeni, Kibyra da demircilik sanatının varlığının kanıtlarıdır. Sağlık Tanrısı, Hamit Ovası nda Korunur Karahüyük de ki tarihi Themmisonion kentinin aynı zamanda o dönemin kutsal alanlarından olduğunu belirtmeden geçmeyeceğim. Sağlık tanrısının bu kentte oturduğuna inanılırdı. Hamit Ovası nın üç tane girişi vardır. Bir tanesi Denizli yönünden Cankurtaran dan giriş. Diğeri kendisi gibi korunaklı gözlerden, biraz daha yüksekte ki Gölhisar a geçiş. Diğeri ise Sandıraz ve Gölgeli dağlarını yararak bölgeden denize ulaşan suyolu, Dalaman çayı. Dalaman Çayı güzergâhı kolay geçit vermez. Denizli ve Gölhisar girişlerini de kapattın mı, bölge tabi sur içine alınmış oluyordu. Hapishane de Burada Antik çağda bölge hapishanesinin de burada olduğunu dair kayıtlara rastlanmaktadır. Grekçe Hapishane anlamına gelen Phylakaion denilen, yerleşim biriminin de yine Hamit Ovasın da, Acıpayam ın bu günkü yeri ya da yakınında Malı Dağı zirvesinde olduğu tahmin edilmektedir. Antik Çağın Dericilik Merkezi Antik çağda, bölgede bulunan köylerin ve şehir devletlerinin deri ihtiyacı da bu bölgeden sağlanırdı. Roma döneminde yün, dokuma ve bugün konfeksiyon ürünleri şeklinde öne çıkan Pamukkale de yoğunlaşan Laodikeia, Hieropolis şehirlerinin yanında o dönemde Hamit Ovası nda yetişen başta manda gibi hayvanların derileri işlenerek komşu şehir ve devletlere satılarak önemli gelir elde ediliyordu. Bugünkü Yeşilyuva kasabasının bulunduğu yerde kurulan Kaisareia kenti, dericiliğin ve ayakkabıcılığın merkezi konumunda idi. Ayakkabı imalatçıları esnafının en yücesi tarafından kentin ileri gelenlerinden birine yaptırılan büstteki yazı buradaki ayakkabıcılığın ileri bir seviyede olduğunu göstermektedir. SELÇUKLULAR DÖNEMİ Hamit Ovası ndaki esas iskân ve bugüne kadar gelen yerleşme dokusu Selçuklular zamanında gerçekleştirilir. Hamit Ovasında Türk akınları 1070 yılında Afşin Bey in Honaz a kadar Denizli ve havalisine akıncılarıyla beraber gelmesiyle başlar. 1071 Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu ya artık yerleşmek üzere gelen Türkler, çeşitli akınlarla Batı Anadolu ya önemli bir nüfus yığınağı yaparlar. 1080 lere doğru da Sahra-i Talamaniye yani Karağaç Ovası nın fethi tamamlanır. Deprem ve göçlerle Selçuklu nun Sahra-i Talamaniye dediği Hamit Ovasında ve civarında pek az yerli halk kalmıştır. Türkler burada genelde boş bir coğrafya ile karşılaşırlar. Bölgeye gelen Oğuz boyları artık burayı, yurt bilirler. Türkmen boyları, yarı göçebe yarı yerleşik hayata başlarlar. Ya terk edilmiş yada depremlerle yıkılmış olan eski yerleşim yerlerine değil çoğunlukla kendilerine uygun alanlara yerleşerek buralara Türkmen boylarının isimleri verilir. Hamit Ovasında ondokuz Oğuz boyunun ismi geçiyor olması, buralara yerleşen Oğuz boylarının özelliklerini koruma arzusu olarak görülebilir. 20

Türkmenler Uç Boyları Horasan dan hareket eden Anadolu nun Toros eteklerine yayılan Avşar boyları düşman saldırılarından dağlara çekilerek korunurlar. Diğer zamanlarda yurtlarına inerek tarım ve hayvancılıkla uğraşırlar. Kazıkbeli Savaşı Dönüm Noktası 1120 lerden sonra yüzyılın sonlarına kadar bu alanlar zaman zaman Haçlılarla bir olan bölge devleti Bizans ın eline geçer. Türkmenler, Hamit Ovası nın savunmaya uygun olması dolayısıyla Bizans ı, Kazıkbeli geçidinden (Cankurtaran) ileri geçirmezler. Kazıkbeli nde Haçlı ordusu ve Bizans ordusu ile devamlı mücadele halinde olmuşlardır. II.Haçlı seferi sırasında Anadolu ya giren Haçlılar, 1147 yılında en kestirme yol gördüklerinden Denizli den Antalya ya Hamit Ovası ndan geçerek gitmek isterler. Haçlıları, Selçuklu uç birliklerinden Avşarlar, Hamit Ovası nin tabii giriş kapılarından olan bugünkü Cankurtaran da karşılarlar. Kazıkbeli Savaşı denen bu savaşta Haçlılar perişan edilir. Gerek 1147 yılındaki Kazıkbeli savaşı gerekse 1176 yılında Çivril ilçesi yakınlarında yapılan Miryakefalon Savaşı ndan sonra Türkler Denizli ve çevresine hâkim olarak bölgeyi yurt edinmeye başlarlar. Server Gazi ve Cankurtaran Cankurtaran mevkiinde 1147 yılında Türkiye Selçukluları nın Fransız Kralı VII. Lui ile Alman İmparatoru Konrad kumandasındaki Haçlı Ordusu nu Kazıkbeli Savaşı nda darmadağın etmiştir. Bu savaşta komutanlardan Mehmet Gazi ve kardeşi Server Gazi şehit olmuş, Server Gazi nin türbesi Cankurtaran da bulunmaktadır. Cankurtaran Honoz dağının, Denizli den Hamit Ovasına geçit veren tek boğazıdır. Bölge, 1147-1148 yıllarında haçlı seferlerinin akınlarına maruz kalır. Fransa Kralı VII. Louis in kumandasındaki ikinci Haçlı ordusu 1147 yılında Efes e gelir. Oradan Menderes nehri boyunca yürüyüşüne devam eder. Bu ordudan ayrılan ve daha çok Almanların oluşturduğu bir Haçlı öncü kuvveti 1147 senesinin sonlarında Kazıkbeli ne gelerek Hamit Ovası na geçmeyi denerler. Kazıkbeli nde pusu kuran Hamit Ovası yöresinden toplanmış Türk Kuvvetleri tarafından yok edilirler. Bundan sonra 6 Ocak 1148 tarihinde yürüyüşe geçen Fransız kuvvetleri Kazık Beli nin alt tarafına gelirler. Planlarına göre Kazıkbeli geçidi, 7 Ocak 1148 tarihinde aşılacaktır. Fransız Kralı VIIX???Louis; Haçlılar, Denizli den çıkıp ilerleyerek Kazıkbeli ne geldiklerinde daha önceleri burada perişan edilen Alman haçlılarının cesetlerini görünce savaş düzenine girerler. Birkaç gün önce Denizli yöresindeki yenilginin öcünü almak için pusu kuran Türkler ise bölgeye başka yerden geçmenin mümkün olmadığını bildiklerinden Kazıkbeli nin tepesinden Haçlıların hareketlerini izlerler. Haçlılar; savaşçı birliklerini, öncü ve artçı ikiye ayrılmış olarak Kazıkbeli ne doğru yürüyüp, planlarına göre öncüler hızlı bir şekilde Kazıkbeli nin düzlük yerine varacak orayı Emniyete alıp, çadırları kurarak kamp yerini hazırlayacaktır. Nitekim Geoffroi de Rancon kumandasındaki öncü kuvvetleri bir mukavemetle karşılaşmaksızın Kazıkbeli nin en yüksek yerine varır. Fakat saat sabahın henüz dokuzudur. Öncü kumandanı bugünkü yürüyüşü az bulmuştur. Bizanslı rehberleri de geçidi aşmayı tavsiye ederler. Ve Hamit Ovasındaki Kızıl çukur ovasını kast ederek; az uzakta kamp kurmaya elverişli bir ova bulunduğunu söylerler. Fransız öncü kuvvetleri Kazıkbeli ni terk ederek, Kızılhisar ovasına inip çadırlarını kurarak istirahata çekilirler. Türklerin kuvveti onlara göre az 21