Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Tüm hakları saklıdır. Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü Tarafından hazırlanmıştır. Ankara, 205 Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri TAGEM Ankara - 205

2 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Hayvancılık ve Su Ürünleri Araştırmaları Daire Başkanlığı, Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları Çalışma Grubu Koordinatörlüğü tarafından hazırlanmıştır. Tüm hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz ve çoğaltılamaz. İletişim Adresi: Tarımsal Araştırmalar ve Teknoloji Geliştirme Kampüsü İstanbul Yolu Üzeri, No: 38, P.K.: 5 067 Yenimahalle-Ankara-Türkiye Telefon : 032 357622-26 Faks : 032 35 34 48, 032 343 2 8 www.tagem.gov.tr haysud@gthb.gov.tr Hazırlayanlar: Dr. Mesut YILDIRIR, A. Oya AKIN ISBN: 978-605-975-3-5 Ankara, 205 Basım Yeri: Uzerler Matbaacılık Reklamcılık Turizm San. Tic. Ltd. Şti. ANKARA Telefon : 032 44 90 5 www.uzerler.com

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 3 Yönetici Özeti Türkiye yeryüzünün en önemli gen merkezlerinden birinde bulunmaktadır. Biyolojik çeşitlilik ve onun bir unsuru olan hayvan genetik kaynakları; ekonomik ve genetik zenginliğin bir göstergesi olup, tıp, tarım, gıda güvencesi ve endüstride önemli yararlar sağlamaktadır. Dolayısıyla, hayvan genetik kaynaklarımızı korumak ve gerektiğinde kullanmak; ekonomik, bilimsel, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarımızın bir gereğidir. Hayvansal üretim içerisinde önemli bir yere sahip olan hayvan genetik kaynaklarında son 50 yıllık süreç içerisinde önemli kayıplar meydana gelmiştir. Bu kayıplar aynı zamanda kültürel ve üretim çevrelerine sağladığı ekonomik katkıların, çevreye olan olumlu katkılarının ya da kırsal alanda ekonomik gelişme için taşıdığı fırsatların kaybı anlamına da gelmektedir. Söz konusu nedenlerle hayvan genetik kaynakları, günümüz ve gelecek çıkarlarımız için sahip çıkmamız, korumamız ve gelecek nesillere aktarmamız gereken değerlerimizdir. Türkiye de Ulusal Odak Noktası görevi, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Ulusal Odak Noktası sorumluluğunu üstlenmiş olan Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları Çalışma Grubu Koordinatörlüğü çalışmalarını yürütürken son 20 yıllık süreçte hedeflenen ve önemli ölçüde gerçekleştirilen kurumsal yapıları ve ulusal mevzuatı kullanmakta, konunun ulusal ve uluslararası gelişimini takip etmekte ve ilgili faaliyetleri yürütmektedir. Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları Çalışma Grubu

4 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 5 İçindekiler Yönetici Özeti... 3. Giriş... 7 2. Tanımlar... 9 3. Türkiye de hayvansal üretim açısından HGK nın önemi ve çeşitliliği... 4. Hayvan genetik kaynakları konusunda yürütülen faaliyetler... 2 4.. Kurumsal yapılar ve paydaşlar... 2 4.2. Hayvan genetik kaynakları mevzuatı... 3 4.3. Koruma programları... 3 4.4. Tanıtım çalışmaları... 4 4.5. Evcil hayvan tescil çalışmaları... 4 4.6. Uluslararası faaliyetler... 5 5. Hayvan Genetik Kaynakları Ulusal Strateji ve Eylem Planı... 6 6. Türkiye hayvan genetik kaynakları... 7 6.. Türkiye Yerli Sığır Irkları Doğu Anadolu Kırmızısı, Bozırk, Güney Anadolu Kırmızısı (Kilis), Yerli Güney Sarısı, Yerli Kara, Zavot,... 7 6.2. Anadolu Mandası... 2

6 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 6.3. Koyun ırkları... 22 Yağlı kuyruklu koyun ırkları; Akkaraman, Kangal Akkaraman, Morkaraman, Dağlıç, İvesi, Çine Çaparı, Karakaçan, Koçeri, Güney Karaman, Karagül, Norduz, Tuj, Hamdani, Karakaş, Zom... 24 İnce kuyruklu koyun ırkları; Kıvırcık, Karayaka, Gökçeada, Karacabey Merinosu, Anadolu Merinosu, Orta Anadolu Merinosu, Ramlıç, Pırlak, Karya, Bafra, Polatlı, Bandırma, Hasmer, Hasak, Bandırma, Türkgeldi... 29 Kuyruğu yarım yağlı koyun ırkları; Sakız, Herik, Hemşin, Malya, Acıpayam... 34 6.4. Keçi ırkları; Kıl, Ankara, Renkli Ankara, Kilis, Honamlı, Norduz, Akkeçi, Türk Saaneni, İspir, Halep, Gökçeada, Mahalli, Osmanlı (Gürcü), Kaçkar, Abaza... 36 6.5. Tavuk ırk/hatları; Denizli, Gerze, ATABEY, ATAK, ATAK-S... 4 6.6. Kafkas arısı... 44 6.7. Yerli ipekböceği hatları; Bursa Beyazı Alaca, Bursa Beyazı, Hatay Sarısı... 45 6.8. Köpek ırkları; Kangal, Akbaş... 46 6.9. Van ve Ankara Kedisi... 48 6.0. Bursa Oynarı ve Trakya Makaracısı güvercinleri... 49 6.. Ankara Tavşanı... 50 7. Ekler... 5 Ek. Tescil Listesi... 5 Ek 2. Koruma programlarında yer alan ırklar ve koruma yerleri... 52 Ek 3. Web adresleri... 54

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 7. GİRİŞ Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB), Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) bünyesinde Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarını Koruma ve Sürdürülebilir Kullanım Projesi, 995 yılında kaybolma riski yüksek yerli sığır ırklarının korumaya alınması ile başlatılmıştır. Projenin amacı kaybolma riski ile karşı karşıya olan yerli ırklarımızı temsil eden örneklerin mevcut yöntemlerle koruma altına alınması, bu genotiplerin yok olma sürecinin dışında tutulması ve ırklarımız için tanımlayıcı bilgiler sağlanmasıdır. Risk altındaki sığır ırklarıyla başlatılmış olan proje, 996-997 yıllarında koyun, keçi, manda, tavuk ve ipekböceği, 2002 yılında da bal arısını kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Hayvan genetik kaynakları (HGK) nın korunmasındaki temel nedenler; I- Ekonomik; Üretim çevresine uyum, ürünlerinin ve bu ürünlerden elde edilen özel mamullerin önemi, organik üretim açısından üstünlükleri veya uygunlukları, geleneksel üretimden kaynaklanan bilgi birikimi ve marjinal alanları değerlendirme potansiyelleri önemli ekonomik nedenlerdir. Entansif üretim koşullarında kültür ırkı hayvanlarla rekabet şansı düşük olan yerli HGK ları düşük değerli yem kaynaklarını ve bitkisel üretime elverişsiz alanları değerlendirebilmeleri ve verime dönüştürebilmeleri bakımından öne çıkmaktadırlar. Bu ırklar, yetiştirildikleri bölgenin koşullarına çok iyi uyum sağlamış, özgün niteliklere sahip olan, dayanıklı ve kötü çevre koşullarında yaşayıp üreyebilen hayvanlardır. Diğer taraftan, çiftlik hayvanlarında sürekli olarak verim artışı yönünde yapılan seçimlerle yetersiz veya zorlu çevresel koşullara uygunluk ve hastalıklara karşı direnç zayıflamaktadır. Entansifleşme olanağı bulunmayan bölgelerde üretilebilen ve bu üretim tarzının sürüp gideceği bilinen yörelerin değerlendirilmesindeki rolleri nedeniyle genetik kaynakların korunması ve sürdürülebilir kullanımının sağlanması gerekmektedir. II- Bilimsel; Gelecekte doğal kaynaklarda yaşanması olası azalmalar ve küresel ısınmanın olumsuz etkileri sonucunda gıda ve yem amaçlı bitkisel üretimdeki düşüşlere bağlı olarak entansif hayvan yetiştiriciliğinin sınırlanacağı bu nedenle ekstansif hayvan yetiştiriciliğinin öneminin büyük ölçüde artacağı düşünülmektedir. HGK da mevcut varyasyonun korunması, hatta daha da artırılması olası değişikliklere uyum imkanını artırabilecektir. Yakın gelecekte, çevresel değişikliklere bağlı olarak oluşacak sorunların çözümünde yerli ırkların sahip olduğu kimi genlerin veya gen kombinasyonlarının ticari bir unsur olarak karşımıza çıkması olasılığı büyüktür.

8 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri III- Kültürel; HGK aynı zamanda önemli bir eğitim, araştırma ve kültür materyalidir. Gelecek nesillere geçmişi hatırlatmak ve onların geleceklerine ışık tutabilmek açısından evcil HGK nın korunması gereklidir. Bölge kültürünün ve geleneğinin bir parçası olan yerli ırklar üzerinde bizden sonra gelecek nesillerin de hakları bulunduğunu, bu gen koleksiyonunu bozma veya ihmal hakkımız olmadığı gibi onları korumanın görevimiz olduğu unutulmamalıdır.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 9 2. TANIMLAR Tarımsal biyoçeşitlilik gıda ve tarım ile ilgili ekosistemleri oluşturan tüm biyolojik çeşitlilik unsurlarını içine alan geniş bir kavramdır. Bu anlamda tarımsal biyoçeşitlilik; tarımsal ekosistem, hayvan, bitki ve mikroorganizma çeşit ve çeşitliliği ile bunlarla ilişki halindeki cansız çevre ve süreçleri kapsamaktadır. Biyolojik çeşitlilik; ekosistemler ve ekosistemlerin yer aldığı komplekslerde yer alan tüm canlılar arasındaki farklılaşmanın ölçüsüdür. Türler arası ve tür içi çeşitlilik ile ekosistem çeşitliliği de bu kapsamda değerlendirilmektedir. Ekosistem; sınırları belli bir alan içerisinde bulunan, birbirleri ile etkileşim halindeki canlı ve cansız öğelerin tümü ile bunlar arasındaki ilişkiler bütününe verilen addır. Tür; ortak özelliklere sahip olan, aralarında çiftleştiklerinde döl verimli döller veren ve ortak özelliklerini döllerine aktaran hayvan gruplarının adıdır. Hayvan genetik kaynakları; gıda ve tarım alanında kullanılmakta ya da kullanılabilecek olan hayvan türlerini ve her türe ait populasyonları ifade eder. Irk; Dışarıdan gözlenen özelliklerle tanımlanabilen ve teşhis edilebilen; aynı tür içinde benzer şekilde tanımlanmış diğer gruplardan gözle ayırt edilebilen ya da fenotipik olarak birbirine çok benzese de coğrafi ya da kültürel olarak ayrı bir kimliği olduğu var sayılan hayvan gruplarıdır (FAO, 203). Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Tesciline İlişkin Yönetmelik e göre Bir türün içerisinde yer alan, yetiştiricilik uygulamaları ve yetiştirilme ortamının etkisiyle ayırıcı ortak özelliklere sahip olmuş ve bu özelliklerini döllerine geçirebilen hayvan grupları dır. FAO, 203. In vivo Conservation of Animal Genetic Resources, Roma, Italya.

0 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Sürdürülebilir kullanım; bir tür, ırk veya biyolojik sistemin, farklılık ve üretkenliğini korumak koşuluyla ve yetiştiricisinin beklentilerini karşılayacak düzeyde ürün ve gelir sağlayacak şekilde yetiştirilmesidir. Koruma; HGK nın yok olmalarının önlenmesi amacıyla; doğal yaşam alanında halk elinde canlı (in vivo), doğal yaşam alanı dışında koruma sürülerinde canlı (ex situ in vivo) ve gen bankalarında dondurulmuş genetik materyal (ex situ in vitro) bulundurulması faaliyetleridir.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 3. TÜRKİYE DE HAYVANSAL ÜRETİM AÇISINDAN HGK NIN ÖNEMİ ve ÇEŞİTLİLİĞİ Dünyada bilinen memeli ve kuş türlerinden 40 kadarı gıda ve tarım için evcilleştirilmiştir (FAO, 204). Dünya ölçeğinde yaygın olarak yetiştiriciliği yapılan; sığır, koyun, tavuk, keçi ve domuz, önde gelen türlerdir. Türkiye için dünya genelinde olduğu gibi, sayısal ve genetik çeşitlilik bakımından öne çıkan koyun, sığır, keçi ve tavuk türlerinin yanında; manda, at, arı, bıldırcın, deve, eşek, güvercin, hindi, ipekböceği, kaz, kedi, keklik, köpek, manda, ördek, sülün ve tavşan türleri evcil hayvan genetik çeşitliliğine katkı yapmaktadır. Dünya (FAO, 204) Memeli Kanatlı Toplam Risk altında 955 503.458 Yok olmuş 565 82 647 Risk bulunmuyor.26 296.557 Risk durumu bilinmiyor 3.368.744 5.2 Toplam 6.49 2.625 8.774 Türkiye Memeli* Kanatlı* Diğer* Toplam Risk altında 4 3 3 47 Yok olmuş 9 - - 9 Risk bulunmuyor 50 6 57 Risk durumu bilinmiyor 23 7-30 Toplam 33 6 4 53 *Memeli; sığır, manda, koyun, keçi, at, köpek, eşek, kedi, tavşan, Kanatlı; tavuk, hindi, ördek, kaz, güvercin, Diğer; ipekböceği, arı. %58 %7 %7 %8 Risk altında Yok olmuş Risk bulunmuyor Risk durumu bilinmiyor %20 %37 %3 %2 Risk altında Yok olmuş Risk bulunmuyor Risk durumu bilinmiyor Şekil. Hayvan genetik kaynakları risk durumları (204) FAO, 204. Hayvan Genetik Kaynakları Dünya Durum ve Eğilim Raporu.

2 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 4. HAYVAN GENETİK KAYNAKLARI KONUSUNDA YÜRÜTÜLEN FAALİYETLER 4.. Kurumsal yapılar ve paydaşlar Ulusal Odak Noktası görevi; Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü bünyesinde faaliyet gösteren Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları Çalışma Grubu Koordinatörlüğü tarafından yürütülmektedir. Temel olarak, hayvan genetik kaynakları (HGK) nın korunması ve sürdürülebilir kullanımının sağlanması için yetiştiriciden başlayarak, bölgesel ve ulusal ölçekte konuyla ilişkili tüm paydaşların yürütülen faaliyetlere gönüllü katılımı esas alınmaktadır. Bu kapsamda; yetiştiriciler, araştırmacılar, özel sektör, sivil toplum kuruluşları, meslek örgütleri, yetiştirici birlikleri, ırk bazında örgütlenmeler, üniversiteler, kamu araştırma organizasyonları, hayvancılık kooperatifleri, kalkınma ajansları, yerel yönetimler ile Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının (GTHB) ilgili birimleri önemli paydaşlardır (Şekil 2). EHGK Koruma Ulusal Komitesi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) Hayvancılık ve Su Ürünleri Araştırmaları Daire Başkanlığı (HAYSÜD) Tavsiye Komisyonları Ex situ in vivo koruma Cryo koruma In situ koruma Sürdürülebilir kullanım Erişim - Paylaşım Envanter HGK Ulusal Odak Noktası Paydaşlar Yetiştirici birlikleri Yetiştiriciler Üniversiteler STK lar Yerel yönetimler Araştırma kuruluşları Özel sektör Kooperatifler Evcil Hayvan Tescil Komitesi Tescil Alt Komiteleri Araştırma Enstitüleri Şekil 2. Hayvan genetik kaynakları yönetimi için oluşturulmuş kurumsal yapılar ve paydaşlar. Anonim, 202. Yerli Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Kullanılması ve Yurt Dışına Çıkarılması Hakkında Yönetmelik (2 Eylül 202 tarih ve 2848 sayılı Resmi Gazete) FAO, 2007. The State of World s Animal Genetic Resources for Food and Agriculture, Rome, Italy.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 3 4.2. Hayvan genetik kaynakları mevzuatı Hayvan genetik kaynakları mevzuatı 5996 sayılı Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu na dayandırılarak hazırlanmıştır. Hayvan genetik kaynakları koruma ve sürdürülebilir kulanım faaliyetleri; Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Korunması ve Sürdürülebilir Kullanımı Hakkında Yönetmelik (22 Aralık 20 tarih ve 2850 sayılı Resmi Gazete) kapsamında yürütülmektedir. Tescil faaliyetleri, Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Tesciline İlişkin Yönetmelik (22 Aralık 20 tarih, 2850 sayılı Resmi Gazete) kapsamında yürütülmektedir. Bu yönetmelik kapsamında Türkiye yerli evcil hayvan ırk, tip, yöresel tip, hat ve ekotipleri ile yeni oluşturulan evcil hayvan ırk, tip, hat, ekotip ve hibritlerinin tescili işlemlerini yürütülmektir. Yönetmelik tescil ile ilgili hususları ve bunlarla ilgili sınai mülkiyet haklarını kapsamaktadır. HGK kullanım ve yurt dışına çıkışı ile ilgili düzenlemeler Yerli Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Kullanımı ve Yurtdışına Çıkarılması Hakkında Yönetmelik (2 Eylül 202 tarih ve 2848 sayılı Resmi Gazete) ile belirlenmiştir. 4.3. Koruma programları Türkiye de HGK nın korunması ve sürdürülebilir kullanımı için mevcut üç farklı koruma yöntemi uygulanmaktadır; - Doğal yaşam alanı dışında özel koruma sürülerinde canlı (ex situ in vivo) koruma Risk altındaki HGK nın öncelik durumlarına göre GTHB ye bağlı enstitülerde yeterli sayıda sürüler oluşturularak koruma altına alınması faaliyetleri 995 yılında başlatılmıştır. Enstitülerde oluşturulan koruma sürülerinde koruma altına alınmış olan ırklara ilişkin ayrıca; adaptasyon, performans, fenotipik ve genotipik diğer karakterlerinin tespiti çalışmaları yürütülebilmektedir (Ek ). 2- Doğal yaşam alanında halk elinde canlı (in situ) koruma Yerli evcil hayvan ırklarının doğal yaşam alanlarında korunması amacıyla 2005 yılında başlatılan programda, yok olma tehdidi altında bulunan evcil hayvan ırklarının küçük koruma sürüleri halinde halk elinde korunması çalışmaları yürütülmektedir. Doğal yaşam alanında halk elinde canlı koruma çalışmalarında; yüzlerce yıldır Anadolu da yetiştirilen hayvan ırklarındaki genetik varyasyonun korunması, ırkı

4 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri tanımlayıcı çalışmalar yapılması ve bu hayvan ırklarının önemi konusunda kamuoyu bilincinin artırılması hedeflenmektedir. Koruma sürülerinde herhangi bir özellik yönünde seleksiyon yapılmayıp sadece ayıklama yapılmaktadır (Ek ). 3- Genetik materyallerin dondurularak gen bankalarında (ex situ in vitro) korunması Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) 007 programı kapsamında yürütülen TÜRKHAYGEN-I projesi faaliyetleri kapsamında; Uluslararası Hayvancılık Araştırma ve Eğitim Merkezi ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu Marmara Araştırma Merkezi (TÜBİTAK-MAM) bünyesinde iki adet ex situ in vitro gen bankası oluşturulmuştur (Ek ). 4.4. Tanıtım çalışmaları Türkiye Evcil Hayvan Genetik Kaynakları Irk Tanıtım Kataloğu (Türkçe ve İngilizce), ırklara ilişkin tanıtıcı belgeseller, Posta ve Telgraf Teşkilatı (PTT) işbirliği ile pul serisi hazırlanmış, ayrıca TRT işbirliği ile tanıtım çalışmaları yürütülmüştür. Türkiye nin farklı bölgelerinde, evcil hayvan genetik kaynaklarının tanıtılması yönünde yetiştiricilere ve sektör çalışanlarına seminerler verilmektedir. Ulusal Evcil Hayvan Genetik Kaynakları Bilgi Sisteminin Hazırlanması ve Yönetimi Projesi ile Türkiye HGK ya ilişkin tüm bilgilerin ulaşılabildiği bir web sitesi hazırlanmıştır (genbis.tagem.gov.tr). 4.5. Evcil hayvan tescil çalışmaları Yerli HGK nın tescil çalışmaları Evcil Hayvan Genetik Kaynaklarının Tesciline İlişkin Yönetmelik (20) ve Evcil Hayvan Tescil Komitesinin kararları çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. Tescil sürecinde genotiple ilgili yayınlanmış tüm bilimsel makaleler ve bilgiler derlenerek ırk tescil formatında uygun yerlere işlenir. Elde edilen veriler en yüksek, en düşük ve ortalama değerler olarak hazırlanır. İlgili tescil alt komitesi tarafından ön çalışmaları yürütülen genotiplerin tescil durumlarına Evcil Hayvan Tescil Komitesi karar verir ve tesciline karar verilen genotiplerle ilgili bilgiler Resmi Gazete de yayımlanır. 2004-204 yılları arasında sığır, manda, koyun, keçi, tavuk, tavşan, ipekböceği, arı, köpek, kedi ve güvercin türlerinden 6 hayvan ırk, tip, hat ve hibriti tescil edilmiştir (Ek 2).

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 5 4.6. Uluslararası faaliyetler Birleşmiş Milletler, Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) nün, Gıda ve Tarım Genetik Kaynaklar Komisyonu (CGRFA) nda ülkeler HGK nın korunması ve sürdürülebilir kullanımı konusunda sektörel ve sektörler arası konuları tartışmaktadır. FAO tarafından yürütülen çalışmalar kapsamında HGK I. Dünya Durum Raporu (2007) ve 69 ülkenin bildirmiş olduğu ortak öncelikler doğrultusunda HGK Küresel Eylem Planı (HGK-KEP) şekillenmiş ve Interlaken Deklarasyonu yayımlanmıştır. Planda HGK nın güncel ve gelecekte yönetimi konusunda uluslararası çerçevede yasal ve paydaşların hemfikir olduğu teknik konularla ilişkili unsurlar tanımlanmıştır. HGK ya erişim ve faydaların adil-eşit paylaşımı, fikri mülkiyet hakları, biyogüvenlik, hayvan sağlığı ve gıda güvenliği HGK konusunda uluslararası yasal düzenlemeler bağlamında öne çıkan konu başlıklarıdır. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (CBD), Dünya Fikri Mülkiyetler Organizasyonu (WIPO) ve Dünya Ticaret Örgütü (WTO) bu alanlarda faaliyet gösteren başlıca uluslararası organizasyonlardır. Türkiye, HGK Avrupa Bölgesel Odak Noktası (ERFP) tarafından yürütülen çalışmalarda, ortak projelerde, Avrupa Çiftlik Hayvan Biyoçeşitliliği Bilgi Sistemi (EFABIS) veri girişinde, HGK-KEP uygulama hedefleri doğrultusunda konu uzmanı temsilcilerle katılım sağlanan çalışma grupları ve görev timlerinde aktif olarak yer almaktadır. Bu kapsamda, ERFP çalışmalarına; ex situ koruma çalışma grubu üyeliği, dokümantasyon ve enformasyon çalışma grubu üyeliği, risk durumları ve belirteçleri ile tarım-çevre göstergeleri görev timlerindeki üyelikleri ile katılım sağlanmıştır. Türkiye 2004 yılından itibaren FAO nun HGK çalışmalarına HGK Ulusal Odak Noktası tarafından hazırlanan; Çiftlik HGK I. Durum Raporu (2004), HGK-KEP Uygulaması İlerleme Raporu (20) ve Türkiye Çiftlik HGK II. Durum Raporu (204) ile katkı sağlamıştır.

6 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 5. HAYVAN GENETİK KAYNAKLARI ULUSAL STRATEJİ ve EYLEM PLANI Ulusal ve uluslararası kriterlere ve gerekliliklere uygun olarak Hayvan Genetik Kaynakları Ulusal Strateji ve Eylem Planı (205-2020) dört ana stratejik öncelik alanı temel alınarak hazırlanmıştır.. Envanter, karakterizasyon, risk ve eğilimlerin izlenmesi; HGK envanterinin çıkarılması, karakterizasyonun önceliklendirilmesi ve HGK eğilimlerinin, risklerin belirlenmesi ve erken uyarı sistemlerinin oluşturulması yer almıştır. 2. Sürdürülebilir kullanım ve geliştirme; geleneksel üretim sistemlerinin ve bunlarla ilgili bilgi kaynaklarının desteklenmesi, geleneksel bilginin derlenmesi, tarım ekosistemi yaklaşımlarının teşvik edilmesi ve geliştirilmesi ile ulusal hayvan ıslahı hedeflerinin belirlenmesi ve stratejilerinin oluşturulması şeklinde belirlenmiştir. 3. Koruma; yerinde (in situ), yaşam alanı dışında canlı (ex situ in vivo) ve gen bankalarında dondurarak koruma (ex situ in vitro) programlarının geliştirilmesi, teknik standartların geliştirilmesi ve doğal afetler ve hayvan hastalıklarına karşı risk yönetimi mekanizmalarının geliştirilmesi stratejik öncelikleri belirlenmiştir. 4. Politika kurumsallaşma ve altyapı; koruma ve sürdürülebilir kullanım hedeflerini planlanma ve gerçekleştirilmesini sağlayacak kurumsal yapıların güçlendirilmesi, ulusal, bölgesel ve uluslararası eğitim ve araştırma altyapısının kurulması ve/veya geliştirilmesi ve HGK ulusal politikalarının ve yasal çerçevenin gözden geçirilmesi ve geliştirilmesi stratejik öncelikleri belirlenmiştir.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 7 6. TÜRKİYE HAYVAN GENETİK KAYNAKLARI 6.. Türkiye Yerli Sığır Irkları Yaklaşık 4.7 milyon baş sığır varlığı ile (TÜİK, 204), Türkiye toplam süt ve kırmızı et ihtiyacını büyük oranda sığır yetiştiriciliğinden karşılamaktadır. Sığır yetiştiriciliğinde entansif üretimin tercih edilmesi nedeniyle yerli sığır ırkları önemli oranda etkilenmiş ve Türkiye sığır varlığı içerisinde yerli sığır ırklarının toplam populasyon içerisindeki payları oldukça azalmıştır. Yerli sığır genetik kaynaklarından; Yerli Kara, Boz Irk, Doğu Anadolu Kırmızısı, Güney Anadolu Kırmızısı (Kilis) ve Zavot sığırları yok olma tehdidi altında bulunurken, kültür ırkları içerisinde Siyah Alaca sayısal bakımdan ilk sırada bulunmakta bunu Esmer ve Simental ırkları izlemektedir. 7 6 7 5 6 7 6 6 4 4 4 4 4 7 7 7 3 3 3 2 2 Doğu Anadolu Kırmızısı 2 Güney Anadolu Kırmızısı (Kilis) 3 Yerli Güney Sarısı 4 Yerli Kara Şekil 3. Türkiye Sığır ve Manda Genetik Kaynakları 5 Zavot 6 Boz Irk 7 Anadolu Mandası

8 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Yerli sığır ırklarımız Doğu Anadolu Kırmızısı Boz Irk Başta Erzurum, Kars ve Ardahan illeri olmak üzere Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi nde yetiştirilir. Karasal iklimin hüküm sürdüğü, engebeli arazilerde ve ilkel barınakların bulunduğu şartlarda yetiştirilmektedir. Mayıs ayından itibaren meraya ve yaylalara çıkarılır. Genellikle yılın altı ayını merada geçirir. Mera süresince ek yemleme yapılmaksızın köy sürüleri şeklinde yetiştirilir. Kombine verimlidir. Trakya, Marmara, Kuzey ve İç Ege, Batı Anadolu bölgelerinde yetiştirilir. Irkın doğal yaşam alanları genelde dağlık bölgelerdeki orman içleri ve engebeli arazilerdir. Bu tür alanlarda insan müdahalesi olmadan yaşama, beslenme ve üreme yeteneğine sahiptir. Kombine verimli olmakla birlikte et üretimi amacıyla yetiştiriciliği yapılır.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 9 Yerli sığır ırklarımız Güney Anadolu Kırmızısı (Kilis) Yerli Güney Sarısı Kilis merkez olmak üzere, İçel den Şanlıurfa ya kadar olan Güney Anadolu Bölgesi nde yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bakım ve besleme koşulları köy şartlarında ve yılın önemli bir kısmında meralatma şeklinde uygulanmaktadır. Kombine verimlidir. Mersin den başlayarak Hatay a ve Şanlıurfa ya kadar olan iller, başlıca Toros ve Amonos dağları ile Akdeniz arasında kalan bölgeler ve kısmen bu dağların kuzey ve doğusunda yetiştirilir. Yetiştirme koşulları daha çok ekstansif bir yapı göstermektedir. Kombine verimlidir.

20 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Yerli sığır ırklarımız Yerli Kara Zavot Yayılma alanı Orta Anadolu Bölgesi dir. Karasal iklimde, ilkel bakım, besleme ve barındırma koşullarında ekstansif olarak yetiştirilir. Kombine, et ve süt verimli bir ırkımızdır. Hastalık ve zararlılara karşı direnci yüksektir.analık içgüdüleri gelişmiştir. Yükseklik ve ağırlık itibariyle küçük yapılı, kısa boynuzlu sığır ırklarındandır. Kars, Ardahan illeri ve çevresinde yetiştiriciliği yapılır. Karasal iklimin hüküm sürdüğü, engebeli arazilerde ve ilkel barınakların bulunduğu şartlarda yetiştirilmektedir. Mayıs ayından itibaren meraya ve yaylalara çıkarılırlar. Genellikle yılın altı ayını merada geçirirler. Mera süresince ek yemleme yapılmaksızın köy sürüleri şeklinde yetiştirilir. Kombine verimlidir.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 2 6.2. Anadolu Mandası Türkiye de Akdeniz manda ırklarından olan Anadolu Mandası yetiştirilmektedir. Önemli bir tarihsel geçmişe sahip olmasına rağmen son 40 yılda Türkiye manda varlığında büyük bir azalma görülmüştür, 2007 yılına kadar azalan hayvan sayıları desteklemelerle artış trendine girmiştir. 204 yılı sonunda 23.609 baş manda bulunmaktadır (TÜİK, 204). Türkiye nin farklı yerlerinde dombay, camız, camış ve kömüş gibi çeşitli adlarla anılmaktadır. Sayısal azalmanın başlıca nedenleri olarak; eskiden çeki hayvanı olarak da kullanılan mandaya artık traktör ve gelişen mekanizasyon ile bu işgücünden faydalanma ihtiyacının kalmaması ve yetiştiricilerin sığır yetiştiriciliğine kaymaları gösterilebilir. Bununla birlikte kaymak, yoğurt ve sucuk gibi geleneksel ürünler bakımından manda yetiştiriciliği ülkemizde özel bir yere sahiptir.

22 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 6.3. Koyun Irklarımız Toplam 32 milyon baş koyun varlığımızın (TÜİK, 204) büyük bölümünü yerli koyun ırkları oluşturmaktadır. Koyun türü, hayvan genetik kaynaklarında genetik çeşitlilik açısından en zengin türü oluşturmakta olup, farklı kayıt sistemlerinde Türkiye de var olan 45 ırk rapor edilmiştir (Anonim, 2004; EFABIS, KKBS). Bununla birlikte, saf yetiştiriciliği bakımından önemli bazı koyun ırklarımız tehdit altındadır, bu nedenle koruma altına alınmışlardır. Yerli koyun genetik kaynaklarından; Güney Karaman, Dağlıç, Herik, Tuj, Kıvırcık ve Hemşin tehdit altındadır. Sakız, Çine Çaparı ve Norduz koyunları ise ağır tehdit altında olan ırklardır. Diğer yandan Ödemiş ve Halkalı ırkları yok olmuştur (Ertuğrul ve ark., 200). Yerli koyun ırklarımızın her biri farklı ve önemli özelliklere sahiptir. Bunlar arasında başlıca; Kıvırcık koyununun et kalitesi, Gökçeada ve Çine Çaparı koyunlarının zor koşullara adaptasyonu, Sakız koyununun yüksek büyüme hızı, döl ve süt verimi sayılabilir (Yıldırır ve ark., 20). Üretim sistemleri açısından Türkiye de koyun yetiştiriciliği ırklara ve yetiştiriciliğinin yapıldığı bölgelere bağlı olarak; yoğun üretim sistemlerinden başlayarak, yayla, göçer ve neredeyse tamamen serbest üretim sistemlerine uzanan farklı yapılara sahiptir. Örneğin, saf örneklerinin yetiştiriciliğinin özellikle İzmir ilinde yapıldığı, döl ve süt verimi bakımından öne çıkan Sakız koyunu küçük aile işletmelerinde, çok iyi bakım ve besleme koşullarında yetiştirilirken, Gökçeada koyunu yarı vahşi olarak tanımlanabilecek, doğum dönemi haricinde tamamen serbest koşullarda yetiştiriciliğinin yapıldığı ada koşullarına adapte olmuştur. Geleneksel olarak yetiştiriciliği yapılan yerli ırklarımızın tamamı yetiştirildiği bölgenin iklim ve diğer çevresel koşullarına çok iyi uyum göstermiştir. TÜİK, 204. Türkiye İstatistik Kurumu, Tarımsal İstatistikler, http://www.tuik.gov.tr Anonim, 2004. TAGEM, Türkiye Hayvan Genetik Kaynakları I. Ülke Raporu http://efabis.tzv.fal.de., 204. Erişim tarihi. 08.0.204. Ertuğrul, M., Dellal, G., Elmacı, C., Akın, A.O., Pehlivan, E. Soysal, M.İ, Arat, S. 200. Çiftlik hayvanları genetik kaynaklarının korunması ve sürdürülebilir kullanımı. TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası VII. Teknik Kongresi. -5 Ocak, 79-98. https://kkbs.tarim.gov.tr/ Yıldırır, M., Sezenler, T., Erdoğan, İ., Yüksel, M.A., Soysal, D. ve Ceyhan, A., 20. The Present Studies on Animal Genetic Resources in Bandırma Sheep Research Station: a Review, J Anim Sci Adv, (2):73-78.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 23 9 8 3 23 6 24 6 3 7 6 23 23 25 20 22 28 2 5 34 8 32 27 6 2 8 8 5 3 3 2 3 33 8 3 3 7 25 2 7 3 7 4 7 26 35 4 22 30 9 0 29 0 0 35 7 0 25 9 7 0 4 5 5 4 9 2 7 2 Kıl Keçisi Ankara Keçisi 9 0 Honamlı Keçisi Mahalli Keçisi 3 Norduz Keçisi Osmanlı (Gürcü) Keçisi 2 3 4 5 Akkaraman Kangal Akkaraman Morkaraman Zom Karakaş 6 7 8 9 0 Karagül Norduz Tuj Hamdani İvesi 2 3 4 5 Dağlıç Güney Karaman Karakaçan Çine Çaparı Koçeri 6 7 8 9 20 Bandırma Kıvırcık Karakaya Gökçeada Ramlıç 2 22 23 24 25 Anadolu Merinosu Orta Anadolu Merinosu Karacabey Merinosu Türkgeldi Pırlak 26 27 28 29 30 Karya Bafra Polatlı Hasmer Hasak 3 32 33 34 35 Sakız Herik Hemşin Malya Acıpayam 4 5 6 7 8 Kilis Keçisi Akkeçi Türk Saaneni Halep Keçisi Gökçeada Keçisi 2 3 4 5 Kaçkar Keçisi Abaza Keçisi Renkli Ankara Keçisi İspir Keçisi Şekil 4. Türkiye Koyun ve Keçi Genetik Kaynakları

24 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Yağlı kuyruklu koyun ırklarımız Akkaraman Kangal Akkaraman Morkaraman Orta Anadolu ve komşu bölgeleriyle kesiştiği yerlerde yetiştiriciliği yapılmaktadır. Kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Yazları kurak ve sıcak, kışları soğuk ve karlı bozkır iklimine uyum sağlamıştır. Besleme karlı dönem dışında meraya dayalıdır. Karlı kış aylarında ağırlıklı olarak samana dayalı, az miktarda dane destekli besleme uygulanır. Basit ve düşük maliyetli ağıllarda barındırılır. Aile, köy veya şahıs sürülerinde ve 30-500 başlık gruplar halinde yetiştirilir. İç Anadolu Bölgesinde Sivas ve çevre illerinde yetiştiriciliği yapılan kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Yazları kurak ve sıcak, kışları soğuk ve karlı bozkır ikliminde, fazla engebeli olmayan, bitki örtüsü zayıf geniş meralarda yetiştirilir. Besleme karlı dönem dışında meraya dayalıdır. Yetersiz barınak ve bakım koşullarında yetiştirilebilir. Türkiye nin çeşitli bölgelerindeki Akkaraman yetiştiricileri damızlık koç ihtiyaçlarının bir kısmını Kangal Akkaraman sürülerinden sağlamaktadır. Doğu Anadolu Bölgesinde yetiştiriciliği yapılan, et verimi önde kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Doğu Anadolu Bölgesi nin soğuk ve uzun kış koşullarına ve dağlık yapısına çok iyi uyum sağlamıştır. Yüksek rakımlı ve fakir meraları iyi değerlendirir. Kış aylarında ise normal bir besleme ile kapalı veya bir tarafı açık ağıllarda barındırılır.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 25 Yağlı kuyruklu koyun ırklarımız Dağlıç İvesi Çine Çaparı İç Batı Anadolu Bölgesi nde yetiştiriciliği yapılan kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Sıcak ve kurak iklim hayvanı olmakla birlikte değişik çevre koşullarında, yetersiz mera, barınak ve bakım besleme koşullarında yetiştirilebilir. Ağılları genellikle bir tepeye yanaştırılarak yapılır. Burdur ve Isparta illerinde dağların eteklerindeki kovuklarda ve hatta rüzgardan korunmuş yerlerde açıkta korularda barındırılır. Göçer olarak da yetiştirilir. Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yetiştiriciliği yapılan, süt verimi öncelikli kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Sıcak ve kurak iklim hayvanı olmakla birlikte değişik çevre koşullarına adaptasyon yeteneği iyi olup soğuk karasal iklim koşullarında bile başarıyla yetiştirilebilmektedir. Yetersiz mera, barınak ve bakım besleme koşullarında yetiştirilebilir. Yetersiz, basit ve düşük maliyetli ağıllarda barındırılır. Yağışlı ve nemli bölgelerde adaptasyon güçlüğü olmaktadır. Aydın ili, Çine ve Bozdoğan ilçeleri ve Madran Dağı nda yetiştiriciliği yapılan kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Genelde dağlık alanlarda yerleşik aile işletmesi şeklinde sundurma tipi veya kargı ve çalılarla oluşturulmuş basit barınaklarda yetiştirilmektedir. Yaz aylarında gündüz, kış aylarında ise gece barınakta tutulmaktadır. Aşım veya doğum dönemi gibi kritik süreçlerde ekonomik gücü yeterli olan yetiştiriciler meraya ilaveten çok az miktarda kesif yem desteği sağlayabilmektedir.

26 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Yağlı kuyruklu koyun ırklarımız Karakaçan Koçeri Güney Karaman Balıkesir, Çanakkale ve İzmir illerinde yetiştirilen oldukça küçük yapılı kombine verim yönlü bir koyun ırkıdır. Irkın yetiştiriciliği yerleşik küçük aile işletmeleri şeklinde yüksek ve engebeli arazilerde yapılmaktadır. Oldukça canlı ve hareketli mizaçta, yetersiz bakım besleme ve iptidai barınak koşullarına adapte olan bu ırk, zayıf meraları iyi değerlendirebilmekte ve ek beslemeye nadiren ihtiyaç duymaktadır. Ergin yaş canlı ağırlığı koçlarda 45-50 kg koyunlarda ise 40-45 kg civarındadır. Karakaş ve Hamdani koyunlarının melezlemesi ile ortaya çıkmış olup, Batman, Siirt, Mardin ve Şırnak illerinde yetiştiriciliği yapılmaktadır. Görünüş olarak Hamdani koyunlarına benzemekle beraber cüsse olarak Karakaş koyunlarına daha yakındırlar. Koçeri koyun yetiştiricilerinin büyük bir çoğunluğu göçer yetiştiricilik yapmaktadırlar. Baş, bacaklar ve boyun koyu kahve, kahve ve siyah. Kulaklar oldukça uzun, geniş ve sarkıktır. Antalya, Mersin, Hatay ve Gaziantep illerinde yetiştiriciliği yapılan kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Kışları Toros dağlarının eteklerinde geçirip ilkbaharda otlatılarak, 2000-2500 m yükseklikteki yaylalara çıkarılır. Geç sonbaharda kış otlaklarına geri döner. Genel olarak açık alanlarda bulundurulur. Kış mevsiminde yağıştan korumak ve geceletilmek üzere basit barınaklara alınır. Doğumlar genelde dışarıda, doğada olur.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 27 Yağlı kuyruklu koyun ırklarımız Karagül Norduz Tuj Tokat ili ve çevresinde et, süt ve post verimi için yetiştirilir. Bozkır iklimi ve kurak şartlara iyi adapte olmuştur. Özel bakım ve besleme istemez. Yetersiz mera, bakım besleme koşullarında yetiştirilebilir. Yetiştiriciliğinde yaylacılık geleneği yaygındır. Sürüler meraya genelde akşam ve gece çıkarılır. Van İli Gürpınar ilçesi Norduz Bölgesinde et verimi öncelikli olarak yetiştirilen kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Engebeli ve eğimli arazi yapısına sahip, bitki örtüsü ve su kaynaklarınca zengin olan Norduz Bölgesi ndeki alçak ve yüksek otlaklarda yetiştirilmektedir. Kars ili, Çıldır ilçesi ve Ardahan, Iğdır İllerinde yetiştiriciliği yapılan et, yapağı ve süt verim yönlü olarak kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Dağlık, yüksek rakımlı ve engebeli arazi şartlarına sahip bölgelerde yetiştirilir. Meraları iyi değerlendirir.

28 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Yağlı kuyruklu koyun ırklarımız Hamdani Karakaş Zom İran ve Irak ta yetiştirilen bir koyun ırkı olup, bu ülkeler ile sınır komşusu olan Hakkari ve Şırnak illerinde yetiştiriciliği yapılmaktadır. Baş, bacaklar ve boyun koyu kahve, kahve ve siyah renklidir. Kulaklar oldukça uzun, geniş ve sarkıktır. Yağlı kuyrukludur. Büyük cüsselidir. Doğu ve Güneydoğu Anadoluda yetiştiriciliği yapılmaktadır. Vücutları beyaz olup ağız, göz ve burun etrafı ile tırnağa yakın ayak kısımlarında siyah lekeler bulunmaktadır. Yüz, yapağı ile örtülü olmayıp baştaki yapağı rengi genellikle siyah ve beyaz tonlarında değişmektedir. Otlama ve uzun mesafeleri yürüme yeteneğinin yanı sıra hastalıklara karsı dirençli olması da önemli özellikleri arasındadır. Diyarbakır, Şanlıurfa ve Mardin sınırlarında yer alan Karacadağ bölgesinin taşlık yapısına uyum sağlamış bir koyun tipidir. Boyun kısmı yapağılı, bacaklar yapağısızdır. Zom koyunlarının vücutları genel olarak bej veya beyaz-krem rengindedir. Deri ve ağız içi ve dil beneklidir. Kuyruk kısa ve yuvarlak bir yapıdadır. Uzun bacaklıdır. Hastalıklara karşı dirençlidir. Yaşama gücü ve adaptasyon yeteneği yüksektir.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 29 İnce kuyruklu koyun ırklarımız Kıvırcık Karakaya Gökçeada Trakya, Marmara ve Kuzey Ege bölgelerinde yetiştirilmekte olan kombine verimli bir koyun ırkımızdır. Et kalitesi ile öne çıkmıştır. Aile işletmelerinde, yerleşik köy sürülerinde ve ticari işletme sürüleri şeklinde, 20-400 başlık sürüler halinde yetiştirilmektedir. Yüksek, makilik, soğuk ve nemli çevre şartlarına iyi adapte olmuştur. Yılın önemli bir kısmında otlatma uygulanır. Bakım ve besleme daha çok ekstansif koşullarda yapılır. Bölgede erken kuzu kesimi yaygın olduğundan kasaplığa ayrılan kuzular 25-30 günde, damızlığa ayrılanlar ise 60-70 günde sütten kesilirler. Sinop tan Trabzon a kadar Karadeniz kıyı ve dağlık kesimleri ile Orta Karadeniz in İç Anadolu ile kesişen Tokat ve Amasya çevresinde yetiştiriciliği yapılan kombine verimli yerli koyun ırkımızdır. Dağlık, ağaçlık, nemli ve soğuk çevre şartlarında yetiştirilir. Yetiştiriciliğinde yaylacılık geleneği yaygındır. Yılda iki kırkım uygulanabilmektedir. Gökçeada, Çanakkale ve Kuzey Batı Anadolu çevresinde yetiştiriciliği yapılan kombine verimli bir yerli ırkımızdır. En çok Gökçeada (İmroz) adasında engebeli ve dağlık arazide, düşük kaliteli mera alanlarında çobansız olarak yetiştirilmektedir. Yarı entansif yetiştiricilik uygulamalarına da rastlanmaktadır. Ağır kış koşullarında barınaklara alınan koyunlara ek yemleme uygulanmaktadır.

30 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri İnce kuyruklu koyun ırklarımız Karacabey Merinosu Anadolu Merinosu Orta Anadolu Merinosu Marmara Bölgesi, ağırlıklı olarak Güney Marmara Bölgesinde yetiştiriciliği yapılan et ve yapağı verim yönlü bir koyun ırkımızdır. Bakım ve besleme koşulları daha iyi olan ve kısmen de entansifleşme eğilimi görülen işletmelerde ve engebesi az ovalık kesimlerde tercih edilmektedir. İç Anadolu Bölgesi nin batı kısımlarında yetiştiriciliği yapılan et ve yapağı verim yönlü kombine koyun ırklarımızdandır. İç Anadolu nun az engebeli ve yetersiz mera şartları ile karasal iklimine uyum sağlamıştır. Bununla birlikte bakım besleme ve barındırma koşulları nispeten iyi olan işletmelerde başarılı bir şekilde yetiştirilmektedir. Meranın durumuna ve mevsime göre ek yemleme yapılmaktadır. Orta Anadolu Bölgesinde yetiştiriciliği yapılan et ve yapağı verim yönlü kombine verim yönlü koyun ırklarımızdandır. Orta Anadolu şartlarında kış aylarında bir süre ağılda; diğer zamanlarda gündüz merada, geceleri açık çevrili yerlerde yetiştirilir. Yerli ırklardan sonra kurak meralardan en iyi yararlanabilen koyun ırkıdır. Bakım, besleme şartları nispeten iyi işletmelerde başarılı şekilde yetiştirilmektedir.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 3 İnce kuyruklu koyun ırklarımız Ramlıç Pırlak Karya Orta Anadolu ile Batı Anadolu geçit bölgelerinde yayılım göstermiş et ve yapağı verim yönlü bir koyun ırkımızdır. % 65-70 Rambouillet ve % 30-35 Dağlıç genotipi taşımaktadır. Bandırma Koyunculuk Araştırma Enstitüsünde saf bir sürü yetiştirilmektedir. Batı geçit bölgesinin koşulları kısmen iyi işletmelerinde yetiştirilebilmektedir. Kütahya, Afyon ve Uşak tan, Manisa ya kadar uzanan İç Batı Anadolu bölgesi ile Batı Akdeniz in kuzeyinde Isparta ve Burdur illerinde yetiştirilmektedir. Kombine verim yönlüdür. Sıcak ve kurak iklim hayvanı olmakla birlikte değişik çevre koşullarına adaptasyon yeteneği iyidir. Yetersiz mera, barınak ve bakım besleme koşullarında yetiştirilebilir. Aydın, İzmir, Manisa, Uşak ve Denizli İllerinde yetiştiriciliği yapılmaktadır. Batı Anadolu daki ırkların Sakız ve Kıvırcık koçlarla sistemsiz melezlenmesi sonucu oluşmuştur. Özellikle bakım ve besleme koşulları kısmen iyi olan ve entansifleşme eğilimi görülen ovalık kesimlerde yetiştiriciliği tercih edilmektedir.

32 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri İnce kuyruklu koyun ırklarımız Bafra Polatlı Hasmer Başlıca Orta Karadeniz Bölgesi ve Türkiye nin diğer bölgelerinde yetiştiriciliği yapılan kombine verimli bir koyundur. Sakız ve Karayaka ırklarının melezlemesi sonucu elde edilmiştir. Kıyı bölgelerine iyi adapte olmuştur Orta Anadolu Bölgesi ve çevresinde yetiştirilmekte olan et ve yapağı verim yönlü kombine koyunlarımızdandır. Step iklim koşullarına iyi adapte olmuştur. Orta Anadolu, Konya ve çevresindeki illerde yetiştirilmektedir. Esas yetiştirilme yeri Konya Merkez-Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsüdür. Hampshire Down, Alman Siyah Başlı Et Koyunu ve Merinos genotipleri taşır. Ağılda ve yüksek kaliteli meralarda yetiştirilmeye uygundur. Büyüme hızı yüksek, karkas kalitesi iyidir.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 33 İnce kuyruklu koyun ırklarımız Hasak Bandırma Türkgeldi Orta Anadolu, Konya ve çevresindeki illerde yetiştirilmektedir. Esas yetiştirilme yeri Konya Merkez- Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsüdür. Hampshire Down, Alman Siyah Başlı Et Koyunu ve Akkaraman genotipleri taşır. Karasal iklimin hakim olduğu Orta Anadolu düzlüklerinde ve meralarında yetiştirilebilmektedir. Başlıca Güney Marmara Bölgesinde Balıkesir, Bursa ve Çanakkale illerinde yetiştirilmektedir. Siyah Başlı Alman ile Kıvırcık koyunlarının melezlenmesi ile Bandırma Koyunculuk Araştırma Enstitüsünde geliştirilmiştir. Günlük canlı ağırlık artışı yüksek olup, ergin yaş canlı ağırlığı koçlarda 80-90 kg, koyunlarda 50-55 kg civarındadır. Doğu Friz ve Kıvırcık koyunlarının melezlemesi ile oluşturulmuş Türkgeldi koçlarının Kıvırcık koyunlarla çiftleştirilmesi ile elde edilmiştir. Doğumda kuzu sayısı.40-.50 tir. Türkgeldi koyunu %75 Tahriova ve %25 Kıvırcık genotipi taşımaktadır. Türkgeldi Tarım İşletmesi nde elde edilmiş, daha sonra Karacabey Tarım İşletmesi ne aktarılmıştır.

34 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Kuyruğu yarım yağlı koyun ırklarımız Sakız Herik Hemşin Çeşme, İzmir, Aydın, Marmara ve Ege sahillerinde yetiştiriciliği yapılan süt ve döl verimi yüksek ırklarımızdandır. Aile işletmelerinde 3-5 başlık sürü halinde yetiştirilir. Ortalama 80-200 kg süt vermekle birlikte iyi bakım besleme koşullarında 500 kg ve üstünde süt veren koyunların sayısı az değildir. Döl ve süt veriminin yüksek olması nedeniyle özellikle verim dönemlerinde ek yemleme yapılmaktadır. Amasya ili ve ilçelerinde yetiştiriciliği yapılan, süt, et ve yapağı verim yönlü kombine ırklarımızdandır. Akkaraman ve Morkaraman koyunlarının, Karayaka koçlarıyla melezlenmesiyle elde edilmiş yarım yağlı kuyruklu ve kaba yapağılı bir tiptir. Düşük rakımlı tepelik alanlar ile düz arazilerde yetiştirilir. Sıcağa karşı duyarlı olup, yağışlı ve nemli hava şartlarına uyum sağlamıştır. Doğu Karadeniz Bölgesinde Artvin ve Rize illerinde yetiştiriciliği yapılan et ve süt verim yönlü kombine ırklarımızdandır. Yağışlı ve nemli Doğu Karadeniz iklimine iyi uyum sağlamıştır. Yüksek ve dağlık bölge meralarını çok iyi değerlendirir. Karlı dönemlerde açık veya bir tarafı kapalı ağıllarda barındırılır. Bu dönemde besleme kaba yem ağırlıklıdır.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 35 Kuyruğu yarım yağlı koyun ırklarımız Malya Acıpayam Başta Kırşehir ili ve çevresi olmak üzere Orta Anadolu bölgesinde yetiştiriciliği yapılan et ve yapağı verim yönlü koyun ırklarımızdandır. Akkaraman ırkı ile Alman Yapağı Et Merinosunun melezlenmesiyle elde edilmiştir. Bozkır iklimine ve kurak şartlara iyi adapte olmuştur. Bakım ve besleme koşulları iyi olan işletmelerde yetiştiriciliği tercih edilir. Damızlık olarak yetiştiriciliği Malya Tarım İşletmesi Müdürlüğü nde yapılmaktadır. Denizli, Afyon, Isparta ve Antalya illerinde yetiştiriciliği yapılan et ve süt verim yönlü kombine koyun ırklarımızdandır. Acıpayam Tarım İşletmesinde geliştirilen ırk, % 50 İvesi, % 25 Dağlıç ve %25 Doğu Friz genotipi taşır. Yayılma alanında mera genellikle zayıftır. Basit ağıllarda, sundurma veya rüzgar almayan koruluklarda barındırılır. Bakım besleme koşulları yayılma alanında nisbeten iyi olan işletmelerde yetiştirilmektedir.

36 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 6.4. Keçi Irklarımız Kıl Keçisi Ankara Keçisi Renkli Ankara Keçisi Anadolu nun her türlü iklim ve arazi koşullarına adapte olmuştur. Süt, et ve kıl verim yönlü kombine ırklarımızdandır. Sağlam vücut yapılı, hastalıklara karşı dirençli, sıcak ve soğuğa karşı dayanıklı bir ırktır. Fundalık ve makiliklerden en iyi faydalanabilen, yürüme yeteneği iyi, meyilli ve kayalık araziye iyi tırmanabilen bir ırktır. Yılın hemen tamamında merada barındırılabilir. Genellikle yüksek rakımlı orman içi ve orman kenarı köylerde bulunan fundalıklar, çalı formundaki bitkiler, anızlar ve nadasa bırakılmış alanlardaki otlarla neredeyse masrafsız bir şekilde yetiştirilir. Ankara ili başta olmak üzere, İç Anadolu bölgesi ile Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesinin bazı illerinde tiftik ve et üretim amaçlı olarak yetiştirilmektedir. Geç gelişen bir ırktır. Analık içgüdüsü iyi gelişmiştir. Uzun yol yürümeye elverişlidir. En önemli verimi tiftiktir. Tiftik sağlam, elastik, ince, nemi çekme ve iyi boya alması özelliğiyle, tekstil ve triko sanayinin önemli bir hammaddesidir. Özel bakım ve besleme istemez. Kışın basit, üç yanı kapalı sundurma ya da kapalı ağıllarda, diğer mevsimlerde açık alanlarda barındırılır. Sarp kayalık ve engebeli arazilerde rahatlıkla yetiştirilir. Sürü idaresi kolaydır. Tiftik genelde beyaz olmakla beraber, başta Siirt olmak üzere Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yetiştirilen Ankara Keçilerinin tiftiği kahverengi, siyah, gri, altın sarısı, krem ve gümüşi renklerde olabilmektedir. Renkli lif üreten bu keçilere bölgede Siirt Keçisi denilmektedir. Renkli tiftik genel olarak, battaniye, seccade, kilim, çanta, yolluk ve yastık gibi ürünlere işlenmektedir.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 37 Keçi ırklarımız Kilis Keçisi Honamlı Keçisi Norduz Keçisi Kilis, Gaziantep, Adıyaman ve Hatay illerinde yetiştiriciliği yapılan süt ve et verim yönlü ırklarımızdandır. Sağlam vücut yapılı, engebeli arazilerde uzun yürüyüş kabiliyetli, sıcak ve soğuğa dayanıklı ve hastalıklara karşı dirençlidir. Sütü özellikle Maraş dondurması üreticileri tarafından tercih edilir. Aile sürülerinde bağ bahçe çevresinde 2-0 başlık, ticari olarak da 20-200 başlık sürüler halinde yetiştirilir. Yaz ve bahar aylarında otlatılmak üzere Osmaniye, Adana ve Mersin illerine götürülür. Toros Dağları etekleri, Antalya, Isparta ve Konya üçgeninde yetiştiriciliği yapılan, süt, et ve kıl verim yönlü kombine ırklarımızdandır. İri cüsseli, yüksek bacaklıdır. Alt çene üst çeneden uzundur. Burun belirgin bir şekilde dışbükeydir. Uysal ve insana çok yakın bir ırktır. Yılın hemen tamamında merada barındırılabilirken ağız yapısından dolayı zayıf meralardan yeteri kadar yararlanamaz. Zengin mera veya ek yemleme olanağına sahip işletmelerde başarıyla yetiştirilmektedir. Van ili Gürpınar ilçesi Norduz bölgesinde yetiştirilmektedir. Süt, et ve kıl verim yönlü kombine ırklarımızdandır. Uzun ve güçlü boynuzları tekelere görkemli bir görünüm kazandırmaktadır. Engebeli ve eğimli arazi yapısına sahip, bitki örtüsü ve su kaynaklarınca zengin olan Norduz Bölgesi ndeki alçak ve yüksek otlaklarda yetiştirilmektedir. Kar yağışının yoğun ve sıcaklığın düşük olduğu kış aylarında ağılda saman ve kesif yemle beslenmektedir.

38 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Keçi ırklarımız Akkeçi Türk Saaneni İspir Keçisi Akkeçi nin esas yetiştirme alanı Orta Anadolu Bölgesidir. 96 yılında başlatılan çalışmada, Saanen X Kilis G ler elde edildikten sonra sürü kapatılıp akrabalı yetiştirme uygulanarak tip sabitlenmiştir. Daha sonra sürekli olarak süt veriminin ıslahına yönelik seleksiyon yapılmıştır. Dalaman, Antalya gibi yazları sıcak çevrelere ve Ankara koşullarına adaptasyonunda sorun bulunmamaktadır. İsviçre kökenli Saanen ırkı ile Kıl keçilerin 960 lı yıllardan itibaren başlayan melezleme çalışmaları sonucunda elde edilmiş olan genotip için Türk Saaneni adı yaygın olarak kullanılmaktadır. Süt verimi yüksektir. Çoğunlukla, Ege ve Marmara Bölgelerinde yetiştirilmektedir. Erzurum un Kuzey ilçelerinden başlayarak, Rize ve Trabzon a kadar olan iller olma üzere başlıca Kaçkar dağlarında yetiştirilmektedir. Kombine verimli ırklarımızdandır. Renk olarak alacadır. Üst kaba kıllar vücudun ön tarafında beyaz, arka tarafında gri ve siyah renktedir. Vücudu örten kıllar uzundur. Keçiler ve tekeler Helezon boynuzludur. İri cüsseye sahiptirler. Kulakları sarkıktır. Bölge halkı tarafından et veriminin iyi düzeyde olduğu ifade edilmektedir.

Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri 39 Keçi ırklarımız Halep Keçisi Gökçeada Keçisi Mahalli Keçisi Yüksek süt ve döl verimine sahip bir keçi ırkıdır. Sınır aşan ırklardan olup, Suriye, Kıbrıs ve Orta Doğu ülkelerinde yayılım göstermiştir. Çanakkale ili Gökçeada ilçesine has bir keçi genotipidir. Bölge şartlarına adapte olmuştur. Diyarbakır ilinde yetiştirilmektedir. Lokal olarak adapte olmuş özellikle boynuz yapısındaki farklılıklar olmuştur. Özellikle göze çarpmaktadır.

40 Hayvan Genetik Kaynakları Araştırmaları ve Yönetim Faaliyetleri Keçi ırklarımız Osmanlı (Gürcü) Keçisi Kaçkar Keçisi Abaza Keçisi Kuzey Doğu Anadolu bölgesinde Kars ili ve özellikle Ardahan ilinin Çıldır İlçesinde yetiştirilmektedir. Süt ve et verim yönlü kombine ırklarımızdandır. Tiflis Keçisi ve Kafkas Keçisi isimleri de verilmektedir. Sınır aşan ırklarımızdandır. Esas olarak ovalık alanlarda yetiştirilmektedir. Keçilerinin üst kaba kılları siyah, gri ve beyaz renktedir. İri cüsseye sahiptirler. Süt ve et verimleri oldukça iyi düzeyde kabul edilmektedir. Doğu Karadeniz bölgesinde Artvin, Rize, Trabzon ve Giresun illerinde yetiştirilmektedir. Kombine verimli ırklarımızdandır. Adını Kaçkar dağlarından almaktadır. Kaçkar keçileri esas olarak ormanlık alanlarda yetiştirilmektedir. Kaçkar keçilerinin üst kaba kılları siyah renklidir. Boynuz yapısı hilal şeklindedir. Orta cüsseye sahiptirler. Kuzey Doğu Anadolu bölgesinde özellikle Ardahan, Çıldır, Posof ilçeleri ve Artvin ili Şavşat, Borçka ilçelerinde yetiştirilmektedir. Süt verim yönlüdür. Renk olarak bronz renginde ve pembedir. Ağız, gözlerin etrafı boynuzlar ve bacaklarda siyah renklilik hakimdir. Kıllar, kısa, ince ve ipek gibi yumuşaktır. Sakal, yalnızca tekelerde görülür. Meme yapısı, iyi gelişmiş olup süt verimleri yüksektir.