III. Disiplinlerarası Turizm Araştırmaları Kongresi: 719-732, 04-05 Nisan 2014, Kuşadası, Aydın, Bütün hakları saklıdır ISBN: 978-605-5216-98-6 İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve Lisansüstü Turizm Programlarının Kurumsal Tarihi 1 Onur ÇAKIR T.C. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı E-posta: o_cakir@anadolu.edu.tr ÖZ Bu çalışma, Türkiye de lisansüstü turizm eğitiminin kurumsallaşmasında önemli bir rol oynayan İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarının kurumsal tarihinin incelenmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Sözlü tarih yöntemiyle gerçekleştirilen araştırmada, mezun ve akademisyenlerden oluşan 6 kişiyle görüşülmüş ve görüşme deşifreleri altı alt başlık çerçevesinde değerlendirilerek İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarının kurumsal tarihinin yazımı gerçekleştirilmiştir. Anahtar sözcükler: Turizm eğitimi, kurum tarihi, sözlü tarih araştırması, İstanbul Üniversitesi, İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü. GİRİŞ Türkiye de turizm disiplininin daha çok 1960-1980 yılları arasında şekillendiği ve dolayısıyla bu dönemde turizm alanında söz sahibi olan kişi ve kurumların turizmin bir akademik disiplin olarak şekillenmesinde önemli etkilerinin olduğu belirtilmektedir (Kozak 2000:18). Türkiye de içinde turizm adını barındıran ilk enstitü, 5 Aralık 1964 yılında İzmir İktisadi ve Ticari bağlı olarak açılan Turizm Enstitüsüdür (Resmi Gazete 1964). Ancak açılan bu enstitü, fiili olarak lisansüstü programlarına öğrenci alıp eğitim faaliyetlerine başlayamadan kapanmıştır. Türkiye de turizm adıyla açılan ilk enstitü olmamakla birlikte, İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü aktif olarak faaliyete geçen ilk enstitü konumundadır. Bugün Türkiye nin pek çok üniversitesinde görev yapmakta olan akademisyenlerin İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarından yetiştiği gözlenmektedir (Kozak 2000:47). Bu yönüyle, İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü, Tür- 1 Bu çalışma, Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonunca kabul edilen 1209E152 no'lu Türkiye Turizmi Sözlü Tarih Projesi kapsamında desteklenmiştir.
720 III. Disiplinlerarası Turizm Araştırmaları Kongresi kiye de turizmin bir akademik disipline dönüşmesindeki en önemli mihenk taşlarından birini oluşturmaktadır. Bugün Türkiye de akademik bir disiplin ve doçentlik alanı olarak kabul edilen turizmin nasıl bu aşamalara eriştiğinin daha iyi anlaşılması için akademik turizm eğitiminin gelişim sürecinin detaylı olarak irdelenmesi gerekir. Ancak gerek alanyazında, gerekse yazılı ve görsel yayın arşivlerinde turizmin akademik disiplin olma sürecine ve bu sürece katkı yapan kişi ve kurumlara ilişkin yeterli sayıda incelemelerin ve araştırmaların olmadığı görülmektedir. Bu bağlamda, bu araştırmada, İstanbul Üniversitesinde İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü nün kuruluşu ve lisansüstü programların oluşturulması, uygulanması ve geliştirilmesi süreçlerinde aktif rol oynayan ve bu programlarda öğrenim gören kişilerin tanıklıkları ve yorumları sözlü tarih yöntemiyle kayıt altına alınmış ve İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarının kurumsal tarihinin ortaya konulması amaçlanmıştır. YÖNTEM İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarının kurumsal tarihinin araştırıldığı bu çalışmada temel veri toplama yöntemi olarak sözlü tarih yöntemi tercih edilmiştir. Sözlü tarih yöntemi, tarihi öneme sahip olaylara ilişkin kişilerin tanıklıklarının ve kişisel yorumlarının kayıt altına alınmasına dayalı bir yarı yapılandırılmış görüşme tekniği olarak tanımlanmaktadır (Ritchie 2003:19). Başka bir deyişle, sözlü tarih yöntemi belirli bir konunun, belirli bir tarih aralığında araştırıldığı ve görüşme yapılan kişilerin konuya ilişkin kişisel deneyim ve tarihi bilgilerinden yararlanıldığı yarı yapılandırılmış görüşmeler olarak değerlendirilmektedir (Robertson ve McGee 2003:277). Araştırmanın ilk aşamasında, sözlü tarih yöntemine uygun olarak, İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarının kurumsal tarihini ortaya çıkarmak üzere o dönemde görev alan öğretim elemanları (34 soruluk) ve mezunlara (30 soruluk) yönelik iki ayrı soru çerçevesi hazırlanmıştır. Daha sonra bu soru formlarında yer alan sorulara cevap verebilecek, bilgi sağlayabilecek ve ilgili dönemlerde mezun ve/veya akademisyen olarak kurumda bulunmuş olan beş kişiyle (Prof. Dr. Tunca Toskay, Prof. Dr. Münir Kutluata, Prof. Dr. Mithat Zeki Dinçer, Prof. Dr. Füsun İstanbullu Dinçer ve Yard. Doç. Dr. Seha Aksü) sözlü tarih görüşmeleri gerçekleştirilmiştir. Enstitünün kuruluş dönemlerinde büyük katkıları olan Tunay Akoğlu nun tanıklıkları ise kendisinin yurtdışında yaşaması nedeniyle e-posta aracı-
Bildiriler 721 lığıyla temin edilmiş ve tüm görüşme bulgularının birbirleriyle ve belgelerle tutarlılıkları çaprazlama yöntemiyle kontrol edilerek bir kurum tarihi çalışması oluşturulmaya çalışılmıştır. BULGULAR İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsünün Kuruluş Hikâyesi İstanbul Üniversitesi nde turizme yönelik ön lisans ve lisans bölümlerinin olmadığı bir dönemde turizm alanında araştırma yapan ve lisansüstü düzeyde eğitim veren bir enstitünün kurulması turizm alanının gelişmesi için çok stratejik bir hamle olarak değerlendirilmelidir. Çünkü İstanbul Üniversitesi böyle bir enstitüyü açarak; hem turizme yönelik nitelikli işgücünü yetiştirecek akademisyenlerin yetişmesini sağlamış, hem de turizmin bir disiplin olma yolunda turizm alanında araştırma yapma, kural, kuram ve teori geliştirme gibi misyonları yerine getiren bir kurum olma görevini üstlenmiştir. İstanbul Üniversitesi nde turizm eğitimini neden enstitü bünyesinde ve lisansüstü düzeyde başlattıklarını Prof. Dr. Münir Kutluata şu sözlerle ifade etmektedir: İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ile turizmi de canlandırmak üzere İktisat Fakültesi nde bir ilk defa Türkiye de olmayan bir kapı açıldı Böyle bir adım atmamızın sebebi Türkiye o günün ekonomik şartları içerisinde herkes bir turizm lafı ediyordu. Sadece turizmin bir döviz yönü üzerinde duruluyordu Turizm bu kadar önemliyse bunun bir eğitiminin olması lazım meselesini gündeme getirdik. O döneme kadar da dönemlerin turizm bakanları liselere turizm dersleri koyduruyoruz, turizm çok önemli mesele derlerdi. Bundan bıkar usanırdınız Ortada sonuç yoktu ama hep liselere turizm dersleri koyulmaya kalkılıyordu. Turizm eğitimi liseden başlamaz. Yapılacaksa üniversiteden başlar. Üniversiteden başlayacak ise de akademik düzeyden başlar. Önce hocaları yetiştirilir. demek suretiyle İstanbul Üniversitesinde turizm doktorasını başlattık. Turizm doktorasını başlattıktan kastımız, burada yetişen insanlar turizm öğretebilirler. Liselerde, başka bir yerde veya turizmi öğretecek olanlara hocalık yapabilirler diye önce turizmin eğitimine el atmak gerektiğini söyledik. Bu anlayışla kurulan İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü 6 Haziran 1969 tarihli Resmi Gazete de yayınlanan yönetmelik ile faaliyetlerine başlamıştır. Yönetmelikte enstitünün temel amaçları iktisadi coğrafya ve turizm konularında tetkik ve araştırmalar yapmak, bilhassa Türkiye nin bu konularla ilgili problemlerini incelemek, İktisadi Coğrafya ve Turizm öğretiminin gelişmesini sağlamak ve öğretim elemanları ile turizm sahasında müteşebbis, idareci ve personel yetiştirilmesine yardımcı olmak, iktisadi coğrafya ve turizm ile ilgili seminerler, konferanslar ve kongreler tertip etmek (Resmi Gazete, 1969) şeklinde yer almıştır.
722 III. Disiplinlerarası Turizm Araştırmaları Kongresi Sözlü tarih yöntemi ile gerçekleştirilen görüşmelerde, resmi belgelerde yer alan kısmı dışında, enstitünün ilginç bir kuruluş hikâyesinin olduğu tespit edilmiştir. Enstitünün kuruluşunda görev alan ve enstitünün kurucusu olan Prof. Dr. Abdullah Türkoğlu nun yardımcılığını yürüten Prof. Dr. Tunca Toskay, İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsünün kuruluş döneminde yaşananları şu şekilde özetlemektedir: Bir şeyi yeni yapmaya kalktığınız zaman, bu yalnız Türkiye içinde değil, bütün ülkelerde ve kurumlar içinde ilk atılan adımları atmak zordur. Çünkü psikolojik olarak bir karşı duruşla karşılaşırsınız. Biz bu söylediğimiz ismi kabul ettirinceye kadar ve ismi kabul ettirdikten sonra da lisansüstü programını açıncaya kadar kendi fakültemiz içinde gerçekten çok büyük bir mücadele verdik... Bu enstitüyü bu şekilde bu isimle kurmak ve ardından da lisansüstü programları başlatmak... Prof. Abdullah Türkoğlu olmasaydı biz ne kadar istersek isteyelim, genç öğretim üyeleri olarak oturmuş klasik bir yapısı olan İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesinde böyle bir enstitüyü, böyle bir yüksek lisans programını başlatamazdık. Ama şanslarımızdan bir tanesi öyle tahmin ediyorum ki zamanlamanın güzel olmasıydı. Abdullah Hoca 2 yıl kadar fakültede dekanlık yaptı. Dekan olması bizim bu talebimizin gerçekleşmesi bakımından oldukça kolaylık sağladı. Yine enstitünün kuruluş yıllarına ve enstitünün dünyadaki diğer örneklerine kıyasla olan konumunu Prof. Dr. Tunca Toskay şöyle ifade etmektedir: O dönem Türkiye hem turizm sektörü açısından bir emekleme dönemindeydi, hem de dediğim gibi bu eğitimi yeni başlatan biz de bütün bebeklik hastalıklarıyla engelleriyle, güçlükleriyle uğraşıyorduk. Oturup da biz harika bir şey yaptık, dünya ile rekabet eder durumdaydık dersek bu çok gerçekçi olmaz. Burada ayaklarınızın yere basarak konuşmanız lazım. Bunun başlaması gerektiğine inandığımız için başlattık. Biz bu işi başlatırsak, eninde sonunda bizden sonra gelenler bu bayrağı daha ileriye alırlar. Biz bunu burada başlatırız. Bir başka kurum bizim tecrübelerimizden de yararlanarak, eksikliklerimizi de görerek daha iyisini yapabilirler. Nitekim bu öyle de oldu. Öyle bir yaygınlık oldu İnşallah bu yaptığımız iş sektörün ve turizm eğitiminin gelişmesine katkıda bulunmuştur. İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü Dönemi Faaliyetleri İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü kuruluşundan araştırma merkezine dönüştürüldüğü 1982 yılında kadar turizme ilişkin birçok önemli araştırma, eğitim, seminer, konferans ve kongre çalışmaları yürütmüştür. Kutluata, enstitüsünün kuruluşunun ilk dönemlerinde yurtiçi ve dışından alanlarında uzman kişilerin getirilerek sektör profesyonellerine, akademisyenlere, öğrencilere, bürokratlara yönelik seminerlerin düzenlendiğini; bunun yanı sıra ulusal ve uluslararası düzeyde kongre ve konferansların gerçekleştirildiğini belirtmektedir. Bu dönemde enstitü tarafından gerçekleştirilen en önemli faaliyet, 1972 yılında İstanbul da düzenlenen Uluslararası Turizm Uzmanları Birliği (AIEST)
Bildiriler 723 kongresidir. 1951 yılında kurulmuş olan ve dünyanın en köklü ve eski uluslararası turizm uzmanları birliği konumunda olan AIEST (AIEST 2013) gibi bir örgütün kongresinin, kuruluşundan 3 yıl sonra İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü tarafından gerçekleştirilmiş olması yadsınamayacak derecede önemlidir. 1964 yılında AIEST in ilk Türk üyesi olarak seçilen Tunay Akoğlu; 3-9 Eylül 1972 de gerçekleştirilen Turizm Araştırma Yöntemleri (Tourism Research Methods) konulu kongrenin Prof. Dr. Türkoğlu tarafından organize edildiğini ve bu süreçte Birleşmiş Milletler Turizm Projesinin müdürü olarak kendilerine destek ve katkıda bulunduğunu ifade etmektedir. AIEST in bugün olduğu gibi o günlerde de uluslararası düzeyde en önemli turizm örgütlerinden biri olduğunu vurgulayan Dinçer, 1972 yılında, Türkiye de ve İstanbul da turizm adına çok yol kat edilmeği bir dönemde böyle bir kongrenin gerçekleştirilmiş olmasının büyük bir başarı olduğunu belirtmektedir. Kutluata da bu kongrenin çok önemli olduğuna dikkat çekerek ve o dönemde İstanbul da yeni yeni gelişmekte olan acentacılık sektörü üzerindeki etkilerini şu sözlerle özetlemektedir: Türkiye çapında en başarılı işlerden bir tanesiydi. İktisat Fakültesi nin organizasyonuydu. O zaman kim var kim yok, dünyada kimler çağrılması gerekiyorsa çağrılmış ve herhangi bir destek olmadan, mali destek olmadan kendi kendine çevrilebilmiş, gerçekleştirilebilmiş bir olaydı. Türkiye de bunların yapılabileceğini İstanbul un bunlara hazır olduğunu, üniversitenin bunu karşılayacak durumda olduğunu ve yetişmiş, altyapısı itibariyle çok yatkın olan insanların esasen konuya ilgi göstermeleri halinde turizmin yeni elemanlar kazanabileceğini göstermiştir. Hele o dönem İstanbul da henüz türemekte ve güçlenmekte olan seyahat acentaları çok mutluydu o olaydan. Akoğlu, 1975 sonrasında enstitünün çalışmalarının iki temel alanda yoğunlaştığına dikkat çekmiş ve bunlardan ilkinin turizm konulu tez hazırlayan lisansüstü öğrencilerine bilimsel destek vermek ve yol göstermek ; ikincisinin ise turizm hakkında konferanslar düzenlemek olduğunu belirtmiştir. Enstitünün turizme yönelik bilimsel yaklaşımını ise turizm ekonomisi, turizm politikası ve turizm işletme ekonomisi boyutlarından oluşan üç boyutlu bir yaklaşım olarak tanımlamış ve bu yaklaşım ile ulaşılmak istenilen temel amacın turizmin ekonomik fonksiyonlarının, turizm politikası araçlarının ve genel işletme idaresi ve işletmecilik kurallarının turizm işletmelerinde uygulamasının araştırılması, öğretilmesi ve yayılması olduğunu belirtmiştir. Turizme ilişkin neredeyse hiç kaynağın olmadığı bir dönemde Türkiye turizmine yönelik araştırmaların yapılması, bu araştırmaların tebliğler halinde bilimsel konferanslar ve kongrelerde sunulması ve kitaplaştırılarak bu araştırmaların turizm literatürüne kazandırılması enstitünün akademik turizme alanına
724 III. Disiplinlerarası Turizm Araştırmaları Kongresi yaptığı önemli katkılardan bir diğeridir. Prof. Dr. Abdullah Türkoğlu 1978 yılında yayınlanan ve içerisinde on çeviri makalenin yer aldığı İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü: Seçme Yazılar isimli çeviri makalelerden oluşan kitabın önsözünde, o yıllarda turizme yönelik bilimsel araştırma eksikliğine vurgu yapmış ve çalışmalarıyla turizm literatürüne yapmak istedikleri katkıyı şu sözlerle ifade etmiştir (Türkoğlu 1978:7): Türkiye de son yıllarda turizmin önemi anlaşılmış, ekonomik kalkınmamızda ihtiyaç duyduğunuz dövizi sağlama bakımından turizm kesiminin önemli katkıları olabileceği düşüncesi yaygınlaşmıştır. Ancak, turizm kesiminin umulan yararları sağlaması için şart olan, konunun ilmi açıdan ele alınması gereği devamlı ihmal edilmiştir. Esasen, ülkemizde turizm alanındaki ilmi çalışma, araştırma ve yayınlar çok yetersiz bulunmaktadır. Enstitümüz turizm literatürümüzü zenginleştirmek akımından devam eden konferans dizisinin yanında, turizm konusunda yayınlanmış değerli araştırma, inceleme ve makalelerden oluşan Seçme Yazılar isimli yeni bir diziyi turizmle ilgilenenlerin istifadesine sunmaya karar vermiştir. Kitabın ülkemizdeki turizmle ilgili kaynak yetersizliğini giderme bakımından katkıda bulunacağını, araştırmacı ve diğer ilgililere yarar sağlayacağını ümit ederiz. Türkoğlu nun önsözünde belirttiği ve enstitü tarafından 1975-1982 yılları arasında İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü Konferansları adı altında düzenlenen üç konferansta ve bir çeviri makaleler kitabıyla turizm literatürüne 26 adet özgün çalışma kazandırılmıştır. İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsünün Araştırma Merkezine Dönüştürülmesi ve İstanbul Üniversitesinde Turizm Yüksek Lisans ve Doktora Programlarının Açılması Yükseköğretimin tüm düzeyleri için etkili ve koordineli bir merkezi planlamanın olmayışı, 1960-70 yılları arasında yükseköğretim kurumlarının sayılarının, çeşitlerinin ve öğrenci sayılarındaki hızlı bir artışın yaşanması ve bunlara ek olarak 1960-1980 yılları arasında ortaya çıkan siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlar Türkiye Yüksek Öğretiminde köklü bir reformu gerekli kılmış ve 1981 yılında çıkarılan 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu ile Türkiye deki tüm yükseköğretim kurumları yeniden yapılanma sürecine girmiştir (www.yok.gov.tr). Bu yapılanma süreci İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü açısından da birçok önemli değişikliklere neden olmuştur. Enstitü statüsündeki birçok kurumun araştırma merkezine dönüştürüldüğü bu dönemde İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü de, İktisadi Coğrafya ve Turizm Araştırmaları Merkezi adını almış ve turizm alanında yapılan lisansüstü çalışmalar 1982 yılından itibaren İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği Anabilim dalı kapsamında yürütülmeye başlanmıştır.
Bildiriler 725 Yaşanan bu dönüşüm sürecinde yer alabilmek için o dönemde Frankfurt ta Turizm Bakanlığı Alman Turizm Basın Danışma Ataşesi görevinden ayrılıp Türkiye ye dönen Toskay ın, bu yeniden yapılanma sürecine atfettiği önem şu sözlerinden de anlaşılmaktadır: 1982 nin Eylül ayında Türkiye ye geldim. Sayın bakan Evliyaoğlu ydu. Ziyaret ettim kendisini. İşte bizim çalışmalarımız konusunda övücü şeyler söyledi. Kendisine dedim ki ben üniversite hocasıyım. YÖK diye yeni bir kurul da kuruldu. Yeni bir üniversite yasası çıktı. Ben esas mesleğim olan üniversite hocalığına dönmek, bu aşamada orada olmak istiyorum. Geçiş döneminde kendi kadromda olmak istiyorum dedim. Turizm alanında doktora eğitiminin 1977 den beri devam ettirdiklerini belirten Kutluata, YÖK ün kurulmasından sonraki süreçte yaşanan değişimlerin kanun ile yapılmasından dolayı çok tercih şanslarının olmadığını ifade etmekte ve bu süreçte Sosyal Bilimler Enstitüsünde turizm yüksek lisans ve doktora programlarının açılmasına çalıştıklarını ve esasen lisansüstü turizm eğitiminin yeni bir düzene kavuştuğunu belirtmektedir. İstanbullu Dinçer ve Dinçer de bu yeniden yapılanma sürecinde İstanbul Üniversite sinin Türkiye nin öncü kurumlarından biri olmasının önemine vurgu yaparak, bu dönemde yaşanan değişimleri iyi takip eden ve gerekli reaksiyonları gösterebilen Profesör Abdullah Türkoğlu, Prof. Kubilay Baysal, Prof. Tunca Toskay, Prof. Münir Kutluata gibi isimlerin turizmin ayrı bir yüksek lisans ve doktora alanı olarak kabul edilmesinin sağlanmasında büyük katkılarının olduğunu ve birçok öğretim üyesi ve sektörde çalışan insanların buradan yetiştiğine dikkat çekmişlerdir. Öğrenci Profili ve Akademisyen-Öğrenci İlişkileri İstanbul Üniversitesi lisansüstü turizm programlarının ilk açılan turizm programı olması ve Türkiye de turizm sektörünün nitelik iş gücüne en çok ihtiyaç duyduğu dönemlere denk gelmesi nedeniyle çok fazla talep gören bir program olmuştur. İlk açıldığı yıl 15 kişilik bir lisansüstü kontenjan belirlediklerini belirten Kutluata, başvuru sayısının 600-700 kişilere ulaştığını belirtmektedir. Turizm alanına yön verecek asli elemanların buradan yetişeceğinin bilinciyle hareket ettiklerini belirten Kutluata, biri yazılı ve bir diğeri sözlü olmak üzere iki aşamalı bir sınav ile eleme gerçekleştirdiklerini ve çok vasıflı insanları seçtiklerini, talep yoğunluğu nedeniyle turizme önemli katkı sağlayabilecek vasıflı insanların kontenjan dışı kalmaması için üniversite yönetimiyle temasa geçerek 8-10 kişilik kontenjan arttırma taleplerinde bulunduklarını ifade etmektedir.
726 III. Disiplinlerarası Turizm Araştırmaları Kongresi Toskay, ilk dönemde gelen öğrencilerin lisansüstü turizm programlarının başarılı olması ve kurumsallaşmasındaki önemine dikkat çekmektedir. Bu durumu Toskay, şu sözlerle ifade etmektedir: Gelenlerin de çoğu samimi olarak şöyle ya da böyle bir sebepten ötürü bu sektöre ilgi duyan, ben bu konuda biraz daha fazla şeyler öğrenmek istiyorum diyen, heyecanla bu işi takip etmek isteyen arkadaşlarımızdı. Zaten öyle tahmin ediyorum ki bizim başarılı olmamız yani yaptığımız eğitimin verimli olması yalnız bizim heyecanımız, isteğimizle ilgili değil; gelip o eğitimi almak isteyenlerin de ben de çok şey öğrenmek istiyorum, bu sektör benim için ilgi çekici bir sektör yaklaşımı ile gelmiş olmalarından kaynaklanıyor. Turizm yüksek lisans programının ilk öğrencisi olan İstanbullu Dinçer, o dönemde programa başvurabilmek için herhangi bir lisans diplomasına sahip olmanın yeterli olduğunu ve çok farklı alanlardan gelenlere, bugünkü dilde bilimsel hazırlık olarak adlandırılan programa benzer olarak fark derslerin aldırıldığını ve bu dönemde yüksek lisans ve doktora tezlerine geçmeden önce yeterlilik aşamasının bulunduğunu belirtmektedir. 1985 yılında yüksek lisansa başlamış Aksü de, çok farklı alanlarda eğitim almış, farklı niteliklere sahip öğrencilerin bu dönemde bir arada bulunduğunu ifade etmektedir. Akademisyen-öğrenci ilişkilerine yönelik olarak, turizm alanında doktora tezi yazan ilk isimlerden olan Dinçer, hocalarıyla olan ilişkilerinin bugüne nazaran daha güçlü ve daha geleneksel olduğunu vurgulamaktadır. Dinçer O günkü öğrencilik yıllarımda hakikaten çok ciddi bir hoca-öğrenci ilişkisi vardı. Diyalogları çok iyiydi. Yani bir akademisyen geleneği vardı, hocalarımıza karşı çok saygılıydık, onlar da bize karşı çok sevgi doluydu. sözleriyle ifade etmektedir. İstanbullu Dinçer de benzer bir şekilde akademisyen-öğrenci ilişkilerinin geleneksel bir yapıda olduğunu şu şekilde anlatmıştır: Biz asistan hoca, doktor asistan, yardımcı doçent, doçent, profesörde olsak her zaman asistan olarak kalıyorduk İstanbul Üniversitesinin kendine ait, gelenekten, geçmişinden gelen bir tavrı, davranışı olduğu için hem akademik eğitim hem üniversite içindeki eğitim burada bir ocak, yuva, aidiyet hissi yaratmakta, aidiyet duygusunu yükseltmekte. Bunu kaybetmemeye çalışıyoruz. İnternet ve teknoloji galiba hızlı değişim, aidiyet duygusunu biraz bazen yok edebiliyor. Ama biz bunu her halükarda kaybetmemeye çalışıyoruz Kutluta, öğrencilerin hocalarını iyi takip ettiklerini ve ders dışı ilişkilerin fevkalade yaygın olduğunu; öğrencilerin aldıkları lisansüstü eğitimi yetişme fırsatı olarak gördüklerini bu kişilerin bugün alanında otorite olan kişiler olduğunu belirtmektedir. Öğrencilerin bir eksikliği, bir boşluğu dolduracak ve talep görecek nitelikleri kazandırarak yetiştirmeye çalıştıklarını ifade eden Kutluata, aka-
Bildiriler 727 demisyen-öğrenci ilişkilerinin bu çerçevede şekillendiğini şu sözlerle anlatmaktadır: Eğer hocalar bunları kişilerin yetişme fırsatı diye bakarsa o zaman verimli çalışmalar çıkıyor. Hem kaliteli insanlar yetişebiliyor. O yüzden biz oranın geleneğini bozmamaya ve kişiyi bir boşluğu dolduracak tarzda kendisini yetiştirmeye yönlendirdik. Bu nedenle, biz verdiğimiz tez konularıyla hakikaten bizim de bilmediğimiz, esasen bizim de araştırmaya fırsat bulamadığımız ama önemini gördüğümüz bir bilim adamı yarının bilim adamı olacak kişinin bugünden o alanı doldurması, çalışması ve ortaya çıkarması şeklinde yönlendirdiğimiz çok insanımız olmuştur ve gerçekten sonra kıymetli otorite olarak ortaya çıkan insanlar oldu bunların arasından. Çünkü bu yönlendirme süreci çok önemlidir. Her şeyi siz biliyor olarak kendi bilginizle siz genci sınırlı tutarsanız size benzeyen adamların sayısını arttırırsınız. Hâlbuki daha ileri işler yapması gereken insanlar ortaya çıkması gerekiyor. İktisat fakültesi öyle bir fakülteydi O yüzden turizmin orada o sistem içerisindeki yeşermesinin, orada olması belirli bir düzeyden başlaması açısından ve turizm açısından bir kazanç olduğunu düşünüyoruz. Öğretim Kadrosu, Ders Materyalleri ve Kaynaklara Erişim Türkiye nin ilk açılan lisansüstü turizm programları olması nedeniyle bu dönemde yaşanan en büyük sorunlarından biri ders verebilecek ve tez yönetebilecek niteliklere sahip akademisyenler bulmak olmuştur. Bu sorunun çözümünde İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü dönemlerinden turizme yönelmiş olan Tunca Toskay, Münir Kutluata, Kubilay Baysal, Mithat Zeki Dinçer, Adem Şahin gibi isimlerden, alanlarında uzman farklı bilim dallarından ve farklı üniversitelerin akademisyenlerinden yararlanıldığı ve ayrıca sektörde deneyimli ve akademik yatkınlığı olan kişilerin de ders vermesi sağlandığı görülmektedir. Toskay kendi verdiği derslerde turizmi makro açıdan genel çerçeve ile vermeye çalıştığını belirtirken, farklı alanlarda uzmanlaşmış sektördeki kişilerin de gelip ders vermelerini sağladıklarını şu sözlerle ifade etmektedir: Dışarıdan hocalar getirdik Mutlaka akademisyen olması kriterini getirmedik. Yani turizmin herhangi bir sektöründe uzmanlığa ulaşmış tecrübesi olan arkadaşlarımızı, tabi ki biraz da akademik yatkınlığı olması şartıyla, getirip öğrenci arkadaşlarımıza ders vermelerini istedik. Kutluata, lisansüstü programların açıldığı dönemde derslerin belirlenmesinde öğrenci odaklı bir yaklaşım benimsediklerini ve programın yüksek talep görmesinin bir sebebinin de bu olduğunu belirtmektedir. Ders programının oluşturulması ve yürütülmesinde Seyahat Acentaları Birliği ve İstanbul Otelciler Birliği ile işbirlikleri gerçekleştirdiklerini belirten Kutluata, hangi kademede, nasıl adam istenildiği sorusundan hareketle yüksek lisans ve lisansüstü eğitime koyulabilecek dersleri koyduklarını ve dolayısıyla üniversiteden ve dünyadan
728 III. Disiplinlerarası Turizm Araştırmaları Kongresi habersiz olmayan; sektörü de bilen ve sektörün ileri gelenleriyle tanışıklığı olan insanları yetiştirmiş olduklarını belirtmektedir. Derslerin oluşturulmasında iktisadın ağırlığının bulunduğunu belirten İstanbullu Dinçer, Abdullah Türkoğlu tarafından verilen Türkiye nin Turistik Potansiyeli gibi turizm derslerinin bulunduğunu ancak bu programların İktisat Fakültesi bünyesinde yürütüldüğü için derslerin işletmecilikle ve iktisatla bağlantılı bir şekilde yürütüldüğüne dikkat çekmektedir. Aksü de benzer şekilde yüksek lisans ve doktora döneminde aldıkları derslerin turizmden daha çok iktisat politikası ve uluslararası iktisat ağırlıklı dersler olduğunu, turizmde aracı kurumlar üzerine verilen ilk derslerin de kendisi tarafından verildiğini ve bunun da sebebinin ders verenlerin iktisat kökenli olmasından kaynaklandığını belirtmektedir. Bugün İstanbul Üniversitesi ndeki hem lisansüstü turizm programlarının, hem de iki ve dört yıllık programların da bölüm başkanı olan İstanbullu Dinçer, zamana bağlı olarak derslerde değişiklik yaptıklarını ancak bugün bile İktisat Fakültesi bünyesinde bu programların yürütülmesini çok da doğru bulmadığını ve turizmin bir bölümden ziyade artık fakülteleşerek turizmle ilgili derslerin çoğaltılması gerektiğine dikkat çekmektedir. Bu dönemin önemli konularından biri de ders materyallerine ve kaynaklara erişim konusudur. Ders materyallerinin ve ulaşılabilir kaynakların yetersizliğine vurgu yapan Aksü, temel kaynak olarak Toskay ın Genel Turizm kitabından faydalandıklarını, bunun dışında derslerde hocaların kendi oluşturdukları notlardan ve teksirlerden yararlandıklarını ifade etmektedir. Toskay ise bu dönemde sadece Hasan Olalı Hoca nın İstanbul Ticari İlimler Yüksekokulu nda yayınlanmış olan bir turizm kitabının olduğunu ve bu eksiklikten yola çıkarak makro anlamda turizme yaklaşan ilk kitaplardan birini kendisinin yazdığını belirtmekte ve bugün temel kitaplardan biri olan kitabının yazım hikâyesini şu şekilde özetlemektedir: Ben hem Almanca, hem de İngilizce kaynakları ciddi bir şekilde taradım. Avusturya, İsviçre ve Almanya da 1800 lerin ortalardan ben tezi yazdığım döneme kadar yayınlanmış, gözden kaçırdığım hemen hemen tek bir makale, tek bir kitap yok. Hemen hemen hepsini taradım. Almanya da olmanın da çok önemli bir avantajı vardı. İki tane ciddi enstitü vardı. Bir tane Frankfurt ta, bir tane de Münih te. Münih teki enstitüde çok ciddi bir enstitüydü. Orada Alfred Koch diye bir adam vardı direktörü. Hakikaten bu işi çok iyi bilen bir adamdı. Ben onun kitaplarından, yazılarından, makalelerinden de çok yararlandım. Kendileriyle gittim konuştum. Tartıştım. Onlar bana literatür tavsiye ettiler. Yani orada hakikaten iyi bir çalışma oldu.
Bildiriler 729 Bu yıllarda enstitünün kaynaklarının çok zayıf olduğunu ve enstitü için yayın elde etmek ve sağlamak adına bazı faaliyetlerde bulunduğunu belirten Akoğlu, bu çabalarını şu sözlerle anlatmaktadır: Gene o yıllarda Enstitü nün veri tabanları, kitaplığı ve dokümantasyon temelleri çok zayıftı. Bunu göz önüne alarak, Enstitü ye yayın elde etme ve sağlamaya çalıştım. Ancak tam anlamı ile başarılı olamadım. Aynı çerçevede AIEST örgütünün elimde var olan yayınlarını ve Permanent Collaborators / Collaborateurs permanents ları arasında yer aldığım AIEST yayın organı The Tourist Review la Revue de Tourisme dergisinin koleksiyonlarını 1978 yılı başında Enstitü ye vermiştim. Özellikle tez yazım döneminde kaynak bulmakta çok zorlandığını ve kaynaklara ulaşmanın hem parasal açıdan bir sorun yarattığını, hem de kaynağın gidip yerinden bulup alınması gerektiğinin altını çizen Dinçer, bunun büyük bir gayret gerektirdiğini belirtirken; Aksü de bu kaynak yetersizliğinin yazılan tez çalışmaları üzerindeki olumsuz etkilerine ilişkin şunları söylemektedir: Bugün olsaydı çok daha farklı şeyler yapardım. Çünkü o dönemde kaynağa ulaşmak sadece zaman değildi. Kitabı satın almak da gerekiyor. Bugün çok daha az ücretle çok daha ciddi kütüphaneleri bedelli bile olsa kütüphanelere girip kaynak indirebilme şansınız var. Bazılarına bedelsiz ulaşabilme şansınız var. Değişik ülkelerdeki bilgi daha ucuz ulaşılabilir. Daha hızlı ve daha ucuz ulaşılabilir hale geldi. Şöyle söyleyeyim size, itiraf edeyim daha doğrusu ben bugün yüksek lisans tezimi ve doktora tezimi yazsaydım yakından uzaktan alakası olmazdı. Değiştirirdim, düzeltirdim demiyorum. Yakından uzaktan alakası olmazdı. Ama o günlerde o maddi imkânlarım ve o zamanda ulaşabildiğim kaynak buydu. Lisansüstü Turizm Programlarının Kapatılması ve Yeniden Açılma Süreci İstanbul Üniversitesi bünyesinde 1969 dan yılından bu yana süregelen turizm doktorası eğitiminin 1998-2005 yılları arasında yedi yıllık bir kesintiye uğradığı görülmektedir. Dinçer, bu kapatılma sürecinde YÖK ün lisans düzeyinde bölümleşememiş doktora programlarının kapatılmasına karar verdiğini ve birçok doktora programının bu dönemde kapatıldığını ifade etmektedir. 1998 yılında İktisat Fakültesi nin dekanlığını yürüten Kutluata ise bu dönemde turizm de dâhil olmak üzere beş programın kapatıldığını ve bunların çok yanlış işler olduğunu belirtmekte ve turizm alanında doktora düzeyinde bilgi üreten bir programın kapatılmasının, Türkiye nin en büyük eksikliği olan bilgi üretilememe sorununu arttırdığını vurgulamaktadır. Turizm doktora programının kapatılmasında, turizmin bir bilim dalı olarak görülmemesinin etkili olduğunu belirten İstanbullu Dinçer de, kapatılan programların açılması için gösterdikleri gayretleri şu şekilde şu sözlerle aktarmaktadır:
730 III. Disiplinlerarası Turizm Araştırmaları Kongresi Turizmin bir bilim dalı olarak kabul ettirmede çok zorlandık. Bir kere açıldı ve kapatıldı 98 de. Turizm nedir, neyin nesidir, anlaşılamadı. Bu üniversitede tıpçıların çok büyük bir ağırlığı var. İşletmecilik başlığının başa gelmesi, turizm işletmeciliği olması, turizm olmaması işletmeciliğin kür iktisatçıların egemenliği altına girince turizm bilim dalı değildir diye algıda bir farklılık oluştu. Turizmi açtık, sonra tekrardan 2005 de yeniden lisansı açtık. Doktorayı açalı bir buçuk yıl oldu. Ama bunu açana kadar beş, altı yıl geçiyor, doktorayı açana kadar dört yıl uğraştık. Tüm bu gayretler sonucunda bugün İstanbul Üniversite sinde verilen turizm eğitiminin tüm aşamalarına yönelik (ön lisans, lisans, yüksek lisans ve doktora programlarında) yürütülmesi sağlanmıştır. SONUÇ İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarının kurum tarihinin araştırıldığı bu çalışmada, kurum tarihinin üç temel dönem altında incelenebileceği tespit edilmiştir. Bu dönemlerden ilki İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü dönemidir. 1969-1981 yıllarını kapsayan bu dönemde, enstitünün faaliyetleri üç temel eksen çerçevesinde şekillenmiştir. Bu eksenler, turizm alanında ulusal ve uluslararası konferans ve seminer serileri düzenlemek, turizm alanında lisansüstü çalışma yapan öğrencilere danışmanlık hizmeti vermek ve turizme yönelik akademik çalışma, araştırma ve kaynak oluşturmaktır. İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarının kurum tarihinin ikinci dönemi, 1981-1998 yılları arasını kapsamaktadır. 1981 yılında YÖK kanunu ile Türkiye de yükseköğretimin yeniden yapılandırılması gerçekleştirilmiş ve bu dönemde İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü lisansüstü turizm eğitimi verme misyonunu, Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesindeki Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalına devretmiştir. Bu dönemde araştırma merkezine dönüştürülen enstitü, faaliyetlerini daha çok turizm profesyonellerine yönelik seminer ve sertifika programları oluşturmaya yönlendirmiştir. Üçüncü dönem ise 1998 den günümüze kadar olan süreci kapsamaktadır. 1998 yılında Turizm doktora programının kapatılmasıyla başlayan bu dönemde de İstanbul Üniversite si lisansüstü turizm eğitimindeki önemini kaybetmemiştir. 2000 li yıllara gelindiğinde, Türkiye de yazılan lisansüstü turizm tezlerinin yaklaşık %30 unun İstanbul Üniversitesi turizm programlarında hazırlanmış olması bunun bir göstergesidir (Kozak 2000:47). 2005 yılında lisans, 2011 yılında da doktora programının tekrar açılmasıyla İstanbul Üniversitesi, yeniden turizm yükseköğretiminin her kademesine yönelik eğitim veren bir kurum niteli-
Bildiriler 731 ği kazanmıştır. Ancak 1969 yılından beri faaliyette olan İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü/Araştırma Merkezi 2000 li yıllara gelindiğinde önemini kaybetmiştir. Örgün turizm yükseköğretiminin gelişmesine paralel olarak, insanların sertifika programları yerine diploma alabilecekleri turizm ön lisans ve lisans programlarını tercih etmeye başlamaları nedeniyle, turizme yönelik misyonunu kaybeden merkez, 2008 yılında kapatılmış yerine Ekonomi Politikaları Araştırma Merkezine (EPAM) kurulmuştur. Sonuç olarak, İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü ve lisansüstü turizm programlarında, lisansüstü turizm eğitiminde birçok ilklerin gerçekleştirildiği görülmektedir. Sağladığı akademik yönlendirme, danışmanlık ve turizme yönelik gerçekleştiren birçok araştırma, seminer, kurs, kongre ve konferanslar ile turizmin lisansüstü eğitiminin oluşmasında ve bir akademik disiplin niteliği kazanmasında öncü bir kurum niteliği kazanmıştır. KAYNAKÇA AIEST. (28 Aralık 2013). AIEST: CHARACTERS AND AIMS. AIEST Official Website: www.aiest.org adresinden alınmıştır. Akoğlu, T. (1980). Turizmde Bilimsel Yaklaşım ve Üniversite Öğretiminde Turizm. İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü Turizm Konferansları (s. 40-50). İstanbul: İstanbul Matbaası. EPAM. (21 Aralık 2013). Epam Tarihçe. http://www.istanbul.edu.tr/epam/tarihce.htm adresinden alınmıştır. Kozak, N. (2000). Türkiye'de Akademik Turizm Literatürünün Gelişim Süreci Üzerine Bir İnceleme. DAÜ: Turizm Araştırmaları Dergisi, 15-55. Ritchie, D. A. (2003). Doing Oral History. Cary, NC, ABD: Oxford University Press. Robertson, H. A., & McGee, T. K. (2003). Applying Local Knowledge: the Contribution of Oral History to Wetland Rehabilitation at Kanyapella Basin, Australia. Journal of Environmental Management, 275-287. Resmi Gazete. (15 Aralık 2013). 5 Aralık 1964 tarihli Resmi Gazete. İzmir İktisadi ve Ticari Bilimler Akademisi Turizm Enstitüsü Yönetmeliği. Ankara: http://www.resmigazete.gov.tr adresinden alınmıştır. Resmi Gazete. (15 Aralık 2013). 6 Haziran 1969 tarihli Resmi Gazete. İstanbul Üniversitesi İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü Yönetmeliği. Ankara: http://www.resmigazete.gov.tr adresinden alınmıştır. Türkoğlu, A. (1978). İktisadi Coğrafya ve Turizm Enstitüsü Seçme Yazılar- Önsöz. İstanbul: İstanbul Matbaası. Yükseköğretim Kurulu. (2014). YÖK Tarihçe. http://yok.gov.tr/web/guest/tarihce;jsessionid=c826 03B9D6B713710A966A38CFB77312 adresinden alınmıştır.
732 III. Disiplinlerarası Turizm Araştırmaları Kongresi Kaynak Kişiler Akoğlu, A., E-Posta Aracılığıyla Görüşme, Çakır, O. (17.12.2013) Aksü, S., Sözlü Tarih Görüşmesi, Çakır, O. (06.12.2013) Dinçer, M. Z., Sözlü Tarih Görüşmesi, Çakır, O. (04.07.2013) İstanbullu Dinçer, F., Sözlü Tarih Görüşmesi, Çakır, O. (04.07.2013) Kutluata, M., Sözlü Tarih Görüşmesi, Çakır, O. (16.01.2014) Toskay, T., Sözlü Tarih Görüşmesi, Çakır, O. (12.12.2013)