TÜRKİYE LİM ANLARI1 Doç Dr. E. M urat ÖZGÜR2 Liman deyince öncelikle deniz yoluyla gelen yüklerin kara ve demir yolları üzerinde çalışan araçlara aktarılması veya daha küçük deniz taşıtlarına ya da akarsular, kanallar gibi kara içi su yollarında seyreden araçlara aktarılmak üzere gerekli donanıma sahip yerler akla gelm ektedir.3 Deniz ulaşımının önemli bir halkası olan limanların çeşitli yaklaşımlarla ele alınması mümkündür. Liman olabilecek yerlerin doğal özellikleri, limanlara yanaşan gemi sayıları, bu gemilerin nitelikleri, nerelerden yolcu veya yük getirip, nerelere götürdükleri, limanlarda yüklenen/boşaltılan yük miktarları (indirilen/bindirilen yolcu saydarı), bu yüklerin neler olduğu, limanların hangi sahanın hizmetinde o\duğu(hinterlandı) gibi konular, ayrı ayrı incelenebilecek ve bir araya geldiğinde, ulaşım coğrafyasının deniz ulaşımı konusunu bütünleyecek unsurlardır. Bu makale kapsamında, üç tarafı denizlerle çevrili ve bu denizlerden Karadeniz ile Ege Denizi'nin arasındaki bağlantının sağlandığı Boğazlar ve Marmara Denizi'ne sahip, toplam kıyı uzunluğu 8300kın.yi aşan Türkiye'nin, yük taşımacılığında faydalandığı limanlarının yükleme ve boşaltma bakımından gösterdikleri özellikleri ve bu limanların fonksiyonel nitelikleri bir değerlendirmeye tâbi tutulacaktır. Bu amaç doğrultusunda, Başbakanlık'a bağlı Deniz Ulaştırma Genel Müdiirlüğü'nün 1988-1993 dönemine ait verilerinden yararlanılacaktır. 1926'da çıkarılan Kabotaj Kanunu'na kadar yabancı deniz taşıma şirketlerinin tekelinde olan deniz ulaşımımız, bu tarihten fakat özellikle 1950'den sonra bir atılım devresine girmiştir. Deniz ulaşımının gelişmesinde büyük katkısı olan limanlarımızın önemli bir kısmı da bu dönemin eserleridir.4 Cumhuriyetin ilan edildiği yıllarda, 54 bin ton kadar olan limanlardan yüklenen ve boşaltılan yük miktarı, 195O'de 400 bin tona yaklaşm ış, 1960'da 5.5 milyon tonu, 1980'de 16 m ilyon tonu 1Bu makale 1995 yılında basılmak üzere teslim edilmiştir. 2 A.O.Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, ANKARA 3 E.Tümertekin, Ekonomik Coğrafya, 1984, İstanbul, s.364. 4 H.Doğanay, Türkiye Ekonomik Coğrafyası, 1994, Erzurum, s.484.
148 M urat Ö ZGÜR aşm ıştır.5 1980'den sonra ise, dış ticaretteki gelişmelere paralel olarak, Türkiye limanlarından yüklenen ve boşaltılan yük miktarlarında bir patlama yaşanmıştır. 1988'de transit yüklerle birlikte 179 milyon ton, 1989'da 184 milyon tona yaklaşan liman faaliyeti gerçekleştirilmiştir(ç7ze/ge./). 1990 Körfez Krizi, olumsuz etkisini limanlarımızda da hissettirmiş, Bot&ş(Yumurtalık) limanından yapılan transit petrol yükleme işlemleri, Birleşmiş Milletler'in Irak'a uyguladığı ambargo nedeniyle 74.8 milyon tondan(1989 yılı), 1990'da 41 milyon tona düşmüş, 1991'den itibaren de tamamen durmuştur. Buna rağmen Türkiye limanlarından yüklenen-boşaltılan yük miktarı 120 milyon ton civarında seyretmektedir. Limanlarımıza toplam yüklenen-boşaltılan yük miktarları açısından bakıldığında, 5 milyon tonun üzerinde yükün işleme tâbi tutulduğu 8 limanın (Ereğli, İstanbul, İzmit, Aliağa, Nemrut, Mersin, Botaş, İskenderun), ülkemiz liman faaliyetlerinin %81'ini gerçekleştirdikleri belirlenir. Sayıları 80'i bulan irili ufaklı liman ve iskele niteliği taşıyan yerlerin 8 tanesi bu denli önemli iken, geriye kalanların payı %19 ile sınırlı kalmaktadır. Bu 8 limana, Trabzon, Samsun, Gemlik, Bandırma, Tekirdağ, Çanakkale, İzmir ve Antalya limanlarından oluşan, 1 ilâ 5 milyon ton arasında değişen miktarlarda malın yüklenip boşaltıldığı ikinci bir 8 liman eklenirse, ülke limanlarının toplam işlem hacminin % 95'ine ulaşılm ış o\\i\\uv(ç izelge:2-3 ve H arita: 1-2). Yükleme-Boşaltına Durumuna Göre Limanlarımız Türkiye limanları içinde en fazla yükleme ve boşaltmanın yapıldığı limanların Marmara Denizi kıyısında toplandığı gözlenmektedir. 51 milyon tonu aşan hacmiyle bu deniz kıyısındaki limanlar, %43'lük paya sahiptirler. Onu %26'lık oranıyla Akdeniz, %20 ile Ege Denizi kıyısındaki limanlar izlemektedir. Karadeniz limanları ise %11'lik pay alırlar (Ç izelge:4). Bölgelerin ekonomik gelişmişliği ile liman faaliyetinin yoğunluğu arasındaki bağı Marmara Bölgesi'nde yakından görmek mümkündür. Bilindiği gibi ülkemiz endüstri tesislerinin Yaklaşık %60'ı Marmara Denizi'ni kuşatan bölgede toplanmıştır. Türkiye nüfusunun 1/4'ünün yaşadığı, diğer ulaşım sektörleri bakımından da gelişmiş olan, tarımsal potansiyeli yüksek bu sahada, canlı ve büyük ölçekli bir liman faaliyeti şaşırtıcı olm asa gerektir. M armara limanları içerisinde İzmit körfezi ve 3 H.Doğanay, A.g.e. s.490.
T ürkiye L im anlan 149 İstanbul limanları birinci derecede önemlidirler. Bu limanlardan İzmit körfezinde yeralanlar 30 milyon tona yakın yükün yüklenip boşaltıldığı yerler durumundadır. %73 oranında boşaltma faaliyetinin gerçekleştiği limanlarda, özellikle ithalat yoluyla gelen malların miktarı 20 milyon tona yaklaşır. İstanbul limanı ise, 11 milyon tonu biraz aşan toplam yük miktarı ile Marmara Denizi limanları içinde olduğu kadar, Türkiye limanları arasında da önemli bir yere sahiptir. Burada da boşaltma faaliyetinin ağırlıkta olduğu belirlenmekte, İzmit limanlarından farklı olarak İstanbul limanı, 9.2 milyon ton kadar kendi limanlarımız arasında taşınan yükün boşaltıldığı bir liman özelliği göstermektedir6. Boşaltmada 1.5 milyon ton ile ithal yükler ikinci sırada gelm ektedir. Silivri limanı gibi, İstanbul limanının yükünü hafifletmek üzere kurulmuş Tekirdağ limanı, bu görevi büyük ölçüde yerine getirmeye başlamıştır. 1988'de 1.2 milyon ton olan toplam işlem hacmi, 1992'de 2.3 milyon tona ulaşmış, 1993'te biraz düşerek 1.8 milyon ton olarak gerçekleşm iştir. Marmara Denizi'nin güney kıyılarında Bandırma ve Gemlik limanlarının ayrı bir yeri vardır. Bursa, hatta Eskişehir, Kütahya yörelerinin kapısı durumundaki Gemlik limanıyla, Balıkesir havalisine hitabeden Bandırma limanı, hizmet ettikleri bölgeler sayesinde gelişmişlerdir. Çanakkale limanı da son yıllarda aşama kaydetm iştir(79ssye 468 bin ton, 1993'te 1.8 milyon ton seviyesinde yüklem e-boşaltm a yapılm ıştır). Bu gelişmede, Çanakkale çevresindeki özellikle seramik ve sağlık gereçleri üreten ve ihraç eden endüstri tesislerinin payı fazlacadır. Diğer M armara Denizi limanlarından Silivri, Gelibolu, Erdek büyük ölçüde boşaltma, Karabiga ise {kömür) yükleme ağırlıklıdır. Mudanya limanı, Gemlik limanına yardımcı olmaktadır. Toplam yük miktarları bakımından bulundukları bölgenin diğer limanlarına nazaran düşük değerler gösteren bu son anılan limanlar, tüm Türkiye limanları gözönüne alındığında 150 bin tonu aşan toplam yük miktarlarıyla orta büyüklükte veya önemde lim anlar sayılabilirler. Çok girintili-çıkıntı 11 bir özellik gösteren Ege kıyılarında, 12 limanın bulunduğu belirlenir. Bu limanlar içerisinde Aliağa, Nemrut ve İzmir limanlarının ayrı bir yeri vardır. Bu üç liman, Ege limanlarından yapılan deniz ticaretinin % 96'sı gibi yüksek orandaki yükü 6 S.Doğaner, "İstanbul Limanı: Kuruluş, Gelişim ve İşlevleri". İÜ. Deniz Bilimleri ve Coğr.Enst.Bülteni 8, 1991, İstanbul, s.143
150 M urat Ö ZG Ü R üstlenmişlerdir. Bunlardan Aliağa, ham petrol boşaltımı ve petrol ürünleri yüklemesi, Nemrut ise, aynı isimli koyun çevresindeki petrokimya, gübre konularında faaliyet gösteren endüstri tesislerinin ham ve mamul maddelerinin taşınmasında fayda sağlamaktadır. İzmir limanı geniş hinterlandıyla, hem ithalat hem de ihracat limanı özelliği taşımaktadır. Bu haliyle yüklem e-boşaltm a boyutlarıyla Ege'nin üçüncü limanıdır. Ege limanları içinde Güllük, Dikili ve Kuşadası da Türkiye şartlarında nisbeten orta büyüklükteki lim anlardır(/50 bin tonun üzerinde yük işlem e tâbi tutulur). Bodrum, Marmaris, Ayvalık, Enez, Gökçeada ve Bozcaada yük taşımacılığında pek önem arzetmeyen, yerel iskele niteliğindeki y erlerd ir(//am a./). Akdeniz Bölgesi'nin, aynı zamanda Orta Anadolu ile Güneydoğu Anadolu'nun(/za«a p etro l boru hatlarının açık olduğu dönem lerde Irak'taki Musul-Kerkük Bölgesi'nin) limanlan görevini üstlenen Mersin, İskenderun ve Botaş limanları, Türkiye'nin Akdeniz kıyısındaki en önemli limanlarıdır. Bunlara batıdaki Antalya limanı da katılırsa, bu deniz kıyısındaki limanlar aracılığıyla yürütülen deniz ticaretinin % 99 u, Türkiye limanlarındakinin de %26'sı, bu dört liman tarafından gerçekleştirilmiş olur. Transit yükleme nitelikli Botaş'ın, 1990'dan sonra yükleme-boşaltma faaliyetinin 84.2 milyon tondan 7.5 milyon ton seviyesine inmesiyle, bu açıdan Mersin limanı daha önemli konuma gelmiştir. 1993'te İskenderun limanında, liman faaliyetine konu olan yük miktarı, Mersin limanım biraz geçmekle birlikte, Mersin limanı, genelde önde yeralmaktadır. Aralarındaki rekabet ve sıralama ne olursa olsun, sözkonusu iki limanın Türkiye limanlan arasında, yükleme-boşaltma bakımından ön sıralarda olduğuna şüphe yoktur. Özel nitelikli Botaş limanının ise, eski kapasitesinden çok şey kaybettiği ortadadır. Daha çok yük boşaltma işleminin gerçekleştiği Antalya limanı, 1 milyon tonu aşan toplam yük hacmiyle, bulunduğu bölge için büyük değer ifade eder. 183 bin ton yükün boşaltıldığı Fethiye ile ithalat özellikx\(toplam yük hacmi 181 bin ton) Taşucu limanları orta ölçekli limanlar arasında yerlerini alırlar. Karadeniz limanlarımızdan yapılan ticaret, tüm limanlarımızdan geıçekleştirilenin %11'i düzeyinde kalmıştır. Bu deniz kıyısındaki limanların, hizmet verdiği sahanın darlığı ve liman hinterlandlarındaki diğer ekonomik faaliyet boyutlarının sınırlılığı, Karadeniz'e komşu ya da bu denizden faydalanabilecek ülkelerle ticaretimizin arzu edilen seviyeye gelmemiş olması, Karadeniz kıyısı limanlarının yük taşımacılığında geri kalm alarının başlıca nedenleridir. Bu alanda kendi içinde önemli
T ürkiye L im anlan 151 sayılabilecek limanlar, batıda demir-çelik tesisleri sayesinde Ereğli, ortada, elverişli konumu nedeniyle Samsun, doğuda da Trabzon limanlarıdır. Bu üç liman, Karadeniz kıyısı limanlarında el değiştiren yüklerin %78'ini kendilerine çekmeyi bilmişlerdir. Zonguldak, Bartın ve Hopa gibi ikinci dereceden limanların eklenmesiyle bu oran %91'e yaklaşmaktadır. Samsun ile Trabzon arasında kalan Ünye, Giresun ve Ordu gibi limanların geçmişe nazaran ticarete daha fazla konu oldukları belirlenmektedir(/988' /e toplam 400 bin ton, 1993'te 626 bin ton). Amasra, Cide, Zonguldak, İğneada ve Sinop gibi belli cinten yüklerin çoğunlukla yükleme yeri özelliği taşıyan limanlarda, gelişmeden söz edilemeyeceği gibi, gerileme bile mevcuttur. Hazar Denizi petrollerinin gelecekteki taşıma güzergâhı ve işleme şekli, Kafkas ülkelerinin birbirleriyle, bu arada Türkiye ile olan ilişkilerinin alacağı durum, Karadeniz limanlarının deniz ticaretindeki yer ve önemini etkileyebilecek hususlardır. Yüklenen ve Boşaltılan M al Cinslerine Göre Limanlarımız Limanlarımıza yüklenen mallar açısından baktığımızda, endüstri ürünü karışık eşya ile petrol ürünlerinin % 72 lik pay ile başta geldikleri, %8.6 oranıyla maden cevheri, %5.7 ile de tarım ürünlerinin(z?im/â: ölçüde tahıl) onları izlediği görülür(ç izelge:5). Marmara limanlarından Tekirdağ, tarım ürünleri ve endüstri ürünü karışık eşya, İzmit limanları petrol ve diğer endüstri ürünleri, Çanakkale ve Gemlik, önemli ölçüde endüstri ürünleri, Bandırma ve Mudanya limanları daha çok maden cevheri, Karabiga limanı da tümüyle kömür yüklenen liman özelliği taşımaktadır. 376 bin ton malın yüklendiği, yüklemeden çok boşaltmanın önemli olduğu İstanbul limanındaki m allarda bir çeşitlilik vardır(h arita:3). Ege limanları içinde İzmir ve Nemrut, endüstri ürünü karışık yük, Güllük ve Dikili maden cevheri, Aliağa petrol ürünleri, Ayvalık ise, çeşitli sıvılar yüklenen limanlar durumundadır. Diğer Ege limanlarından yükleme ya çok az gerçekleştirilmekte ya da hiç yapılmamaktadır. Akdeniz kıyısı limanlarından Antalya ve İskenderun, endüstri ürünlerinin sevkedildiği, bunun yanında Antalya limanından toplam yüklerin 1/3'ü kadar maden, İskenderun limanından da 1/5'i oranında tarımsal yüklerin ikinci sırada geldiği belirlenm ektedir(//anta:3). Mersin limanından yüklenen yükün yarıdan biraz fazlasını petrol ürünlerinin oluşturduğu, geriye kalan yüklerin de tarımsal ve endüstriyel ürünler arasında hemen hemen eşit olarak bölüşüldüğü gözlenmektedir. Fethiye limanında ise, maden cevheri yüklem enin tamamını oluşturm aktadır(/9 bin ton).
152 M urat Ö ZG Ü R Karadeniz limanlarında yükleme faaliyetinin küçük ölçekli olduğunu daha önce belirtmiştik. Bu kıyılardaki limanların yüklenen yükler bakımından en belirgin özellikleri şöylece sıralanabilir: En fazla mal yüklenen Ereğli limanında başta demir-çelik ürünleri olmak üzere endüstri ürünleri ilk sırayı alırken, kömür şevki de önem taşımaktadır. Bu manzara Samsun limanında maden cevheri birinci(j90 bin ton), endüstri ürünleri ikinci(706 bin ton) olmak kaydıyla biraz değişir. Türkiye taşkömürü yataklarının hemen yanıbaşındaki Zonguldak(453 bin ton) ve Amasra(94 bin ton) limanlarından neredeyse tümüyle kömür yüklenmektedir. İnebolu, Giresun ve Hopa limanlan maden cevheri (bilhassa bakır) gönderilen limanlar olarak belirirken, Bartın ve Ünye endüstri ürünlerinin ayrıcalıklı olduğu yerlerdir. İğneada ise, Yıldız dağlarından kesilen odunun yüklem e noktasıdır(23 bin ton). Boşaltılan yükler bakımından limanlarımızın genel durumunda, yükleme faaliyetindekiııe benzer özellikler olduğu gibi, farklı taraflar da vardır. Genel olarak limanlara boşaltılan yüklerin çeşitlendiği, birkaç liman dışında, belirli bir madde grubunun ağırlığının azaldığı söylenebilir. Bu durum, Türkiye limanlarının toplam boşaltılan yük rakamlarına da yansımıştır. Ham petrol boşaltımı %26 pay ile en yüksek değerdeki kalemi oluştururken, %25 ile endüstri ürünü karışık eşya onu izlemekte, kömür ve petrol ürünleri % 10.5 ile %16.5 oranlarına sahip olmuşlardır. Limanlara yapılan tarımsal ürünler ve maden cevheri boşaltımı, yüklemeye göre oransal olarak gerilerken, mutlak değer olarak fazla gözükm ektedir. Marmara Denizi kıyısındaki limanlardan İzmit limanlarına ham petrol boşaltma işlemi önde gelmekle birlikte, endüstri ürünü eşya ve petrol ürünleri de önem taşımaktadır. Hatta orman ürünleri ve diğer maddeler diye ayıredilen gruplarda da belirginlik sözkonusudur. İstanbul limanına çok çeşitli yüklerin(//cw e/ eşyası, inşaat m alzem eleri ve p etro l ürünleri) boşaltıldığı, Bandırma ve Gemlik limanlarına ise endüstriyel ürünler, kömür ve madenin fazlaca getirildiği belirlenmektedir. Mudanya ve Erdek limanlarında petrol ürünleri, 'boşaltım işinde önem arzetmektedir. Gelibolu, Karabiga ve Silivri limanlarındaysa, diğer M armara limanlarından farklı olarak, sınıflandırmamıza esas olan madde gruplarının dışındaki yükler boşaltmada egemendir. Bu konuda veri eksikliği bu yüklerin tam olarak neyi içerdiği sorusunu cevaplamamıza imkân tanımamaktadır. Ancak bunların inşaat malzemesi, canlı hayvan, çeşitli sıvılar ve askeri m alzem eler olma ihtimali yüksektir.
T ürkiye L im anlan 153 Ege Denizi'ndeki limanlarımızda boşaltılan maddeler bakımından neredeyse her bir limanın ayrı karakter taşıdığı ortaya çıkar. Aliağa ham petrol(% 9i oranında) boşaltılan liman durumundayken, Nemrut limanı endüstri ürünü karışık eşya(% 83 oranında), İzmir limanı ise, endüstri ürünü yükler ile tarımsal yüklerin fazlaca boşaltıldığı limanlar görünümündedir. Kuşadası limanı akaryakıt, Ayvalık ve Dikili'ye çeşitli sıvıların boşaltımı ağırlıklıdır. Akdeniz limanlarının batıda kalanları(/4/îia/;yct ve Fethiye), petrol ürünleri, doğudakileriyse önemli ölçüde ham petrol, petrol ürünleri ve kömür indirilen limanlardır. Bu limanlarda ayrıca tarım ve endüstri ürünlerinin yeri belirgindir. Taşucu limanına, burada kurulu kağıt fabrikası nedeniyle orman ürünlerinin gelme oranı artm ıştır. Karadeniz limanlarında boşaltılan yüklere genelde endüstri ürünleri, akaryakıt ve kömür damgasını vurmuştur. Kuzey Anadolu Dağları'nın orman alanları bakımından zenginliğine rağmen, Karadeniz kıyısındaki limanlara orman ürünleri boşaltımının arttığı saptanmaktadır. Cide, Ordu, Giresun, Fatsa, Trabzon ve Hopa'da bu durum açıkça gözlenmektedir. Ünye, Fatsa, Rize, Pazar ve Ereğli limanlarına indirilen yükler arasında kömürün payı oldukça fazladır. Genel Fonksiyonları Bakımından Limanlarımız Türkiye'nin yük taşımacılığında hizmet veren limanları, fonksiyonları itibariyle sınıflandırılırlarsa; bu limanlardan 21 tanesinin öncelikle kendi karasularımızda ve limanlarımız arasında taşman malların boşaltım yerleri oldukları anlaşılır. Bununla birlikte, bunlardan bazılarının üstünlük kabotaj boşaltmada olmak kaydıyla, transit boşaltma, ithalat veya ihracat gibi ikinci dereceden görevlere de sahip oldukları saptanm aktadır(//any a:4). Kabotaj yükleme veya onunla birlikte ihracat işlevinin önemli olduğu liman sayısı 10'dur. Sadece ihracat veya ithalat ya da her ikisinin yani, dış ticaretin ön planda olduğu liman sayısı 15, transit boşaltma veya yüklemenin kabotaj yükleme ile beraber dikkat çektiği liman sayısı 2, çok fonksiyonlu diyebileceğimiz, gerek kendi limanlarımız arasında taşımacılık yapan gemilerin yüklerinin, gerek dış ticaret, gerekse transit ticarete konu olan malların hem boşaltılıp hem de yüklendiği limanların sayısı da 5'tir. Bu son anılan limanların yükleme-boşaltma kapasitelerinin yüksekliği yanında, endüstri-liman ilişkisinin kuvvetle hissedildiği yerler olduklarını belirtm ek yerinde olur.
154 M urat Ö ZG Ü R Marmara Denizi kıyısındaki limanların yükleme-boşaltma bakımından yüksek kapasiteli olanlarının çok fonksiyonlu(/z«?;7 ve İstanbul lim anları) ya da dış ticarete dönük (Bandırma, Gemlik, Çanakkale, Tekirdağ, M udanya) oldukları anlaşılmaktadır. Bunlara göre daha küçük ölçekli olan limanların (Erdek, Silivri, Gelibolu, K arabiga gibi) ise, kendi karasularımızda ve kendi limanlarımız arasında ticaretin gerçekleştirildiği, özellikle boşaltma faaliyetinin yoğun olduğu gözlenir. Ege Denizi limanlarında ister küçük isterse büyük olsun, dış ticaret fonksiyonu, bilhassa da ihracat işlevi öne çıkmaktadır(/z/w>, Nemrut, Ayvalık, Bodrum, Güllük ve kısmen de D ikili limanları). Gökçeada, Bozcaada, Kuşadası ve Marmaris limanlarında kabotaj boşaltma niteliği belirginleşmektedir. Aliağa nın ithalat unsurları ağır basmakla beraber, çok fonksiyonlu olduğu söylenebilir. Akdeniz limanlarının batıda bulunanları, kabotaj boşaltma ve ihracat işlevlerine sahipken, doğudakiler dış ticaret konusunda faal, ancak çok fonksiyonlu yapı sergiledikleri söylenebilir(m?r.s7>7 ve İskenderun). Botaş limanı esas itibariyle transit yükleme limanı olmasına karşılık, son zamanlarda geçici süreli olarak ithalat limanı özelliği göstermektedir. Taşucu ise, bazen ihracat, ama daha çok ithalatın barizleştiği ithalat/ihracat limanı durumundadır. Karadeniz limanlarının esas işlevlerinin, çoğu kere diğer Türk limanları arasında mal değiş-tokuşunun yapıldığı yerler olmakta yoğunlaştığı gözlenmektedir. Bununla birlikte özellikle boşaltma faaliyeti egemendir. İğneada, Zonguldak, Amasra, İnebolu, Ayancık, Ünye, Sürmene gibi limanlarda, kabotaj yükleme fonksiyonu daha önemlidir. Ereğli, Bartın, samsun ve Fatsa limanlarında ithalat/kabotaj boşaltma; Hopa'da ise transit boşaltma çok belirgindir.karadeniz kıyılarında dikkati çeken husus, ihracatın liman fonsiyonlarındaki yerinin son derece sınırlı, hatta yok denecek kadar az oluşudur (H arita:4). Sonuç Ülkeleri başkalarının ciğerleriyle nefes almaktan kurtaran, önemli bir ayrıcalık, denizlere kıyısı bulunma özelliğidir. Bıı ayrıcalık, ülkeleri jeopolitik ve jeostratejik açıdan güçlü kılmanın yanında, ekonomik alanda da rahatlatıcı, önemli bir unsurdur. Bu nedenle, Türkiye gibi uzun sayılabilecek bir kıyı şeritine sahip ülkenin, bu denizlerden ulaşım alanında dolayısıyla ticarette yararlanmasında sayısız faydalar vardır. Ancak görülen odur ki, Türkiye bu potansiyelini yeterince kullanam am aktadır. Son yıllardaki gözle görülür gelişm elere rağmen,
T ürkiye L im anlan 155 Avrupa ya da Amerika'daki bir çok ülkenin tek bir limanının işlem hacmi, tüm Türkiye lim anlarındakinden fazladır. Limanlarımızın fonksiyonlarına, ticarete konu olan mallara, mevcut işlem hacimlerine, hinterlandları ve bulundukları deniz kıyısındaki diğer ülkelerin özelliklerine bakılarak yönlendirilmeleri, diğer ulusal ekonomik yatırım lar veya teşviklerle ilişkilendirilmeleri şarttır. Bunun için tek ve iyi bir liman yönetim yapısına gereksinim olduğu gibi, planlamalarda, deniz ulaşımı ile kara içi ulaşım bağlantılarının birinci derecede dikkate alınması da bir zorunluluktur. Gemlik, Mudanya ve Bandırma limanlarının işlevlerini artırmak için, Eskişehir-Bursa ve Bursa ile de sözkonıısu üç limanın deıniryoluyla bağlanması gerekmektedir. Böyle bir bağlantı, Eskişehir, Bozüyük, Bilecik, Polatlı gibi merkezlerdeki endüstri tesislerini, özellikle ihracat açısından rahatlatacaktır. İstanbul ve İzmit körfezi limanlarının yükünü hafifletmek veya daha fazla yük binmesini önlemek üzere, Silivri ve Tekirdağ lim anlarıyla daha fazla ilgilen i 1mesi de lüzumludur. 13 milyon ton gibi düşük ölçekli bir yükleme-boşaltma faaliyetine sahne olan Karadeniz limanlarından Hopa, Trabzon, Samsun, İnebolu ve Zonguldak limanlarının iç kesimlerle yol ve ekonomik bağlantılarını kuvvetlendirmek, aynı zamanda buraları özellikle Karadeniz'den faydalanan ülkelerle ticareti düşünen tesisler bakımından teşvik etmek gerekm ektedir. GAP'ın tüm yönleriyle devreye girmesi ve sonuçlarının alınmasından sonra, İskenderun ve Mersin limanlarının Güneydoğu Anadolu'ya gerek iç ticaret gerekse dış ticaret için daha fazla hizmet vereceği ön görülerek, bu yönde hazırlıklı olunmalıdır. 1988 1989 1990 1991 1992 1993 178.90 183.67 149.18 103.62 107.43 119.67 Ç izelge:i T ürkiye Lim anlarından Yüklenen ve B oşaltılan Toplam Yük M iktarının Y ıllara Göre Durumu(A//7}W! Ton Olarak)
156 M urat Ö ZGÜR I (Bin Ton) Kabotaj I Transit Dış Tıcarcı TOPLAM Liman Adı Yükleme Boşalt ma Yük. Boş. Yükle me Boşaltma Yükleme Boşaltma Toplam Hopa 134.5 i 20.9 26.7 180.6 12.9 54.4 174.1 355.9 530.0 Pazar - 25.5 - - - - 25.5 25.5 kize 0.7 M I - ~ T.T 34.9 5.6 248.4 254.0 Siirmeııe 2.5 1.9 - - 2.5 1.9 4.4 Trabzon " 2.5 587.7 $0.4 13 29.9 208.0 82.8 0.33.4 1016.2 Vakfıkebir 0.8 3.4 - - - - 0.8 3.4 4.2 Görele - 2.5 - - - 2.5 2.5 Giresun - 121.1 - - 49.6 5İ3 49.6 178.4 228.0 Ordu 14.5 27.5 - - 7.9 30.1 22.4 57.6 80.0 Fatsa 1.5 7.7-1.2 101.0 2.7 108.7 İ li.4 Un \e 833 58.7 - - ^ : I 60.5 87.5 119.2 206.7 Samsun 389.4 723.6-124.9 1505.3 514.3 2228.9 2743.2 S i non 4.5 - Ö.2 2.1 0.2 6.6 6.8 İnebolu 17.$ 4.3-56.2 " ' ' 6.0 70. ı Cide - 0 9 - - 9 9 0.9 Amasra 93.4 - - 93.4 1.7 95.1 Bartın 130.2 18-52.4 201.3 182.6 53> 7 Zonguldak 453.0 19 1-5.0 233.3 458.0-710.4 Lrcglı 54.0 1083.4-4416.0 004.0 5499.4 (.494 ; Sile 66.1 - -. - " M, 1 I neada 22.8 - - - - 218-2 : S TOPLAM 2008.1 3144.8.118.3 ',7^;; 1Î221 i Islan bul 161.2 <) 190.3 20.2 17.5 194.7 1468.5 376.1 10676.3 11052.4 İzmit 5434.4 1 62.7 - ' : i " 21511.2 29658.0 Gemlik 131.5 322.1 - - 175.8 1630.4 : '...2259 s Mudanya Kia.o - - 123.0 120.6 123.9 ' 45.', 4 Ikındırma 182.0 63.7 - - 1136.5 1928.9 1318.5 ı m. 6 33 ı ı ı Erdek 6.6 144.7 - - 6.6 144.) ' 151.3 Karabina 179.0 4.13 - i.ö 1SÛ.Ö 225 3 Silivri 2.4 144.0 - - - 2.4 144 0 146,4 1 ekirdaü 94.8 ' 4513-642.2 607. İS 737.0 1060.3 1797 i Gelibolu - ı36.ı 6.9 ' 6.9 159.8 166 7 Çanakkale 412.7 72.2-1175.1 164.6. 1824 6 TOPLAM 6604.6 12440.5 0.2 17.5 6168.5 25)93.0 12793.3 38251.0 51044 i hnez. 0.3 - - - '..." - 0.3 Gökçeada - 44.6 - - - 49.6 49.6 Bozcaada 0.3 0.7 - - - 0.3 0.1 1.0 Ayvalık 1.8 14.7-19.7 6.0 21.5 Jû.7...42.Î Dikili 38.7 1.3-166.9 83.6...M ' 270.5 A liağa 2962.3 54.7 - - 1303.9 7426-.4 4266.2 7681 I H947.3 Nemrut 457.2 638.2 - - 1806.9 5191.2... 5829.4 8093.5 Izmir 180.4 563.7 Ö.5-1182.6 1832.6 3196 1 Kuşadası - 172.4 -.. - - 1724 Güllük - Ö.i - 388.7 - - - 0.5 389.2 Bodrum - 0.4-0.1 0.1 2.7 2 8 TOPLAM 3641.0 1336.2 0.5-4868.8 ; 8510.3 15654.6 24164.9 Fethiye - 179.2 - - 19.4 3.5 19.4 182.7 20İ. 1 Antalya 29.4 728.6-156,6 i8 6 0 883.1 IÛ60.1 Alanya 0.8 - - - _ - Ö. 8 / aşucu - 15,0 0.8... _ 18Ö.1 ' 18Ö.0 Mersin 5.4 1159.4 2.2 26.1. 3! 55.3 1Ö357.0 BotaşfYu) 1890.4 40.6 - - 722.9 ı- 4912.8 7526 I İskenderun 314.9 1823.0 9.1 3015.6 " _ 4 8588.4 11918.9 TOPLAM 3120.1 3047.5 2.2 35.2 6383.0 ı ' 95Ö5.3 21750.5 31255,8 Çizelge:2 Türkiye Limanlarından Kabotaj, Transit, ve Dış Ticaret Olarak Yüklenen ve Boşaltılan Yük Miktarıf 1993)
Türkiye Limanları 157 (Bin Ton) Kabotaı Transit - öış Yicarcl - Liman Adı Yükleme Boşaltma Yük. Boş Yükleme Boşaltma Yükleme Boşaltma Toplanı H opa 92.0 74.0 154.0 60.0-152.0 228.0 380.0 P azar - 0.1 - - - 14.8-14.9 14.9 R ize 2.0 180.0 - -.0 180.0 1 8 İ0 Sürm ene - - - - - - Trabzon 9.0 $ 2.0-36.0 55.Ö s l.ö 64.0 640.0 704.0 V akfıkebir - 4.0 - - - 4.0 4.0 G örele - '.'ö - İ.O.0 G iresun 1.0 101.0 - - 75.Ö 60.0 76.0 161.0 37.0 O rdu 1.0 : ı o -... 7.Ö 24.0 31.0 Fatsa 19.0 78.0-4.0.33.0 23.0 111.0 134.0 Ünye - - - - Sam sun 893.0 480.0 5.0 103.0 537.0 $96.0 1022.0 2018.0 G erze - 0.3 3.7 3.7 0.3 4.0 Sinop 2.3 15.0-1.8 4.1 15.0 19.1 A yancık 1.9 3.7 - - 1.9 3.7 5.6 inebolu 16.6 33.i - - - - 16.6 33.1 49.8 C ide 5 113 - - - 5.7 A m asra 97.8 4.7 - - - $7.& 1 i d :? B arlın 93.2 113.2 - - 7.0 AS. i 120.2 15 i.3 571.i Z onguldak 931.0 33.5 - - 31.3 84.7 962.3 118.2 İÖSÖ.5 l.r c fl, 248.5 1640.4 - - 346.8 3121.5 595.3 4761.9 5357.2 w, 8.0 29.9 - - - - 29.9 37.9 iğne a da 1.0 - - - 28.4 - : ^ - M.4 TO PLAM 2423.0 3346.3-195.0 742.0 3976.1 3165.0 7517.4 10682.4 İsta n b u l 198.0 9079.0 - - 1167.3 1588.0 1365.3 10667.0 12032.3 İzm it 3888.0 4109.4-2962.1 12160.7 6&50.1 16270.1 23120.2 G emlik 121.2 192.5 35.0-142.1 53T7 İ98.3 845.2 1143.5 M ıı d an ya 14.5 126.5 - - 195.4 126.2 2Ö9.9 252.7 462,6 bandırm a 100.9 78.9 - - 1230.3 1032.0 1.331. İ 1110.9 2442.1 Erdek 6.2 200.8 - - - - 6.1 l ö ö.i 207.0 K arabina J iö.ı 12.0 - - - ÎJö.l 12.0 232.1 Silivri - 97.6 - - - - - 97.6 T ekirdağ 173.9 332.6-18.4 456.3 258.3 630.2 609.3 1239.5 G elibolu 43.4 22.6 - - - 71.5 43.4 94.1 137.5 Ç anakkale 219.6 59.0 - - 117.6 71.5 337.2 130.5 467.7 TO PLAM 4985.8 14310.9 18.4 6271.1 15960.9 112^1.9 30290.2 415İ2.1 G ökçeada - 1.0 - - - 2.0 3.0 3.0 B ozcaada - - - - - - 0.8 0.8 A yvalık - 0.4 - - 32.8 3.9 32.8 4.3 37.1 D ikili 1S9.6 0.1 - - 10.3.9 55.2 2 5 1 3 55.3 348.8 A liağa 2559.6 5894.5 - - 1828.3 1716.$ 4387.9 76l 1.4 1 ıim.3 Nem rut 2Ü3.I 322.0-77.9 1422.2 2280.9 1625.3 2680.S 4306.1 İzm ir 176.4 l'sütt - - 961.5 769.7 1İ37.Ö 949.7 2087.6 K uşadası - - - - - 341.4-341.4 3414 G üllük - - - 136.4-136.4-136.4 Bodrum - -.2 3.8 19.4 i - * 21.6 16.3 37.9 M arm aris 4.0 - - -. 4.0-4.0 TO P LA M 3132.7 6398.8 1.1 81.7 4504.5 5182.5 7639.4 11663.0 19302.4 Fethiye 23.4 130.5 - - 137.7 4.1 161.1 134.6 :95 7 K as - - - - 2.0-2.0-2.0 Finike - 0.7 - - - - - 0.7 0.7 A ntalya 1.4 5 ı4.s - - 07.3 134.8 219.7 649.6 '' 860.3 Tabucu 1.6 40.6 139.3 157.5 179.9 159.1 339.0 Mersin 1015.7" " 394.6 - : 5414.1 4 9 3 0 10352.5 İskenderun 800.6 Tl 16.1 256.0 5373.0 4442.5 6790 11Ü40.5 liotaş(vıı) 11364.0. 47.6. _ ' 299.3 --, 83416.3 785.6»42ÖI4' i i'l'! Wl I32İ6.I 7İ443.2 6Î>7.Ü X188.6. - 13466.0 1073 İÜ.1) O > o DO oc 0 Çizelge:3 Türkiye Limanlarından Kabotaj, Transit, ve Dış Ticaret Olarak Yüklenen ve Boşaltılan Yiik M iktarı(1988 Yılı)
158 Murat ÖZGÜR Karadeniz M arm ara Denizi Ege Denizi Akdeniz Türkiye Toplam ı Yüklem e 2.76 12.79 8.51 9.50 33.56 Boşaltm a 10.46 38.25 15.65 21.75 86.11 TOPLAM 13.22 51.04 24.16 31.25 119.67 Ç izelge:4 1993 Yılı İtibariyle D enizlerim ize Göre Lim anlarım ızın Yüklem e ve B oşaltm a Durum u (Milyon Ton Olarak). YÜ KLENEN B O ŞA LTILAN T O P L A M Bin Ton % Bin Ton % Bin Ton Tarım Ü rünleri 1918 5.7 2755 3.2 4673 O ım an Ürünleri 47 0.1 2482 2.9 2529 Maden Cevheri 2882 8.6 3895 4.5 6777 Köm ür 1167 3.5 8940 10.4 10107 Ham Petrol 1690 5.0 22500 26.1 24190 Petrol Ürünleri 12026 35.8 14216 16.5 26242 Endüstri Ürünü Karışık Eşya 12153 36.2 21314 24.8 33467 D iğer 1693 5.1.10014 11.6 11707 TOPLAM 33576 100.0 86116 100.0 119692 Ç izelg e:5 Mal Cinslerine Göre Yüklenen ve Boşaltılan Yük Miktarları(l 993).
w 03 * 03 îr^ <D O "T C -C :2 5 5 0 u _ C C C3 <L) == p "O c3 <5 s > > O i I 2 1 u o fc D - e o E i j İ2 u E Cu w ı_ "P. 2P pü 5 > > r ) o ; i n o o o \ 't o O OnOOin h h O h f- ^»i 0 N iri r<i iri m V İ r i > r, İT, M Tf r-~ m vo Ol. (N O O ONONON h OnO'. \f ^ vo <N 04 04 On m Ol so lo ^ no 00 On >-H rn iri 04 OO r- O O n 0 4 CN iri o i rn no r t OC OC ON m oc d O oi i/) m vo O Ol NO r - no m _ d <* no r - 00 no o ' (N ır O 00 00 01 in m m NO Ol rn On m OO m On r - oı Ol O 00 04 On O 00 h O cn On ON m NO O) 1 00 NO r- no p Tt ; ın 00 ro ON On m on NO 'sf NO Ol OO ON rn no 'sf rn oi 00 (S h- no on no ir d NO ; NO O i n n o o O o rn NO o r- r- m on o Ol ıd On ın o m in «00 o Ol iri O NO Ol ^ O m ON İD O Ol O) Ol NOON- (N no m ö d On r - ON Oİ m ON h O (N d iri d T f W ) ^t 1 04 d O O rn m xj- Ol E ' i 10 O O o c o i ı n h N û r n ı / ı n p - ; 00 ın rn ; ^ nd O on 00 d S no vü nü no 1 n r- x co u ö K K no ^ r i 00 iri ın O r^ NO \}- o i ^ rn rn o i cc ol m o r cn ^ O \r 'O cı N oj û o VI o O «i 'n u r - ^ o o i oomxnononoooo>nmm -co h co o o -h O 'û O in O N O i m (^r), 1 rn r^ r' 1 r - m^ o i o rvl i m m m o i rsl m cro n Nr/~) O *n ^ on O 00 - - h ^ 01 - m m ol H E O 3 03 - & <U Sı &/J }2P CQ ^«* «B 1 ~ t. - re e _re SP e l ' 03 (U rt 2 i İ ö S m i h [ > < z :=s jjs 3 ^ Ü Ü Û c 3s 0) T3 C<D 4 cd c/> o3 cd O cs _g D - - Ş O (D C 04 d Ol O l 4 cd 2 03 3 Ö/J = -wr> S ^ C C )ÖfJ d) 03 O _ P,01 c W N W.3 >öj) Çizelge : 6 Madde Gruplarına Göre Yüklenen Yük Miktarlarının Bazı Limanlara Dağılımı (1993).
ÜJ C3 g j OnOOON N* iri r-i CN >»T* CN ON sdoofn ır > ' CJ jr (D~ D t: c a :2 5 n c 0 : O ±3 t- ' 5 o u. s a t E S :=2 ^ ö. = s s i ı!& 13 A:»S»2 <u c vs f - O S t ^ K c u u ü û - a a» O 1 cno lrcn cno N oooo > 1 cn on 'cn N O pt fo vr^ cn O vcn in cn ^ T too^-* r^g N 'sd tn ö rn r^ 'O N - oc o c ı r ^ ^ ı r İ N O t ^ o d r - t ' - ' d T t ' \ c m x m - v o ^ - o o o ı n o on o no r-ı m no m r-- ır * < ' oo on m 1 ı r ı r» 1 1 ONir)ONNqr^^qONON(Nvqr^ ;rn c o o o N 1 cn oo aa_at oo cn cn O oo aa tî- iri cn /-^ı ( N vo /-vi r ihr- * - cn rr^o vo Ö iri cncn t cnonr''-00[''-cncncncncnt'-''00 oon O oocn oot^cncn irooti-oocn o sotl- ON ON oo r- - T j O O h ( N N C NO ti- ^ 0 ( N \ r r ) 0 r ^ oo cn in on no 1 T fir o v r ^ o o o N v o r ^ r '^ ır p ^ (N d oc o«o cn iri r-^ r-^ cn cn irir^ cn o o ırt ^ I i-dcn \l V_^ V. NO --- - ti- oo on r-- tj- 1 r- cn r - o i T i r - on r - o no t}- CN ^ ^ ^ CN O Tf CN x t^ m es > ' o > * * * 1 ' 1 ' ON OO 1 1 ' ' ' ' P 1. 00 CN ıri CN so NOO tj- m f"- m Tl" OO OO Tf oc ır-, oo vo no ı r r - ' (N O n ^ cn m vo oo oo oc r - cn oo O cn T}- O CN CN ı r ON c^, r - cn oo cn cn o ı <cn novo 1On 1O oo <OOcn Ov * cn no cn cn Tt <no ır ; Ov OnvO IT) Tl" Tj- VO <Oncn ı r On T}- Tj- CN CN Tj-oot^ ır, O n OO O «Tf iri r - tj- Ö cn cn m ' cn cn ti- ır, NO IT cn O ; CN t}- Ti O On r^ı Tt Ö CN cn <cn Ö cn (N vo oo vo ON On no cn cn on oo ı r r-. iri Ö no'no cn r - 'd ö r**»t) CN <N CN o n o o»tj \ q o n iri cn iri - O m t"- tj- ti- cn m ; *r iri cn tî- CN CN no vo CN ı r ti- no ı r oc 1 cn* no oo VO ti- tî- o cn o Tf- (N O IT) ı r r ıt ^ r - CN no m CN tî- ır> ^t CN CN no CN vq cn cn oo cn «ö cn cn Tf so - in ın CN NO Tf g(^cniriiror^prnoooo--tfnqontt;r^' ^' NOTfoooN'^^^Nor^cNON^TtTf--; ^ V O r^oncntttfdonno*-- ONCN ^ ; CNCNCodcN00CNirİ00C^İ00r^00ON00r<İcNONNO r?tv' TıCNON^T}-vC)iDfnoocNmvO[N' 0 0 x x o x idttnr^ırio cninidovo 5-vO m on m On o cn no oo oo oo O iro \c n < N O N < cn cn cn _+: o o ı r r - oo tt cn ^ H CN C =3 >5P =5 CT3 T}- ON M a c 2 D C =3-- s S p " ^. 3 ^ S «S s S.5 S = s S S a-s-s - o s >>Et.5 2 C a>3 <u S ı> 3 u c ^ «M o O.S 2-- >=0 = a «O rs p.^:.±i a S ca UJ w H a U*< Q U fc < t- Ş.-g CQX a H O o tfao wcqnmc/> Çizelge : 7 Madde Gruplarına Göre Boşaltılan Yük Miktarlarının Bazı Limanlara Dağılımı (1993).
H a r i t a : 2 T Ü R K İ Y E L İ M A N L A R I ( Toplam Y ü k le n e n - B o ş a ltıla n Yük M ik ta rın a Göre ), 1988
H a r ita : 3 T Ü R K İ Y E. L İ M A N L A R I ( Y ü k le n e n - B o ş a ltıla n Mal C in s le rin e G ö re ), 1993
H a r i t a : 4 T Ü R K İ Y E L İ M A N L A R I ( P o n k s iy o n la r ın a G öre