Kıyı Alanları Yönetiminde Bilgi Teknolojilerinin Kullanımı Arş. Gör. Arif Çağdaş Aydınoğlu (1), Dr. Faik Ahmet Sesli (1,2) (1) Karadeniz Teknik Üniversitesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, 61080 Trabzon Tel: 462-3773653 Faks: 462-3280918 E-posta: arifcagdas@ktu.edu.tr (2) Tel: 462-3772771 E-posta: ahmet74@ktu.edu.tr Özet Hızla artan dünya nüfusu doğal zenginliklerle dolu kıyı bölgelerini hızla tahrip etmektedir. Bunun sonucu olarak kıyılar sağlıklı bir biçimde ve toplumun yaşam kalitesini arttıracak şekilde kullanılamamaktadır. Bunun bilincinde olan ülkeler, insanına kıyılarını en iyi biçimde sunabilmek, bu alanları koruyup, doğal yapıyı da bozmamak için geniş çaplı kıyı politikaları geliştirmekte ve bir kıyı alanı yönetimi mekanizmasının kurulması için gerekli çalışmaları yapmaktadırlar. Bilgi Çağına geçiş sürecinin bir yansıması olarak gelişen internet teknolojileri ve konumsal bilginin yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) gibi bilgi teknolojilerinin kullanımı ön plana çıkmıştır. İletişim ağı ve internet teknolojileri sayesinde, karar verme süreçlerinde bilgiye kolayca erişip daha verimli kullanabilme olanağı, mevcut sistemlerin ve geleneksel yaklaşımların koordinasyonunu ile de geniş katılımlı karar verme ve veri paylaşımı olanağı sağlanmaktadır. Ayrıca, kurum ve kuruluşların bilgiyi kullanma şekline yeni bir boyut getirmiş ve haritacılık uygulamaları web üzerinde etkin olmaya başlamıştır. Bu çalışmada, İnternet CBS olarak isimlendirilen bir web tabanlı CBS uygulamasının bileşenleri, kıyı alanlarının korunmasına ve yönetsel karar verme mekanizmasının kurulmasına katkısı vurgulanarak, gerçekleştirim aşamaları belirlenmiştir. Web teknolojileri kullanılarak sistem mimarisinin nasıl kurulacağı, Trabzon ili kıyı alanlarına ait harita ve bilginin internet üzerinden kullanıcıya nasıl sunulabileceği, internetteki forum olanakları, doküman, yasa ve yönetmeliklerin paylaşımı ile ortak karar vermeye katkısı belirlenmiştir.
Giriş Kıyının kamu yararına kullanımını sağlayacak önlemler almak ve bunları uygulamak mümkün olabilir. Fakat bunun ötesinde önemli olan konu, kullanıcılara yönelik ve alanın kullanım biçimini tamamlayan altyapı ve üstyapı imkanlarının sağlanmasıdır. Bu da tamamıyla kıyının yönetimi ile ilgilidir (Ünal, 1997). Karar verici merciler ve plancılar için konumsal bilginin yönetimi tüm dünya çapındaki çalışmalarda önem kazanmış, doğal kaynakların ve çevresel değişikliklerin kontrolü için konumsal veri altyapısı kurma gereksinimi doğmuştur. Bunun sonucu olarak, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) gibi gelişen bilgi teknolojilerinin kullanımı ön plana çıkmıştır. CBS, konuma dayalı veri ve bilgilerin işlenerek, görsel ve analitik araçlarla analizlerin yapılması ve kullanıcının bilgiyi etkileşimli kullanmasına olanak sağladığı için bir bilgisayar yazılımından daha fazlası ve problem çözümünde etkin bir sistem olarak kullanılabilir hale gelmiştir. Bilgi Çağı başka bir deyişle Enformasyon Çağı olarak da isimlendirilen günümüz teknolojisinde İnternet, bilgiye ulaşmada en etkili küresel iletişim aracı haline gelmiş, zaman ve mekan içinde insan ilişkilerini ve toplumsal yapıyı değiştiren bir teknoloji olmuş, İnternet ortamında konumsal bilgilerin yönetilmesi mümkün hale gelmiştir. İnternet ve web teknolojilerinin gelişimi, organizasyonların konumsal bilgiyi kullanma şekline yeni bir boyut getirmiş, basit gösterimlerden gelişmiş internet haritacılık ve karar destek sistemlerine kadar web üzerinde etkin olmaya başlamıştır. Bu çalışmada, İnternet CBS olarak isimlendirilen bir web tabanlı CBS uygulamasının bileşenleri, kıyı alanlarının korunmasına ve yönetsel karar verme mekanizmasının kurulmasına katkısı vurgulanarak, gerçekleştirim aşamaları belirlenmiştir. Web teknolojileri kullanılarak sistem mimarisinin nasıl kurulacağı, Trabzon ili kıyı alanlarına ait harita ve bilginin internet üzerinden kullanıcıya nasıl sunulabileceği, internetteki forum olanakları, doküman, yasa ve yönetmeliklerin paylaşımı ile ortak karar vermeye katkısı belirlenmiştir. Kıyı Alanlarının Yönetimi Kıyı Alanları Yönetimi; kıyı alanlarında sürdürülebilir gelişme için sürekli, önlem alıcı ve uyarlanmış bir kaynak yönetim süreci olarak tanımlanmaktadır. Doğa, çevre ve canlılar üçgeninde bir bütün içinde sürdürülebilir yaşamın devam ettirilebilmesi, kirletici kaynakların belirlenmesi, bunların ortadan kaldırılması ya da en aza indirilmesi, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ile mümkün olabilmektedir (Alkış, 1997). CBS; Konuma dayalı gözlemlerle elde edilen grafik-grafik olmayan bilgilerin toplanması, saklanması, işlenmesi ve kullanıcıya sunulması işlevlerini bir bütünlük içersinde gerçekleştiren bir bilgi sistemidir (Yomralıoğlu, 2000). Kara kökenli çalışmalarda yaygın kullanımının yanı sıra son dönemlerde önem kazanan kıyı ve deniz alanlarının yönetimi ve planlamasında da vazgeçilmez bir araç haline gelmiştir (Uçkaç, 1998). Kıyı alanları yönetiminin genel amaçları;
1. Uyumlu ve dengeli kullanımı teşvik etmek için ilgili tüm sektörleri kapsayan entegre bir politika ve karar alma süreci sağlamak, 2. Kıyı alanlarının mevcut kullanımlarını ve etkilerini belirlemek, 3. Önemli projelerin etkilerinin önceden değerlendirilmesi ve sistematik biçimde gözlenmesi de dahil olmak üzere, proje planlamasında ve uygulanmasında koruyucu ve ihtiyati yaklaşımlar kullanmak, 4. Kirlilik, deniz erozyonu, kaynak kaybı ve yaşam ortamının tahrip olması da dahil olmak üzere, kıyı ve deniz alanlarının kullanımı sonucunda meydana gelen değer değişikliklerini yansıtan, ulusal kaynak ve çevre muhasebesi gibi yöntemlerin geliştirilmesi ve uygulamasını teşvik etmek, 5. İlgili bireylerin, grupların ve örgütlerin mümkün olduğunca, bilgilere erişmesini sağlamak, kendilerine uygun düzeylerde planlama ve karar alma süreçlerine katılma ve istişarelerde bulunma fırsatı tanımak, olarak özetlenebilir (Erginöz, 1998). Sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak kıyı alanlarındaki yapılanmanın çevresel etkilerinin belirlenmesi ve ortaya çıkan sonuçların analiz edilerek yeni önlemlerin kararlaştırılması, çağdaş kıyı yönetiminin temel uygulamalarından biridir (Kapdaşlı ve diğerleri, 1997). Kıyı alanı yönetim bilgi sistemi verileri ve yönetim faaliyetleri Dünya üzerinde konumu ve biçimi olan doğal ve yapay varlıklara ait CBS için gerekli grafik ve grafik olmayan verilerin belli bir koordinat sisteminde gösterilmesi gereklidir. Bir kıyı bilgi sisteminde bulunması gereken veriler grafik ve non-grafik olmak üzere 2 ana gruba ayrılır. Grafik veriler Arazi kullanım haritaları (sanayi, yerleşim ve diğer donatı alanları), Çevre koruma alanı planları, Ulaşım planları, Ulusal park alanları, Kentsel Fonksiyon alanlarını gösteren planlar, İdari sınır haritaları (il, ilçe, köy sınırları), İmar planları, Kadastral haritalar, Topoğrafık haritalar, v.b. Non-grafik veriler Ekolojik veriler (Habitat verileri), Meteorolojik veriler (yağış, basınç, rüzgar yönü, rüzgar şiddeti v.b.), Su kalitesi verileri, Çevrebilimi verileri, Nüfus verileri, Kullanılan tarım ve haşarat ilaçları cinsi ve miktarları v.b. sıralanabilir ki, tüm bu veriler incelendiğinde kıyı bilgi sistemi için gerekli altlıklarda harita mühendislerine önemli görevler düşmektedir (Alkış, 1997).
Deniz, göl ve akarsularla çevrili kıyı alanlarının korunmasına yönelik bir kıyı bilgi sistemi kurulmadan önce sistemin amacının tam olarak belirlenmesi temel koşuldur. Bu amaç doğrultusunda mevcut durumun ortaya çıkarılmasına olanak sağlayan coğrafi verilerin toplanmasına başlanır. Kurulacak sistemin tasarımı yapılarak, veriler bilişim teknolojisine uygun olarak bilgisayara depolanır. Tasarıma göre coğrafi analiz ve sorgulamalar yapılarak, amaca uygun planların hazırlanmasına destek sağlanır. Kıyı Alanlarının Yönetiminde Bilgi Teknolojilerinin Kullanılması Yönetim mekanizması, ne-nerede-nezaman-nasıl sorularını içeren risk etki değerlendirme ve olasılık planlama çalışmalarını içerir. Kıyı yönetiminde CBS teknolojisinin kullanımı gelişmiş bir alan olarak düşünülebilir. Konumsal bilgiyi etkili biçimde idare edebilen bu sistemler sayesinde karar verme sürecine destek sağlanabilir. Çevrenin fiziksel, kimyasal veya biyolojik yapısını ve bunların çevreye olan etkilerini insan-çevre ilişkisi ile irdeleyerek, doğa, çevre ve canlılar üçgeninde bir bütün içinde sürdürülebilir yaşamın devam ettirilebilmesi, kirletici kaynakların belirlenip ortadan kaldırılması Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tekniklerinin kullanımı ile mümkün olabilmektedir. Sistem, kara ve denizlerin birbirini etkilemesi sonucu oluşan karışık bir ekosisteme sahip, çeşitli sosyal, kültürel, ekonomik ve politik aktivitelerin gerçekleştiği kıyı alanlarının yönetiminde farklı bilgi kaynaklarının entegrasyonunu sağlaması ve çoğunlukla birbiriyle çelişen karar verme mekanizmasına ortak çözümler üretilmesi imkanını sunmaktadır. CBS sistemlerindeki gelişmeler, fonksiyonlara erişimin işistasyonu tabanlı platformlardan daha çok kişisel bilgisayar veya internet kullanıcısına kadar genişlemesini sağlamıştır. CBS, coğrafik tabanlı bilginin depolanması, analizi, kullanımı ve görüntülenmesi için mekanizma sağlar. CBS nin artan derecede kullanımı ile, konumsal karar destek uygulamalarının gelişimi mümkün hale geldi ve zamanmaliyet açısından katkı sağlamıştır. 21. yüzyılda, İnternet ve web teknolojisi gelişen karar destek sistemlerinin aktivite merkezi olmuştur. Bu anlamda daha global, gelişmiş ve bağlantılı organizasyonel çevrelerle sonuçlara ulaşılabilir. Web in ortaya çıkışı organizasyonlar arası karar destek sistemlerini olanaklı hale getirmiştir. Internet teknolojisi kullanıcının kendi bilgisayarında bulunan web tarayıcısı ile farklı yerlerdeki web sayfalarında bulunan bilgilere erişimini sağlamaktadır. Birbirinden farklı kullanıcı kitleleri bu bilgiye aynı zamanda ortak bir platformdan erişebilir. Kullanılan veritabanları, merkezi veya dağıtılmış yerlerde sürekli olarak güncellenebilir. İnternet mimarisi CBS kullanıcısına gelişmiş performans, kolay kullanım, veri yönetimi ve ölçeklenebilirlik sağlayabilir. CBS kullanıcısı, ek yazılım veya donanım gereksinimi olmadan, düşük maliyette, internet tarayıcısı yardımıyla güncel veriye ulaşabilir. Bu nedenle internette CBS nin kullanımı etkin bir mesele olarak ortaya çıkmaktadır (Aydınoğlu ve Yomralıoğlu, 2002).
İnternet CBS (WebGIS) Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sürecinin çok hızlı yaşandığı günümüzde, bilgiye sahip olmak ve onu etkin bir şekilde kullanabilmek gerekmektedir. Bilgi çağının getirdiği değişim, yeniden yapılanma sürecini hızlandırmakta, toplum yaşamında ve kültüründe kalıcı değişikliklere neden olmaktadır. Bilgiler, alışılmış kaynaklardan çok, elle tutulup gözle görülemeyen soyut varlıklara dayanmaya başlamıştır. Ulusal ekonomik gelişme ve rekabet stratejisini bilgi ekonomisine dayandıran ülkeler, bilim, teknoloji ve bilişim alanındaki mevcut kurumsal yapılarını yeniden düzenlemekte ve bu ekonominin gereklerine uygun yeni kurumsal yapılar oluşturmaktadırlar. Bu doğrultuda gelişmiş ülkeler e-devlet ten söz etmekte ve devlet yapısının teknolojik yeniliklere uygun olarak dönüştürülmesi gereğini vurgulamaktadır (Banger, 2001; Bozkurt, 2000). İnternet CBS nin çalışma prensibi ve yararları İnternet CBS nin işleyişini anlamak için genel çalışma prensiplerinin bilinmesi gereklidir. İstemci (client) ve Sunucu (server) mimarisinde, istemci ve sunucu, TCP/IP (Transmission Control Protocol/ Internet Protocol) tabanlı ağlarda, İnternet veya İntranet üzerinde HTTP protokolünü kullanarak iletişime geçer (Çizim 1) CBS istemcisi bir web tarayıcısı kullanarak sunucuya komutu gönderir. Sunucu taraflı işlevler sonucunu üretilen cevap istemciye URL (Uniform Resource Locator) adreslemesi vasıtasıyla geri gönderilir. Kullanıcı ihtiyaçlarına göre avantaj ve dezavantajlara sahip farklı stratejiler ortaya çıkmıştır. Sunucu taraflı (server-side) stratejide istemci sunucuya komutu gönderir, sunucu komutu işler ve uzaktaki istemciye cevabı harita veya veri olarak gönderir. İstemci taraflı (client-side) stratejide ise kullanıcının bazı veri işleme ve analiz işlevlerini lokal olarak istemcinin kendi makinesinde yürütmesine izin verir. Ayrıca bu iki stratejinin kombinasyonu şeklinde özel kullanıcı ihtiyaçlarını karşılayan ve performansı optimize eden hibrit (hybrid) strateji geliştirilmiştir (Foote ve Kirvan, 1998). Çizim 1: İstemci-sunucu mimarisi (Aydınoğlu, 2003) İnternet teknolojisi sayesinde web tarayıcısı ile dünyanın herhangi bir yerindeki harita servisine erişilebilir. Farklı platformlardaki kullanıcılar harita ve veri setlerini eş zamanlı olarak kullanabilir. Bir kurumda verileri paylaşarak zenginleştirmenin daha
ekonomik ve akılcı olduğu düşünüldüğünde; yüzlerce kullanıcı paylaşılan bir ortamda koordineli olarak çalışabilir, kullanıcılar nerede olduklarından bağımsız olarak sisteme etkin olarak ulaşabilir. Kullanılan veritabanları, merkezi veya dağıtılmış yerlerde sürekli olarak güncellenebilir. İstemci/Sunucu (Client/Server) mimarisi sayesinde gelişmiş performans, kolay kullanım, veri yönetimi ve ölçeklenebilirlik sağlanabilir. İnternet CBS kullanıcısı, ek yazılım veya donanım gereksinimi olmadan, düşük maliyette, 7 gün 24 saat güncel veriye ulaşabilir (Aydınoğlu ve Yomralıoğlu, 2002). İnternet CBS uygulamaları Web teknolojilerinin sağladığı yararlar sayesinde birçok İnternet CBS uygulaması tüm dünyada etkin ve ilgi çekici bir mesele olarak ortaya çıkmıştır. Elektronik atlaslar, veri dağıtım servisleri, harita servisleri, yol ağı ve yönlendirme servisleri, çevresel durum haritaları, demografik veri görüntüleyicileri ve interaktif değişen durum haritaları günümüzün etkin internet CBS uygulamalarından bazılarıdır. Türkiye de henüz yeni olmasına rağmen Kent Rehberi, Seçim Sitesi, Deprem Sitesi gibi internet haritacılık uygulamaları üretilmeye başlamıştır. İnternet teknolojisi, kullanıcının kendi bilgisayarında bulunan web tarayıcısı ile farklı yerlerdeki web sayfalarında bulunan bilgilere erişimini sağlamaktadır. Harita servisinin kurulması ArcIMS, veri sunum (presentation), işleme (business logic) ve veri depolama (data storing) olmak üzere üç katmanlı bir yapıya sahiptir. Veri işleme katmanı, komutları işlemek, harita servisleri üretmek ve yönetmek işlevlerini sağlayan sunucu bileşenlerinden oluşur. Veri depolama katmanı Trabzon ili kıyı alanlarına ilişkin veri katmanlarını içermelidir. Sistem katmanları arasındaki iletişim özelleştirilmiş bir XML (Extensible Markup Language) dili olan ArcXML ile gerçekleştirilir. Veri sunum katmanında ise kullanıcının CBS fonksiyonlarına ulaşması için Microsoft Internet Explorer gibi bir web tarayıcısı kullanılabilir. Temel olarak, ArcIMS işleyişi 6 adım ile özetlenebilir (Çizim 2). İlk adımda, kullanıcı web sitesine komut gönderir. İkinci adımda, web sunucusu komutu alır ve dönüştürücüye (connector) gönderir. Dönüştürücüler, web sunucusu ve uygulama sunucusu (Application Server) arasında iletişimi sağlar ve gelen komutu ArcXML diline dönüştürür. Üçüncü adımda, komut dönüştürücüde işlendikten sonra uygulama sunucusuna ulaşır. Dördüncü adımda, uygulama sunucusu gelen isteklerin uygun konumsal sunucuya (Spatial Server) dağıtımını sağlar. Konumsal Sunucu, harita görüntü dosyaları üretimi, özellik çıkarımı, adres eşleştirme ve sorgulama gibi fonksiyonları gerçekleştirir. Beşinci adımda konumsal sunucu cevap üretir ve son adımda ise cevap harita veya ilişkili bilgi aynı yolu kullanarak kullanıcıya ulaşır (ESRI, 2002).
1 Web 2 Active 3 Sunucusu X Internet Explorer Microsoft IIS Windows 2000 Prof. Veri İşleme Katmanı Connector ArcIMS Application Server 4 ArcIMS Spatial Server 5 6 İnternet CBS Kullanıcısı Sunum Katmanı Veri Depolama Katmanı Veritaba nı Çizim 2: ArcIMS mimarisi (Aydınoğlu, 2003) Sistemin Kullanılması ve Kıyı alanlarında İnternet CBS Uygulamaları Kıyı alanlarının geleceği için, bilgi paylaşımı ve tartışma ortamı web teknolojileri ile sağlanabilir. Konumsal bazda mülkiyet, kıyı kenar çizgisi, yapılaşma, v.b. katmanlar etkin ve güncel olarak web üzerinden harita servisleriyle izlenmesi sağlanabilir. Bu yapıda kullanıcılar farklı platformlardan ulaşıp bilgiyi sürekli güncelleyebilir. Sürekli güncel olarak kullanılabilen ve ulaşımı kolay olan bir web tabanlı CBS sistemi, ilgililerin ihtiyacı olan bilgiye tek bir platformdan ulaşmasına imkan tanır. Bilgilendirme ve bilgi paylaşımı açısından bu konudaki etkin yasa, tüzük, yönetmelikler internet sayfalarında kullanıcıya sunulabilir (Çizim 3). Çizim 3: İnternet üzerinden mevzuat bilgilerinin görüntülenmesi Forum bölümü ile tartışma ve fikir alışverişi sağlanarak halkın katılımı sonucu yönetsel karar vermeye katkı sağlanabilir. Bu sayede kıyı alanlarının yönetiminde bilgi paylaşımı sonucu etkin karar destek ortamı oluşturulabilir (Sesli ve diğerleri, 2003).
Türkiye yada Dünya üzerindeki herhangi bir internet kullanıcısı harita servisine ulaşabilir. Web sitesinin ana sayfası, harita görüntüsü, harita katmanlarının görüntüleyicisi ve temel harita fonksiyonları içeren çerçevelerden oluşur (Çizim 4). Kullanıcılar geleneksel CBS fonksiyonlarına ulaşabilir, coğrafi varlığın öznitelik bilgisine elde edebilir, harita çıktısı alabilir ve kullanıcı ihtiyaçlarına göre Microsoft ASP (Active Server Pages) ile üretilmiş sayfalardan sorgu yapabilir (Çizim 5). Çizim 4: Harita servisi ekran görüntüsü Sonuç Çizim 5: Harita servisi ekran çıktısı ve öznitelik bilgileri Kıyı Alanlarının Yönetiminde gerekli bilgilerin hızlı ve etkin bir biçimde elde edilmesi, kontrol mekanizmasının vakit kaybetmeden işletilebilmesi, yönetimsel açıdan ve Kıyı Alanlarının Kamu Yararına kullanımı açısından önem arz etmektedir. Yoğun kıyı yerleşmelerinde CBS ile Kıyı Yönetimi için gerekli veri toplama çalışmaları yapılmalıdır. Kıyı ve sahil şeritlerinde doğal dengenin korunması, mülkiyet analizlerinin yapılması ve bu çalışmalarla ilgili en etkin planlama kararlarının verilebilmesi için uydu görüntüsü veya sayısal veriler kullanılarak CBS ile Kıyı Alanı Yönetim Bilgi Sistemleri gerçekleştirilmeli, Kıyı Alanlarının takip, denetim ve korunması sağlanmalıdır. İnternet CBS sistemi sayesinde birçok kullanıcının sadece bir web tarayıcı kullanarak verilere ulaşması sağlanmaktadır. Web teknolojileri yardımıyla, dağıtık ortamlarda kurum içi ve kurumlar arası veri entegrasyonu sağlanarak, güncel veri kullanımı ile kişi veya kurumlara hizmet ulaştırmak hedeflenmektedir. Fakat, standart uyumsuzluğu, gerçek veriye ulaşamama ve kurumların altyapı yetersizliği önemli bir sorun olarak ortaya
çıkmaktadır. Ancak İnternet CBS nin sağladığı teknik avantajlar sayesinde, zaman ve maliyet açısından avantajlı biçimde harita servislerine ulaşma olanağı ilgi çekici bir mesele olmuştur. Bu anlamda Türkiye için e-devlet e geçiş sürecinde konumsal veri ile ilişkili çalışmalarda web teknolojilerinin kullanımı önemli bir gereksinimdir. Kaynaklar Alkış, Z. (1997), Kıyı Yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Önemi, Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları 1. Ulusal Konferansı, Ankara, Bildiriler Kitabı, 107-114. Aydınoğlu, A.Ç. (2003), İnternet Tabanlı CBS Uygulaması: Trabzon İli Örneği, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 9. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, Ankara, Bildiriler Kitabı, 305-314. Aydınoğlu, A.Ç. ve Yomralıoğlu, T. (2002), Web Based Campus Information, System, International Symposium on GIS, İstanbul, Türkiye. Banger, G. (2001), e-türkiye, T.C. Başbakanlık İdareyi Geliştirme Başkanlığı. Bozkurt, V. (2000), Enformasyon Toplumu ve Türkiye, Sistem Yayıncılık, İstanbul. Erginöz, M.A. (1998), Akdeniz Ülkelerinde ve Türkiye de Kıyı Kullanımı, Yönetimi, İrdeleme ve Öneriler, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve İşletmeciliği Enstitüsü, İstanbul. ESRI Inc. (2002), ArcIMS 4 Architecture and Functionality, ESRI White Paper, ABD. Foote, F.E., Kirvan, A.P. (1998), WebGIS, NCGIA Core Curriculum in GIScience, ABD. Kapdaşlı, S., Maktav, D. ve Sunar, F. (1997), Kıyı Mühendisliğinde Ölçüm Teknikleri ve Uzaktan Algılama Teknolojisi Gereksinimi, 3. Uzaktan Algılama ve Türkiye deki Uygulamaları Semineri, Bursa. Sesli, F.A, Aydınoğlu, A.Ç. ve Akyol, N. (2003), Kıyı Alanlarının Yönetimi, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası 9. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, Ankara, Bildiriler Kitabı, 769-780. Uçkaç, Ş. (1998), Kıyı Alanlarında Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Kullanımı, Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları 2. Ulusal Konferansı, Ankara, Bildiriler Kitabı, 557-564. Ünal, Ö. (1997), Kıyıların Yönetimi ve Planlamasında Kamu Yararı, Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları 1. Ulusal Konferansı, Ankara, Bildiriler Kitabı, 115-126. Yomralıoğlu, T. (2000), Coğrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramlar ve Uygulamalar, Seçil Ofset, İstanbul.