BORSA RAYİCİ I-MADDE METNİ: Madde 263 Borsa rayici, gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsalarına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin değerlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki muamelelerinin ortalama değerlerini ifade eder. Normal temevvüçler dışında fiyatlarda bariz kararsızlıklar görülen hallerde, son muamele günü yerine değerlemeye takaddüm eden 30 gün içindeki ortalama rayici esas olarak aldırmaya Maliye Bakanlığı yetkilidir. II-AÇIKLMA VE YORUM: A-BORSA RAYİCİ ÖLÇÜSÜNÜN KANUNİ TARİFİ VE MAHİYETİ : Bilindiği üzere bazı iktisadi 'kıymetler borsalarda kayıtlıdıriar. Değerlemede bu gibi kıymetler için müspet ve kesin olan borsa rayicini esas almak faydalı olur. Memleketimizde; hububat, bakliyat, yağlı tohumlar, canlı hayvanlar ve postları üzerine yapılan alım satımlar ticaret borsalarında kaydolunur. Keza hisse senedi İstanbulda, Menkul Kıymetler Borsasında muamele görürler. Vergi Usul Kanunu ile kabul edilen esaslara göre, aşağıda görüleceği üzere yalnızca hisse senetleri ve tahviller ile yabancı paralar borsa rayici ölçüsüyle değerlenir. Hububat, bakliyat, sınai nebatlar, hayvan mahsulleri, canlı hayvanlar, tütün, incir, üzüm,.fındık gibi maddeler her ne kadar ticaret borsalarında muamele görürlerse de, kanunda prensip olarak çeşitli emtianın değerlenmesinde, borsa rayici değil yukarıda açıklandığı üzere maliyet bedeli esas alınmıştır. Borsa rayici, borsada kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin, değerlemeden evvelki son muamele gününde borsada, muamelelere' esas olan fiyatlarının ortalamasını ifade eder. (Md:263) Bazan borsa fiyatlarında bariz kararsızlıklar olabilir. Bu takdirde borsa rayici gerçek fiyatı veremez. Mesela, bir kaç tacir borsaya hakim olarak fiyatlar üzerinde oynarlar. Böyle kararsız bir fiyatın esas alınması, değerlemede yanlış sonuçlar doğurabilir. Bu gibi halleri önlemek için Maliye Bakanlığına yetki tanınmıştır. Fiyatlarda, normal dalglanmalar dışında bariz kararsızlılar görülen hallerde yukarda belirtildiği şekilde değerlemeden evvelki son borsa rayici esas alınmaz. Bunun yerine değerlemeden evvel gelen 30 gün içindeki ortalama rayici esas aldırmağa Bakanlık yetkilidir. Borsa rayicinin tekarrüründe bazen de muvazaa olabilir. Bir kaç tacir anlaşarak bazı kıymetlerin fiyatlarına arzularına göre istikamet verebilirler. Böyle bir muvazaa mevcut olduğu anlaşılırsa borsa rayici değil alış bedeli esas alınır. 1 Başka biranlatımla borsa rayicinin teşekkülünde muvazaa (anlaşmalı hareket) olduğu anlaşılırsa borsa rayicinin uygulanması mümkün değildir. Borsa rayicinin yerine alış bedeli esası uygulanır. Vergi Usul Kanunu nun 280.nci maddesinde belirtildiği gibi, Yabancı paralar borsa rayici ile değerlenir. Borsa rayicinin takarrüründe muvazaa olduğu anlaşılırsa bu rayiç yerine alış bedeli esas alınır. Yabancı paranın borsada rayici yoksa, değerlemeye uygulanacak kur Maliye Bakanlığınca tespit olunur. Yabancı para ile elde edilen ücretler, yine yabancı para ile elde edilen serbest meslek erbabı,gayrimenkul sermaye iradı ile menkul sermaye iratlarının borsa rayici ile değerlenmesi gerekir. Çünkü; Yabancı parasiyle ödenen ücretler ödeme gününün borsa rayiciyle Türk parasına çevrilir. (GVK.Md:63) Yabancı parasıyle yapılan ödemeler, ödeme gününün borsa rayici ile borsada rayici yoksa, Maliye Bakanlığı'nca tespit edilecek kur üzerinden Türk parasına çevrilir. (GVK.Md:67) 1 Maliye Bakanlığı Gelirler Genel Müdürlüğü yayınları No:4 Vergi Usul Kanunu ve İzahları Ankara-1949 baskısı.
2 Gayrimenkul sermaye iradı sahipleri için, yabancı parasiyle yapılan ödemeler, ödeme gününün borsa rayici ile, borsada rayici yoksa, Maliye Bakanlığı'nca tespit edilecek kur üzerinden Türk parasına çevrilir. (GVK.Md:72) Menkul sermaye iratları, yabancı parası ile tahsil edildiği veya yabancı parası olarak kayıtlara intikal ettirildiği veya bu iratlara yabancı parası olarak tasarruf edildiği takdirde mezkur iratlar, tahsil edildikleri veya kayıtlara intikal ettirildikleri veya tasarruf olundukları günün borsa rayici üzerinden, borsada rayici yoksa Maliye Bakanlığı'nca tayin olunacak kur üzerinden Türk Parasına çevrilir. (GVK.Md:79) Veraset ve intikal vergisinde, öz sermayeye dahil olsun olmasın bütün hisse senedi ve tahviller borsaya kayıtlı ise borsa rayici ile değerlenir. Borsada kayıtlı değilse, emsal bedeli ile değerlenir. (VUK.md.294) B-BORSANIN TANIMI: Borsalar, borsada işlem görmesi kabul edilen menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının, Kanun Hükmünde Kararnamelerde yazılı esaslar dahilinde, belli kurallara göre güven ve istikrar içinde alımsatımına olanak sağlayan, oluşan fiyatları saptamaya ve açıklamaya yetkili bulunan, tüzel kişiliğe sahip kamu kurumlarıdır. Borsalar, SPK nın teklifi üzerine Bakanlığın izni ile kurulur. Türkiyede faaliyet gösteren borsalar, 1-Borsa İstanbul, (Menkul Kıymetler Borsası, ) 2-Altın Borsası, 3-Ticaret Borsaları 1-Borsa İstanbul: 30 Aralık 2012 tarihinde 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu Resmi Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe girmiş olup, Kanun un 138. maddesi uyarınca Borsa İstanbul A.Ş., borsacılık faaliyetleri yapmak üzere Kanun un yürürlüğe girdiği tarihte kurulmuştur. Sermaye piyasamızda borsaları tek çatı altında toplayan Borsa İstanbul, esas sözleşmesinin Sermaye Piyasası Kurulu nca hazırlanıp ilgili Bakanın onayı sonrasında 3 Nisan 2013 tarihinde doğrudan tescil ve ilan edilmesiyle faaliyet izni almıştır. Borsa İstanbul un başlıca amacı ve faaliyet konusu; "Kanun hükümleri ve ilgili mevzuat çerçevesinde,sermaye piyasası araçlarının, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve Sermaye Piyasası Kurulunca uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet şartları altında kolay ve güvenli bir şekilde, şeffaf, etkin rekabetçi, dürüst ve istikrarlı bir ortamda alınıp satılabilmesini sağlamak,bunlara ilişkin alım satım emirlerini sonuçlandıracak şekilde bir araya getirmek veya bu emirlerin bir araya gelmesini kolaylaştırmak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmek üzere piyasalar, pazarlar, platformlar ve sistemler ile teşkilatlanmış diğer pazar yerleri oluşturmak, kurmak ve geliştirmek, bunları ve başka borsaları veyahut borsaların piyasalarını yönetmek ve/veya işletmek ve ana sözleşmesinde yazılı olan diğer işlerdir." Bu bağlamda 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu na dayanılarak kurulan Borsa İstanbul özel hukuk tüzel kişiliğini haizdir. Borsa İstanbul yetkili olduğu konu ve alanlarda kendi iç düzenlemelerini yapabilmektedir. 2-Altın Borsası: 1993 yılında Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar'da yapılan değişikliklerle altının fiyatının belirlenmesi ile ithalatı ve ihracatı serbestleştirilmiştir. Altın ticaretinin liberalleştirilmesi yönünde alınan kararlarla, altının ithal ve ihraç aşamasında kolaylıklar getirilmiştir. Bu gelişmeler sonucunda sektörde yaşanan hızlı büyüme, ekonomik açıdan büyük potansiyel taşıyan altın konusunda yeni kararlar alınmasını hızlandırmıştır. Alınan yeni kararlarla altın sektörünün yeniden yapılandırılması amaçlanmıştır. İstanbul Altın Borsasının kuruluşu ile ilgili ilk düzenleme olan Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik 1993 yılında yayımlanmıştır. Söz konusu Yönetmeliğe dayanılarak 26 Temmuz 1995 tarihinde İstanbul Altın Borsası faaliyete geçmiştir. İstanbul Altın Borsasının kuruluş amaçları arasında; son yıllarda kazandığı ivme ile hızla büyümekte olan altın sektörü ile finans sektörü arasında köprü görevini üstlenmek, sektörün kurumsallaşmasına, uluslararası
3 rekabete açılmasına ve altının önemli ihracat kalemlerinden biri durumuna gelmesine katkı sağlamak, kıymetli madenlerin dünya piyasalarına paralel şartlarda işlem gördüğü bir piyasa ortamını oluşturmak, teşkilatlı bir kurum kimliğinde likidite sağlamak, kıymetli maden işlemlerinde referans fiyatı belirlemek, başta altın olmak üzere kıymetli madenlere dayalı yatırım araçları vasıtasıyla finansal ürün yelpazesini genişleterek ulusal ve uluslararası piyasalara entegrasyonu sağlamak ve ayrıca kıymetli taş işlemleri ile de sektöre ihtiyaç duyduğu alanlarda organize piyasa şartları sunmak sayılabilir. Diğer taraftan, 6362 Sayılı Sermaye Piyasası Kanunu hükümleri çerçevesinde İstanbul Altın Borsası ile İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının tüzel kişiliklerinin sona ermesi ve yeni bir borsanın kurulması sonucunda, Borsa İstanbul A.Ş. 03.04.2013 tarihinde faaliyete geçmiştir. Kıymetli maden ve kıymetli taş işlemleri İstanbul Altın Borsası yerine Borsa İstanbul A.Ş. bünyesinde kurulan Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası Bölümü tarafından yürütülmeye başlanmıştır.( http://borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/piyasalar/kiymetlimadenler-ve-kiymetli-taslar-piyasasi) 3-Ticaret Borsaları: Ticaret borsaları; 5174 sayılı Kanunda yazılı esaslar çerçevesinde borsaya dahil maddelerin alım satımı ve borsada oluşan fiyatlarının tespit, tescil ve ilânı işleriyle meşgul olmak üzere kurulan kamu tüzel kişiliğine sahip kurumlardır. Ticaret Borsaları; Zirai ve hayvansal ürünlerin (bunlara işlenmiş olanlarda dahil) fiyatlarını arz ve talebe göre oluşturduğu,oluşan bu fiyatların tescil ve ilan edildiği organize kuruluşlardır. Bu nitelikleri itibariyle Ticaret Borsaları; Etkin işleyen piyasa mekanizmasının oluşmasında, ürünlerin gerçek değerinin belirlenmesi fiyat hareketlerinde istikrarın sağlanması, alım satımın güvenilir fiyatlar üzerinden yapılması ulusal ve uluslar arası piyasalar arasında dengenin kurulması fonksiyonlarını yerine getirmek zorundadırlar borsaların bu işleyişleri içersinde alım ve satımların tescili büyük önem arz etmektedir. Tescil işleminin başlıca nedeni; alım ve satımların ve fiyatların ilanı pazarın şeffaflığını, bütün alıcı ve satıcılara ve resmi makamlara piyasadaki ürün ve fiyat hareketleri hakkında sağlıklı güvenli ve yeterli bilgiler verilerek neticede ilgililerin bilinçlenmesini sağlar. Bunun içinde alım satımların, bunları yapanları,miktar ve fiyatların tespiti, kontrol edilerek kayda geçirilmesi, borsa dilinde tescil edilmesi gerekir. Bu nedenle muamelelerin tescili, borsaların başlıca çalışmalarından biridir Ticaret borsası nasıl kurulur sorusuna; Borsalar ticarî ihtiyaçların gerekli kıldığı illerde, TOBB un olumlu görüşü üzerine Sanayi ve Ticaret Bakanlığınca kurulur şekinde yanıt verebiliriz. Ayrıca bölge borsaları kurulabilmesi; bölge illerindeki toplam üye sayısının yarısından fazlasının, TOBB a yazılı müracaatı veya borsa meclislerinin ayrı ayrı üye tam sayısının üçte ikisinin kararı ve TOBB un olumlu görüşü üzerine Sanayi ve Ticaret Bakanlığının kararıyla gerçekleşir.( http://www.nenasilyapilir.net/is-dunyasi/ticaret-borsasi-ne-is-yapar-nasilkurulur.html) Menkul kıymetler borsasına, kambiyo borsasına veya ticaret borsalarına kayıtlı olan menkul kıymetler borsa rayicine göre değerlenirler. Değerleme gününün sonunda menkul kıymetin borsadaki fiyatı kaçtan kapanmış ise o fiyat değerlemede kullanılır. Son gün fiyatlarda tutarsızlık varsa menkul kıymetlerin değerlemesinde son 30 günlük ortalama fiyat esas alınır. Türkiye de yabancı para borsası olmadığından, Maliye Bakanlığı nın yayınladığı kurlar kullanılır. C-MENKUL KIYMETLERİN DEĞERLEMESİNDE BORSA RAYİCİ : Vergi Usul Kanununun 279 uncu maddesinde hisse senetleri ile portföyünün en az %51'i Türkiye'de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri dışında kalan menkul kıymetlerin borsa rayici ile değerleneceği hükmü yer almaktadır. Söz konusu madde uyarınca; 1-Borsa rayici yoksa veya 2-Borsa rayicinin muvazaalı olarak oluştuğu anlaşılırsa, borsa rayici yerine menkul kıymetin alış bedeline, değerleme gününe kadar oluşan gelirin eklenmesi suretiyle bulunacak tutar esas alınacaktır.
4 Dönemsel gelir getiren, kamu veya özel kesim tarafından çıkartılan menkul kıymetlerde değerleme, dönem sonu itibariyle; en son faiz alınan tarihten değerleme gününe (31.12.2013) kadar geçen süre için senet üzerinde yazılı faiz oranı ile hesaplanacak faizin alış bedeline eklenmesi suretiyle yapılacaktır. Örneğin, bir işletmenin elinde bulunan (2014 yılında itfa edilecek) özel kesim tahvili ile ilgili 20.000.-lira nominal değerli % 12 faizli olan tahvilin üç ayda bir 600.- TL faiz aldığını ve en son faizin 15.10.2013 tarihinde tahsil edildiğini kabul edelim. Bu tahvil dönem sonunda şu şekilde değerlenecektir. Günlük faiz: (600 /90 gün=) 6,67 TL /gün Dönemsel faiz tahakkuku:[(15.10.2013-31.12.2013=76 gün) x 6,67=] 506,92 TL Örnektemi özel kesim tahvilinin değerleme günündeki değeri alış bedeline değerleme gününe kadar oluşan geliri olan faizin eklenmesi ile ( 20.000+506,92=) 20.506,92 lira olarak hesaplanacaktır. Muhasebe kaydı: 31.12.2013 111 ÖZEL KESİM TAHVİL SENET VE BONOLARI 506,92 642 FAİZ GELİRLERİ 506,92 Açıklama: Dönem sonu menkul kıymet değerlemesi / V.U.K.nun 263 üncü maddesinde, borsa rayicinin oluşumunda normal temevvüçler (dalgalanma) dışında bariz kararsızlıklar görülen hallerde değerlemeye takaddüm eden 30 gün içindeki ortalama rayici, borsa rayici olarak esas aldırmaya Maliye Bakanlığının yetkili olduğu hükmü bulunmaktadır. Buna göre Maliye Bakanlığı'nca aksi yönde bir düzenleme yapılmadığı sürece, borsada son muamele gününde oluşan rayiç esas alınmak suretiyle değerleme yapılacaktır. Ancak daha sonra yapılacak vergi incelemeleri ile borsada oluşturulan rayicin muvazaalı olduğu anlaşılırsa Vergi Usul Kanunu hükümleri çerçevesinde gerekli tarhiyatların yapılacağı açıktır.(369 no.lu VUK. genel tebliği) D-BORSAYA KAYITLI İKTİSADİ KIYMETLERİN DEĞERLERİNİN HESAPLANMASI: Vergi Usul Kanunu nun 263.ncü maddesinnin birinci fıkrasında, Borsa rayici, gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsalarına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin değerlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki muamelelerinin ortalama değerlerini ifade eder. Şeklinde borsadaki rayicin nasıl hesaplanması gerektiği ifade edilmiştir. Bu hükme göre, bir iktisadi kıymetin borsadaki rayici hesaplanması için o iktisadi kıymetin son muamele gününde, yani 31.12.tarihindeki günlük ortalama değeridir. Örnek: Aşağıda belirtilen iktisadi kıymetlerden iki tür hisse senedinin son muamele (31.12 ) günündeki ortalama rayiç değeri aşağıdaki gibidir: İktisadi Kıymetin Türü Alış Değeri TL Satış Değeri En düşük Değer En yüksek Değer Son fiyatı Ortalam Fiyatı Borsanın Kapanış Saati Değer Tespit tarihi (A) hisse senedi 6,64 6,65 6,37 6,89 6,65 6,68 17,40 31.12 (H) hisse senedi 0,54 0,55 0,54 0,56 0,55 0,55 17,40 31.12
5 Örnekteki, hisse senetlerinden (A) senedinin borsa rayici, son muamele günündeki ortalama değeri olan, 6,68 (H) senedinin borsa rayici ise ortalama değeri olan, 0,55 lira olarak değerlenecektir. Konu ile ilgili olarak Gelir İdaresi Başkanlığı İstanbul Vergi Dairesi Başkanlığı 30/09/2011 ve B.07.1.GİB.4.34.19.02-019.01-1690 sayılı özelgesinde, Şirketin aktifinde kayıtlı olan ve İMKB'de işlem gören Devlet Tahvilinin değerlemesinin VUK. nun 263.ncü maddesinin birinci fıkrasındaki hükme göre, değerleme günündeki ortalama rayiç değere göre değerlenemi gerektiği belirtilmiştir. Çünkü, ilgili maddede, Normal temevvüçler dışında fiyatlarda bariz kararsızlıklar görülen hallerde, son muamele günü yerine değerlemeye takaddüm eden 30 gün içindeki ortalama rayici esas olarak aldırmaya Maliye Bakanlığı yetkilidir." hükmü yer almaktadır. Devlet tahvilleri, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nda işlem gören, bu nedenle borsa rayici bulunan menkul kıymetlerden olup, borsa rayici ile değerlendirilmesi gerekmektedir. Ancak borsada rayicin olmadığı veya muvazaa ile rayiç oluşturulduğu hallerde, değerlemeye esas bedel, menkul kıymetin alış bedelinin vadesinde elde edilecek gelirin iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır. Bu itibarla, bir şirketin aktifinde kayıtlı olan ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası'nda işlem gören X ve Y tahvillerinin...değerleme günü itibarı ile değerlenecek olması halinde; X tahvilinin son işlem günü olan...31.12. tarihindeki ortalama değeri ile; borsada işlem görmeyen Y tahvilinin ise, alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle değerlenmesi gerekmektedir. E-BORSAYA KAYITLI İKTİSADİ KIYMETLERİN SON 30 GÜNLÜK ORTALAMA DEĞERİNİN HESAPLANMASI: Vergi Usul Kanunu nun 263.ncü maddesinnin ikinci fıkrasında, Normal temevvüçler dışında fiyatlarda bariz kararsızlıklar görülen hallerde, son muamele günü yerine değerlemeye takaddüm eden 30 gün içindeki ortalama rayici esas olarak aldırmaya Maliye Bakanlığı yetkilidir. Hükmü mevcuttur. Maddenin ikinci fıkrasında belirtildiği gibi Maliye Bakanlığı'nca aksi yönde bir düzenleme yapılmadığı sürece, borsada son muamele gününde oluşan rayiç esas alınmak suretiyle değerleme yapılacaktır. Ancak daha sonra yapılacak vergi incelemeleri ile borsada oluşturulan rayicin muvazaalı olduğu anlaşılırsa Vergi Usul Kanunu hükümleri çerçevesinde gerekli tarhiyatların yapılacağı açıktır.(369 no.lu VUK. genel tebliği) Örnek: Aşağıda belirtilen hisse senedinin, değerleme gününden önceki 30 gün içindeki ortalama değerleri aşağıdaki gibi olmuştur: İktisadi kıymetin türü Günlük ortalam fiyatı(tl) Fiyatın tespit edildiği tarih (C) hisse senedi 3,58 1.12.2. 4,60 2.12.2. 7,65 3.12.2. 9,65 4.12.2. 12,45 5.12.2. Toplam 230,75 30.12.20. Bu iktisadi kıymetin, değerleme gnünden önceki 30 günlük ortalama değeri, (230,75/30=) 7,69 lira olup değerleme günndeki rayiç bedeli olarak bu değerin esas alınması gerekecektir. F-YURTDIŞINDA FAALİYETTE BULUNAN BORSALARIN DEĞERLEMEDE ESAS ALINIP ALINAMAYACAĞI:
6 Bilindiği üzere, 213 sayılı Vergi Usul Kanununun 258-312 nci maddelerinde değerleme hükümlerine yer verilmiştir. Mezkûr Kanunun 289 uncu maddesinde; "Bu bölümde yazılı olmayan veyahut yazılı olup da kendi ölçüleriyle değerlenmesine imkan bulunmayan iktisadi kıymetlerden bina ve arazi vergi değerleriyle, diğerleri, varsa borsa rayici, yoksa mukayyet değerleri, o da yoksa emsal bedeliyle değerlenir." hükmüne yer verilmiştir. 263 üncü maddede de borsa rayici, gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsalarına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin değerlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki muamelelerin ortalama değerleri olarak tanımlanmıştır. Yukarıda yer verilen hükümlere göre, değerlemede yurtdışında faaliyette bulunan borsaların esas alınması mümkün olmadığından söz konusu türev işlemlerin mukayyet değeriyle, o da yoksa emsal bedeliyle değerlemeye tabi tutulması gerekmektedir. (Gelir İdaresi Başkanlığı İstanbul Vergi Dairesi Başkanlığı nın 10/02/2015 tarih ve 11395140-105[263-2014/VUK1-18549]-226 sayılı özelgesi.)