Ertuğrul Fırkateyni ile Japonya ya Ulema Gönderme Girişimi

Research Note/ 研究ノート Ertuğrul Fırkateyni ile Japonya ya Ulema Gönderme Girişimi AKIBA Jun Ⅰ. Giriş Ⅱ. Japonya ya Dinî Heyet Gönderme Girişimi Ⅲ. Japonya nın Müslümanlaşması Tahayyülü Ⅳ. Sonuç Yerine エルトゥールル号による日本へのウラマー派遣の試み 秋葉淳 本稿は イスタンブル ムフティー局附属文書館所蔵の文書にもとづき オスマン帝国が 1889-90 年に日本に派遣したエルトゥールル号に関する新事実を紹介する その文書からは スルタン アブデュルハミト二世がエルトゥールル号によって日本にウラマーを派遣してイスラームの普及を図ろうとした という実現しなかった計画が明らかになった スルタンは エルトゥールル号派遣の直前にシェイヒュルイスラームにウラマーの派 129

遣を打診し 日本でイスラームの知識を教えることのできる人物を選ぶよう依頼した その文書 ( スルタンの勅旨 ) によれば 日本人は 啓典の民 ではないが 近年の進歩の実績に鑑みれば 近いうちに多神教を捨てて一神教を受け入れる傾向があるのだという しかし スルタンは 日本に派遣されるべきウラマーに英語あるいはフランス語の能力を求めて 最初に選ばれた二名の人物を却下したため 結果的に君主の要望に見合う人物は見つからなかった こうして エルトゥールル号によるウラマーの日本派遣の企図は廃案となった 実現しなかったとはいえ 日本への宗教使節派遣案が出されたという事実は アブデュルハミト二世のイスラーム政策について新しい観点を提供する 今日の研究では エルトゥールル号の派遣は インドや東南アジアのムスリムに対するプロパガンダの手段であったと解釈され 日本のイスラーム化は問題外だったとされる しかし 本稿が用いた史料は アブデュルハミト二世が世界のムスリムの結束のみならず イスラーム教徒のいない地域への宣教活動をも視野に入れていたことを示している また 日本人のイスラーム改宗という発想は 日露戦争後にオスマン人や世界のムスリムの間で広く流通し 日本がイスラームを国教とする用意があるといった根拠のない噂が流布した しかし 本稿で紹介した文書は 日本のイスラーム化という発想が より以前の時期に遡り アブデュルハミト二世がその初期の提唱者の一人であったことを示している いずれにしてもこの発案は実現せず その後もスルタンが日本に宗教指導者を派遣することはなかった しかし エルトゥールル号事件の生存者と遺族への義捐金を届けにイスタンブルに渡った時事新報記者野田正太郎が しばらく後にイスラームに改宗すると 彼の帰国とともに日本にウラマーが派遣されて改宗が進められていると外国の新聞で報道された その意味でアブデュルハミト二世は ウラマーを派遣せずに 派遣したのと同じ効果を国際世論に反映させることに成功したのである 日本へのウラマー派遣の試みもまた その意味でアブデュルハミト二世のイメージ政策の枠組みのなかで理解されるべきであろう I. Giriş Temmuz 1889 da İstanbul dan yola çıkıp Japonya da görevini yerine getirdikten sonra Eylül 1890 da Wakayama açıklarında batan Osmanlı savaş gemisi Ertuğrul Fırkateyni nin trajik hikayesi, bugün çok iyi bilinmektedir (1). Japonya ziyaretinin resmî gerekçesi, Japon İmparatoru na nişan-ı âli ihsanıyla Bahriye Mektebi mezunlarının AJAMES no.29-1 2013 130

talimiydi. Ancak son zamanlarda tarihçiler, geminin Japonya ya gönderilmesini II. Abdülhamid in İslâm birliği siyaseti bağlamında yorumlamaktadırlar. Bu yoruma göre, geminin Japonya seferinin asıl amacı, yolda uğrayacağı Hindistan ve Güneydoğu Asya daki Müslüman halkları Osmanlı Halifeliğine bağlamak için propaganda faaliyeti yapmaktı (2). Tarihçilere göre Osmanlı devleti ile Japonya arasında antlaşma yapılması tasarlanmadığı gibi [Komatsu 1989], Japonları İslâmiyet e davet etme düşüncesi de gündeme gelmemiştir [Koloğlu 1987: 206]. Halbuki İstanbul Müftülüğü Arşivi nde mevcut defterler arasında bulunan belgeler, Sultan Abdülhamid in Japonya da İslâm dinini tanıtmak amacıyla Ertuğrul Fırkateyni vasıtasıyla ulema göndermeyi düşündüğünü ortaya koymaktadır. Bu girişim sonuçta gerçekleşmemiş olsa bile, sözkonusu belgeler Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya seferi hakkındaki bilgilerimizi zenginleştirecek ve aynı zamanda Osmanlıların ve özellikle Abdülhamid in İslâmcılık siyasetine ve Japonya ya karşı duyduğu ilgiye ışık tutacak niteliktedir. Bildiğimiz kadarıyla şu ana kadar Abdülhamid in Japonya ya ulema gönderme girişimine değinen tek araştırma, Cezmi Eraslan ın kitabıdır. Eraslan, 1891-92 de 2700 kuruş maaşla iki hocanın Japonya ya gitmek üzere görevlendirildiğini, fakat daha sonra gönderilmekten vazgeçildiklerine dair bilgi aktarmaktadır [Eraslan 1992: 375]. Fakat tarihin ve maaş miktarının uymamasından dolayı (3) bu durumun Ertuğrul Fırkateyni ile bağlantılı olup olmadığı anlaşılmamakta ve ne amaçla görevlendirildikleri de bilinmemektedir (4). İstanbul Müftülük Arşivi, İstanbul da bulunan şer i mahkemelere ait şer iye sicillerinin yanısıra, son dönem Şeyhülislâmlık makamına ait defterlerden ve evraklardan oluşan son derece zengin belge koleksiyonlarına sahiptir [Aydın, Yurdakul ve Kurt 2006]. Bu evraklar arasında bulunan Maruzat Defterleri, Şeyhülislâm ın Padişah a sunduğu arzlar ile bu arazlara ilişkin Padişah ın iradelerini içermektedir. Bu iradeler sarayda bulunan Mabeyn-i Hümayun Başkatibi tarafından yazılırdı. Abdülhamid döneminde re sen yazılan iradeler (arz tezkiresinin cevabı olmayan iradeler) çoğalmaya başlamıştır. Bir başka ifadeyle, bu tür iradelerde konuyu gündeme getiren padişah tarafı oluyordu. Ele alacağımız belgeler de re sen irade ile başlayan yazışmalardır. Belgenin bu niteliği itibarıyla, teorik olarak diğer kopyasının Yıldız Sarayı nda tutulmuş olması, dolayısıyla bugün Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde de mevcut olması gerekir. Bununla birlikte, sözkonusu belgelerin sadece bir kısmını Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulabildik. Osmanlı Arşivi nde bu konuyla 131

ilgili daha az belge bulunması nedeniyle bugüne kadar Ertuğrul Fırkateyni üzerine çalışan tarihçiler, Japonya ya ulema gönderme girişimi hakkında sağlam bilgiye ulaşamamıştır. Bu makalede, ilk önce yeni tespit ettiğimiz belgelerin içeriğini inceleyerek olayın ne şekilde başlatılıp nasıl sonuçlandığını ele alacağız. Japonya da Müslümanlığı yayma düşüncesi Osmanlı devletinin İslâmcılık siyaseti içinde özel bir yer tutuyordu. Japonya, o döneme kadar İslâmlık için bir terra incognita idi. Öyle bir yere dinî heyet veya misyonerler in gönderilmesi, önemli bir yenilik olurdu. Ayrıca, Abdülhamid ile Şeyhülislâm arasında yapılan kısa yazışmalar, Japonların Müslümanlığa yatkın oldukları düşüncesinin Padişah tarafından benimsendiğini göstermektedir. Japonların Müslümanlaşması tasavvuru, daha sonra Osmanlılar arasında yaygınlaşacaktı. Abdülhamid in hayata geçirme fırsatı bulamadığı bu girişimini aşağıda daha geniş bir tarihî bağlamı içinde değerlendirmeye çalışacağız. II. Japonya ya Dinî Heyet Gönderme Girişimi 1. Başlangıç Bütün olaylar, Ertuğrul Fırkateyni nin hareketinden dört gün önce başlamıştır. 10 Temmuz 1889 tarihinde Sultan Abdülhamid, Şeyhülislâm a bir hususi irade gönderip, Japonya ya yollamak üzere ulemadan iki üç zatın belirlenmesini ister (5). Bu ilk belgede Padişah, sınıf-ı ulemadan Japonya ya gitmek arzusunda bulunanlar olduğu halde muktedir ve evsaf-ı matlûbeyi haiz iki üç zatın hemen bi l-intihab kendisine bildirilmesini arzu etmiştir. Ayrıca, Japonya ya giden âlimlere aylık 1500 kuruş maaş verilmesi kararlaştırılmış ve istedikleri zaman geri dönebilmeleri (avdette muhtar) imkânı sunulmuştur. Aylık 1500 kuruş maaş, yüksek rütbeli ulema için düşük görülebilecek bir miktar olsa da, camilerde görev yapan imamlar şöyle dursun medrese eğitimiyle meşgul olan hocalar bile ki vaaz ve nasihat görevlileri genelde bu zümreden seçilirdi bu maaşı çok cazip bulacaktır. İradenin başında Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya seferinin genel amacından sözedilip Bahriye Mektebi mezunlarının talimi ve Japon İmparatoru na nişan verilmesi geminin önümüzdeki Cumartesi veya Pazar günü (yani üç veya dört gün sonra) İstanbul dan hareket edeceği kaydedilmektedir. Ancak belge, ulemadan seçilecek sözkonusu birkaç zatın Japonya ya ne için gönderileceğine dair bir bilgi AJAMES no.29-1 2013 132

içermiyor. Bunların mürettebata dinî hizmet veren imam olmayacağının Şeyhülislâm tarafından da anlaşıldığı açıktır. Çünkü bu tür gemi imamları Bahriye Nezareti nin personeli olarak değerlendirilmektedir. Dolayısıyla bu konuda Şeyhülislâm a başvurulması beklenmemelidir. Zaten Ali Efendi adlı sınıf-ı salis imamın Ertuğrul Fırkateyni ile Japonya ya gidip faciadan sağ kurtulduğunu biliyoruz [Chuo Bosai Kaigi 2005: 36]. Fakat, başta da belirttiğimiz gibi, Abdülhamid in seçilmesini istediği kişiler Japonya seferine gitmemiştir. Her halükârda, Abdülhamid in düşüncesinin ne merkezde olduğu, bir sonraki belgede açıkça dile getirilecektir. 2. İkinci İrade İrade-i seniyeyi alan Şeyhülislâm, Japonya ya gidecek adam bulmak için derhal harekete geçmiş ve iki gün içerisinde istekli olanlar arasından müderrislik rütbeli Yusuf Ziya ve Mehmed Tevfik isimli iki zatı seçmiştir. Şeyhülislâm ın 12 Temmuz tarihinde bu sonucu Padişah a arz ettiği, aynı tarihte Mabeyn-i Hümayun dan gelen cevabî iradeden anlaşılıyor (6) (Resim 1). İşte Şeyhülislâm a yazılan ikinci iradede şu ilginç açıklamalar yer alıyor: Ma lum-ı âli-i fetvapenahileri olduğu üzere Japonyalılar ehl-i kitab olmayup şu zamanlarda gösterdikleri âsâr-ı terakkiye bakılır ise yakın zamanlarda Mecûsiyeti terk ile diğer bir mezheb kabul etmeleri mülâhazadan gayr-i ba îd bulun[duğu]... Kabaca günümüz Türkçesine çevirirsek: Şeyhülislâm ın bildiği gibi Japonyalılar ehl-i kitap olmayıp [fakat] son zamanlarda gösterdikleri ilerlemeye bakılırsa yakın zamanda Mecusilik inancını terk edip diğer bir mezhebi kabul etmeleri çok uzak ihtimal olmadığı Bu kısa cümlede birkaç nokta ilgimizi çekiyor. Sultan Abdülhamid, öncelikle Japonların ehl-i kitap olmadığını, yani Müsülman, Hıristiyan veya Yahudi olmadığını kaydediyor. Fakat hemen ardından Japonların yakın zamanda Mecusiyeti terk etme ihtimalinden sözediyor. Mecusiyet veya Mecusilik, ateşe tapanların dini olup özellikle Zerdüştlük anlamına geliyor. Abdülhamid in Japonların dini hakkında ne kadar bilgili olduğuna dair kesin bir şey söyleyemesek de, Mecusiyet kelimesini Zerdüştlük 133

Resim 1: Abdülhamid in ikinci iradesi [İMMA, Maruzat Defteri, no. 2, s. 127, no. 421] AJAMES 中東学会29-1.indb no.29-1 2013 134 134 2013/08/05 14:37:12

anlamında kullanmadığı, genel olarak çoktanrıcılık veya putperestliği kastettiğini düşünebiliriz. Onun düşüncesine göre, Japonlar ilerlemeye devam ederse bu inancı terk edip diğer bir mezhebi kabul edeceklerdi. Bunun arkasında, daha önce İstanbul a gelen Japonyalıların burada... (7) ettikleri kesan ın Japonların vahdaniyet-i ilâhiyeyi kabul ve tasdika fikren meyyal bulunduklarını te yid etmiş olduğu yazılıyor. Abdülhamid in, 1887 yılında Prens Komatsu-no-miya ile, daha öncesinde de Japonya dan gelen birkaç resmî heyetle görüştüğü bilinmektedir. Bu ifade bu görüşmelerinden birine yapılmış bir atıf olabilir. Daha önemlisi, Japonların tek tanrılığı kabul ve tasdik etme eğiliminde olduklarına dair görüştür. Yine bu görüşün herhangi bir bilgiye dayanıp dayanmadığı bilinmemektedir. Bununla birlikte, söz konusu görüşün, Japonya da 1873 yılında Hıristiyanlık yasağının kaldırılması ardından misyonerlik faaliyetinin etkisiyle bazı Japonların Hıristiyanlığı kabul etmiş olduğuna atfen söylediği de ihtimal dahilindedir. Fakat burada gözlemlenen temel düşünce, tektanrıcılığın çoktanrıcılıktan daha ileride ve daha üstün olması ve dolayısıyla ilerleyen ve medenîleşen halkın ilkel inancı bırakıp tektanrıcılığı benimsemesi beklentisidir. Bu açıdan Japonların, tektanrıcılığın en mükemmeli olan İslâm ı kabul etmelerine zemin hazırlanmalıydı. Söz konusu belgede Abdülhamid in Ertuğrul Fırkateyni ile Japonya ya ulemadan birkaç zat göndermek istemesinin asıl amacı şöyle açıklanmıştır: Japonya ya gönderilecek efendilerin din-i mübin-i Ahmedînin akaid ve ahkâmı hakkında (sual? bir kelime eksik gibi görülüyor) edenlere ma lumat ve izahat vererek din-i mezkurun oraca ta ammümüne medar olacak bazı teşebbüsatta bulunma[sı]. Yani Japonya ya gönderilecek ulema, Japonlara İslâm dininin akaid ve ahkâmı hakkında bilgiler verip açıklamalar yaparak bu dinin Japonya da yayılmasına yardımcı olacak bazı teşebbüsler yapacaklardı. Burada Japonya da İslâm ı yaygınlaştırma fikri açıkça görülüyor. Bu amacı gerçeklerştirmek için Japonya ya gidecek kişilerin sadece Arapça yı ve dinî bilgileri iyice bilmeleri yeterli olmayacaktı. Abdülhamid in iradesi şöyle devam ediyor: lisan-ı ( kesân gibi görülüyorsa da muhtemelen katibin hatası) Arabî ile ulum-ı şer iyeye bi-hakkin vakıf zevattan olmağla beraber Japonya da ma ruf ve mütedavil olan İngilizce yahud hiç olmazsa Fransızcadan aşina bulunmaları lâzımeden olduğundan... Japonya da yabancıl dil olarak bilinen ve kullanılan İngilizceye aşina olmaları isteniyor. İngilizce bilenlerin o dönem Osmanlı İmparatorluğu nda az olduğu göz önünde bulundurularak en azından Fransızca Osmanlılar arasında en çok 135

konuşulan Avrupa diliydi bilmeleri gerekecekti. Böylelikle Padişah, Şeyhülislâm ın cevabını geri çevirmiş, ulemanın seçimi tekrar Bab-ı Meşihat a yüklenmişti. 3. Girişimin Sonu İki gün sonra Şeyhülislâm Yıldız Sarayı na cevap yazmıştır (8). Tarih 14 Temmuz 1889. Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya ya doğru İstanbul limanından hareket ettiği gündür. İş işten geçmiştir. Ama yine de Şeyhülislâm ın cevabî tezkiresine bakalım. Şöyle ki, Padişah ın sayesinde ilmiye sınıfı içinde İslâm dininin inceliklerini ve İslâm ın hikmetini bilen birçok ulema mevcut ise de, bunlardan İngiliz diline vakıf kimse bulunamadığı... ifade edilmektedir. Fransızca bilenler ise bulunabilmiştir. Gerçekten o dönemin ulemasından bazıları rüşdiye ve idadi gibi yeni okullarda ilk ve orta eğitimi görmüş ve daha az kısmı medresenin yanında Darülmuallimın, Mekteb-i Mülkiye, Mekteb-i Hukuk gibi daha yüksek seviyedeki okullara devam etimişlerdi. Dolayısıyla bu okullarda Fransızca öğrenenler de vardı [Erbay 2009: 125-126; örn., Albayrak 1996: c. 3, 125]. Fransızca bilen ulema arasında Japonya ya gitmeye rağbet gösterenler de bulunmuş olmasına rağmen, bunlar yolculuğun uzun ve güç olması ve ailelerinin geçim vasıtalarını sağlamak için vaktin az olması (ailelerinin ma işet ve istirahatları vesailinin te mini ve istihzarına vaktin müsaadesizliği) gerekçeleriyle Padişah tan aflarını dilemişlerdir. Şeyhülislâm ın cevabı Sultan Abdülhamid e üzüntü vermiştir ve bu durum yine aynı gün Mabeyn den gelen iradede, nezd-i şevket-mend-i mülûkânede bâdî-i te essüf olarak şeklinde ifade edilmektedir. Ardından Japonya ya ilmiye tarikinden elverişli kişilerin gönderilmesi tasavvurunun inşallah başka bir zamanda çaresine bakılmak üzere bu def alık te hiri ne Padişahın izin verdiği açıklanmaktadır. Böylece Japonya ya İslâm dinini yaygınlaştırmak amacıyla din adamaları gönderme teşebbüsü sonuçsuz kalmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki belgelere bakıldığı zaman, söz konusu girişimin burada kalmadığını görüyoruz. Abdülhamid in tasavvurundan en çok sıkıntı çeken belki Dahiliye ve Maliye Nezaretleri olmuştur. Bürokratlar, Japonya ya gönderilecek olan ulemaya verilmesi vaat edilen aylık bin beşer yüz kuruş için devlet hazinesinde kaynak bulamadıkları için telaşa düşmüştür. Sadaret, Dahiliye ve Maliye nezaretlerinin yazışmalarının sonucunda bu maaşın karşılığı Dahiliye Nezareti nin bütçesine ilave edilmiş ve Padişah ın iradesi doğrultusunda iki üç aylığın peşinen verilmesine karar verilip daha ileriki ayların maaşlarının da Japonya da alınması için AJAMES no.29-1 2013 136

Osmanlı Bankası na bilgi verilmiştir (9). Dahiliye ile Maliye Nezaretleri arasında bu konuda yapılan en son yazışmanın tarihi ise 18 Eylül 1889 idi. Bu tarihte Ertuğrul Fırkateyni çoktan hareket etmiş ve maaş ödenecek ilmiye mensuplarından kimse gemiye binmemişti. En son örnek, Abdülhamid dönemi Osmanlı devlet teşiklâtının işlevsizliğini gösteren bir örnektir. Fakat yukarıda incelediğimiz Japonya ya dinî heyet yollama girişiminin tümünü, yalnız Abdülhamid in hayal ürünü olarak algılamamak gerekir. Bu girişim, Osmanlı (veya Türk) - Japon ilişkileri tarihine önemli katkı sağlamakla beraber, Abdülhamid in İslâmcılık politikası hakkında da yeni bir fikir verecektir. III. Japonya nın Müslümanlaşması Tahayyülü Girişte bahsedildiği gibi, Japonya ya gönderilen Ertuğrul Fırkateyni, Abdülhamid in İslâm birliği propagandasının bir aracı olarak yorumlanmaktadır. Bu yoruma göre son durak olan Japonya dan ziyade güzergahlar (Hindistan, Güneydoğu Asya) önem taşıyordu ve tarihçiler dinî faaliyetin Japonya da yapılmasının öngörüldüğünü düşünmemektedir. Öte yandan Osmanlı hükümetinin son dönemde misyonerliğe benzer dinî propaganda hareketleri için yurtiçi ve yurtdışında farklı yerlere ulema yolladığı bilinmektedir. Daha 19. yüzyıl başında II. Mahmut döneminde Kafkasya ya [Ahmed Lûtfî Efendi 1873: c. 1, 231], 1862 de ise Güney Afrika ya âlimler gönderilmiştir [Uçar 2000]. Abdülhamid döneminde ise, Şiîlere karşı Irak ta, Alevilere karşı Doğu Anadolu da Sünnî İslâm propagandası yapılmış [Deringil 1997], hatta 1901 de Singapur a [Uçar 2000: 195-202], aynı yılda ve 1908 de Çin Müslümanlarına da nasihat heyeti yollanmıştır [Adıbelli 2007; Sırma 1979; Şahin 2001: 185-188]. Genellikle bu girişimler, Sünnî İslâm bakımından yanlış inanca sapmış veya zayıf inanca sahip olan halklara yönelik olup nasihat veya ta lim yoluyla onların inançlarını tashih, ıslâh veya takviye etmeyi hedefliyordu. Oysa son dönem Osmanlı İmparatorluğu nun, hiç Müslüman nüfusu olmayan bir ülkeye veya topluluğa İslâm ı yaymak amacıyla din adamları gönderdiğine dair elimizde şimdiye kadar bir bilgi yoktu. Halbuki, keşfettiğimiz belge, Abdülhamid in Japonya da İslâm ın yayılmasını tasavvur ettiğini göstermekte ve dolayısıyla tarihî önem taşımaktadır. Abdülhamid in İslâmcılık politikasının, yalnız dünya Müslümanlarının ittifakıyla 137

kalmayıp yayılmacı bir nitelik taşıdığına da işaret ediyor. Elbette bu girişim tahayyül olarak kalmıştır. Fakat bu tahayyül, Japon-Rus savaşından sonra Osmanlılar ve dünya Müslümanları arasında yaygınlık kazanmıştır. 1905-06 yıllarına gelindiğinde Japonya da mükemmel bir din aramak için dinleri inceleme kongresi nin düzenleneceğine dair asılsız haber Avrupa ve Orta Doğu basınlarında yayımlanınca, dünya Müslümanları arasında çok büyük heyecan yaratılıp İslâm dininin en güçlü aday olduğundan sıkça bahsedilmiştir (10). Japonya da uzun süre kalıp Japonları daha yakından tanıma fırsatı bulan meşhur Türk-Tatar seyyah ve din âlimi Abdurreşid İbrahim de bu söylemi pekiştirmiştir. İbrahim, 1912 yılında basılan kendi kitabına Âlem-i İslâm ve Japonya da İntişar-ı İslâmiyet başlığını koyduğu gibi, müslümanlaşmış Japonya nın Batı Emperyalizmine karşı dünya Müslümanlarıyla işbirliği yapmasını da hayal etmiştir [Abdurreşid İbrahim 2003, 1991; Komatsu H. 2008]. Elimizdeki belge, Japon halkının müslümanlaşması tahayyülünün daha önceki döneme dayandığını, Abdülhamid in de bu görüşü ilk savunanlardan biri olduğunu gösteriyor. Ancak Japonların Müslümanlığa meyyal olduklarını kendisine bildiren kişilerin bulunduğuna göre, Abdülhamid in bu konuda yalnız olmadığı da açıktır. Ertuğrul faciasından birkaç yıl sonra Japonya ya seyahat eden bir Osmanlı memuru, 1894 te Padişah a sunduğu seyahatnamede Japonların İslâm a çok meylettiğini yazarak Eğer Japonya ya Müslüman bir sefir gönderilse Japonların fevc fevc, akın akın Müslüman olacakları kanaatinde bulunmuştur [Mustafa bin Mustafa 2010: 130-131]. Bu görüş kendi gözleminden kaynaklanmış olsa da, artık 1890 sularında Osmanlı toplumunun belli bir kesiminde Japonların Müslümanlaşması hayalinin paylaşıldığını ima etmektedir. IV. Sonuç Yerine Bu çalışmada Abdülhamid in Ertuğrul Fırkateyni ile Japonya ya ulema göndermeyi düşündüğü ortaya konulmuş ve böylece Osmanlı-Japon ilişkilerinin tarihine yeni bir katkı yapılmıştır. Halbuki tasarlanan nasihat faaliyetinin, Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya seferinin asıl amacı olmadığı da açıktır. Çünkü bu fikir, Abdülhamid in aklına son anda geminin hareketinden dört gün önce gelmiştir, yani önceden planlanmış bir proje değildir. Bunun gerçekleşmemesinin sebebi AJAMES no.29-1 2013 138

de ulemadan İngilizce bilen kimsenin bulunmamasından ziyade, zamanın kısıtlı olmasıydı. Abdülhamid in bu düşüncesi inşallah ta ala vakt-i âharda çaresine bakılmak diyerek ertelemesine rağmen, bu tarihten sonra Osmanlı devleti Japonya ya resmi dinî heyet göndermemiştir. 1902 de Muhammed (Mehmed) Ali adlı bir kişinin Yokohama da cami inşası için faaliyette bulunduğu ve Fransızların onun Abdülhamid in ajanı olduğunu iddia ettiği biliniyorsa da, bu kişinin Osmanlı sultan-halifesi tarafından gönderilmediği hemen hemen muhakkaktır [Sırma 1979: 203-204; Eraslan 1992: 375-36]. Abdülhamid, yukarıda bahsi geçen 1906 yılında Japonya da düzenleneceği söylenen dinleri inceleme kongresi ne de pek ilgi göstermemiştir [Eraslan 1992: 377-378]. Öyle anlaşılıyor ki, Abdülhamid gerçekçi bir siyasetçiydi [Bkz. Deringl 2003]. Fakat yabancı basın, Abdülhamid in Japonları İslâmlaştırmaya çalıştığına başından beri inanıyordu. Ertuğrul faciasının kazazedelerini geri getiren Japon savaş gemilerinin askerî mürettebatı İstanbul da iken Müslümanlığa teşvik edildiklerine dair Avrupa basınında yazılar yayımlanmıştır (11). Bu gemilerle İstanbul a gelen gazeteci Shotaro Noda, Osmanlı başkentinde bir süre kalıp askerî mektepte Japonca hocalığı yaptığı sırada Müslümanlığı kabul etmiştir (Mayıs 1891) [Misawa ve Akçadağ 2007; Şahin 2001: 95-96] (12). Aslında Osmanlı toprağına gelen yabancı uyruklu birisinin Müslüman olması çok olağan bir durumda ve devlet tarafından her zaman hoş karşılanmazdı [Deringil 2012: 4. bölüm]. Zira bu tür mühtedinin çoğu Osmanlı ülkesinden ayrıldıktan sonra irtidat ederdi ve gerçekte Noda örneğinde de durum muhtemelen böyle olmuştur. Fakat Noda nın ihtidasının gazete ve dergilerde ilan edilmesinin, o dönemde sansürün çok sıkı olduğu dikkate alınırsa, Abdülhamid in de memnuniyetle karşıladığı bir olay olduğu düşünülebilir. Bir süre sonra Ağustos 1893 te muhtemelen Noda nın ihtidasından ilham alan New York Daily Tribune gazetesi, Kuran ı incelemek için İstanbul a gelen bir Japon teoloğu ile ilgili bir haber yayımlamıştır (13). Habere göre, Sultan ın tayin ettiği ulemadan bir hocanın etkisiyle genç Japon teoloğu Müslüman olur, döndüğünde Japonya da İslâm dinini yaygınlaştırmaya başlar, ona yardım etmek için İstanbul dan ulema gönderilir. Haberin yazarı, Müslüman misyonerliğinin artık Japonya da faaliyete geçtiğini ve Japonların Müslümanlığa yatkın olabileceklerinden de bahsetmektedir. Üstelik bu yazı Türkçeye çevrilip Sadrazam a sunulmuştur (14). Eğer çeviri Abdülhamid e de ulaşmışsa kendisi çok memnun kalmış olmalıdır. Shotaro Noda Japonya ya döndükten sonra Müslümanlıkla ilgili herhangi bir faaliyette bulunmamış 139

[Misawa ve Akçadağ 2007: 98] ve Osmanlı Devleti de ona yardım için Japonya ya kimseyi göndermemiştir. Oysa Abdülhamid, Japonya ya ulema göndermeksizin dünya kamuoyunda Japonların Müslümanlaşacaklarına dair fikir yaratmakta başarılı olmuştur. Belki de Abdülhamid in Japonya ya ulema gönderme girişimini de onun imaj politikası çerçevesinde anlamak daha uygun olabilir (15). Notlar (1) En detaylı çalışma için Misawa Nobuo nun hazırladığı Chuo Bosai Kaigi [2005] ye bakınız. (2) Komatsu nun eserleri bu konuyu en kapsamlı şekilde ele alan çalışmadır [Komatsu K. 1989; 1992]. Ayrıca bakınız: Koloğlu 1987: 204-206; Eraslan 1992: 362-375; Mütercimler 1993; Şahin 2001; Georgeon 2003: 259-260. (3) Ertuğrul Fırkateyni nin Japonya seferi 1889-90 yılına denk geliyor. İleride anlatılacağı gibi iki hocaya vaat edilen maaş 1500 er kuruştu. (4) Ali Fethi Okyar, hatıratında Japon İmparatoru nun isteği üzerine Müslüman din âlimleri Japonya ya gönderilmesi düşünüldüğünü, fakat sonuçta vazgeçildiğini II. Abdülhamid den bizzat duyduğunu kaydediyor [Okyar 1980: 101-102]. Japon İmparatoru nun Müslüman din âlimlerinin gönderilmesini istemesi, muhtemelen aşağıda anlatılan dinleri inceleme kongresi ne atfediyorsa da, Okyar ın anlattığı Japonya ya gönderilmemiş âlimler konusu, bu makalede ele alınacağı durum ile alakalı olabilir. Bkz. Şahin 2001: 190-191. (5) İMMA, Maruzat Defteri, no. 2, s. 125, no. 416; BOA, Y.MRZ.d. 2643, no. 7. 12 Zilkade 1306/28 Haziran 1305. (6) Maruzat Defteri, no. 2, s. 127, no. 421. 14 Zilkade 1306/30 Haziran 1305. (7) Bir kelime okunamadı. idare veya âvâze gibi okunabiliyorsa da emin değiliz. Bkz. resim 1. (8) Maruzat Defteri, no. 2, s. 131, no. 429. 16 Zilkade 1306. (9) BOA, Y.MRZ.d 2645, s. 5-6, 14 Zilkade 1306/30 Haziran 1305 (12 Temmuz 1889); DH.MKT 1647/119, Sadaret ten Dahiliye ye, 16 Zilkade 1306/6 [2?] Temmuz 1305, Dahiliye den Sadaret e, 16 Zilhicce 1306/1 Ağustos 1305 (13 Ağustos 1890); DH.MKT 1658/153, Dahiliye den Maliye ye, 22 Muharrem 1307/6 Eylül 1305 (18 Eylül 1889). (10) Sugita 1995: 222-225. Türkçe çalışmalarda bu kongrenin gerçekten açıldığına halâ inanılmaktadır. Bkz. Eraslan 1992: 377-378; Şahin 2001: 193-204. (11) BOA, Y.PRK.EŞA 13/1, (edebiyatçı olarak meşhur) Abdülhak Hamid [Tarhan] ın Londra dan sunduğu rapor, 29 Kânun-ı sani 1306/10 Şubat 1891; Y.PRK.TKM 20/41, 6 Mart 1891 tarihli Figaro gazetesinin tercümesi, 3 Mart 1307/15 Mart 1891. (12) Misawa ve Akçadağ ın yayımladığı belge [2007: 108-109] ile Musavver Cihan dergisinin 24 Haziran 1891 tarihli nüshasında Noda nın ihtidasına Abdullah Guillaume (veya William) adlı bir muhtedinin katkısı olduğu belirlenmekle beraber, ikisinin münasebeti hakkında ayrıntılı bilgi AJAMES no.29-1 2013 140

edinilmedi. Bkz. Şahin 2001: 96, n. 293. Yabancıların ihtida hadiseleri Hariciye Nezaretiyle Adliye ve Mezahib Nezaretine başvuruldukları için bununla ilgili belgeler genelde Müftülük Arşivi nde bulunmazdır. Belgede geçen Noda nın ihtidasıyla ilgili uzun anlatının ne kadar gerçeği yansıttığı şüphelidir [Bkz. Deringil 2012]. (13) New York Daily Tribune, 12 August 1893. Haberin Japonca tercümesi Mainichi Shinbun gazetesinin 4 Ağustos 1893 tarihli nüshasında yayımlanmıştır. Tarihe bakıldığında Daily Tribune ün haberi başka bir gazete veya haber ajansından aktardığı muhtemeldir. Mainichi Shinbun 1993-99: cilt 75, s. 147 (4 Ağustos 1893/Meiji 26); Nakayama 1935: 8, 442-443. (14) BOA, HR.SYS 72/65, Washington sefaretinden Hariciye Nezareti ne gelen 17 Ağustos 1893 tarihli tahriratın tercümesi. (15) Abdülhamid in imaj politikası için Deringil 1993; 1997; Georgeon 2003: 275-280. Teşekkür: Bu makale, 9-10 Mart 2010 tarihinde T. C. Deniz Kuvvetleri tarafından İstanbulʼda düzenlenen Uluslararası Ertuğrul Fırkateyni Sempozyumu nda sunduğum tebliğe dayanmaktadır. Konuyla ilgili araştırmamın büyük bölümü, 2009-2010 döneminde Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırmaları Merkezi nin destekleriyle yapılmıştır. Türkçe metni hazırlama sürecinde yardımcı olan Halil İbrahim Erbay ile Nadir Özbek e teşekkürlerimi sunarım. Kaynakça <Arşiv Belgeleri> İMMA: İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi Maruzat Defteri, no. 2 BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivi DH.MKT (Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı), 1647/119, 1658/153 HR.SYS (Hariciye Nezareti Siyasi Kısım), 72/65 Y.MRZ.d (Yıldız Maruzat Defterleri), 2643, 2645 Y.PRK.EŞA (Yıldız Perakende Evrakı Elçilik ve Şehbenderlikler Tahriratı), 13/1 Y.PRK.TKM (Yıldız Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercümliği), 20/41. <Diğer Kaynaklar> Abdurreşid İbrahim. 2003. Âlem-i İslâm ve Japonya da İslâmiyet in Yayılması. Ertuğrul Özalp, haz. İstanbul: İşaret Yayınları.. 1991. ジャポンヤ イスラム系ロシア人の見た明治日本 [Japonya: Bir Rusyalı Müslüman ın Gözüyle Meiji Japonyası]. Komatsu Kaori ve Komatsu Hisao, çev. Tokyo: Daisan Shokan. 141

Adıbelli, Barış. 2007. Osmanlıdan Günümüze Türk-Çin İlişkileri. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncık. Ahmed Lûtfî Efendi. 1873. Tarih-i Lûtfî, Cilt 1. İstanbul: Matbaa-i Âmire. Albayrak, Sadık. 1996. Son Devir Osmanlı Uleması. 2. baskı. 5 cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi. Aydın, Bilgin, İlhami Yurdakul ve İsmail Kurt. 2006. Şeyhülislâmlık (Bâb-ı Meşihat) Arşivi Defter Kataloğu. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi. Chuo Bosai Kaigi Saigai Kyokun no Keisho ni Kansuru Senmon Chosakai 中央防災会議災害教訓の継承に関する専門調査会. 2005. 1890 エルトゥールル号事件 [1890 Ertuğrul Faciası]. http:// www.bousai.go.jp/jishin/chubou/kyoukun/rep/1890--ertugruljiken/index.html (son erişim 1 Aralık 2012). Deringil, Selim. 1993. Abdülhamid Döneminde Osmanlı İmparatorluğu unda Simgesel ve Törensel Doku: Görünmeden Görünmek. Toplum ve Bilim 62: 34-55.. 1997. The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909. London: I. B. Tauris.. 2003. Ottoman-Japanese Relations in the Late Nineteenth Century. In The Rising Sun and the Turkish Crescent: New Perspectives on the History of Japanese Turkish Relations, ed. Selçuk Esenbel and Inaba Chiharu. İstanbul: Boğaziçi University Press, 42-48.. 2012. Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire. New York: Cambridge University Press. Eraslan, Cezmi. 1992. II. Abdülhamid ve İslâm Birliği. İstanbul: Ötüken. Erbay, Halil İbrahim. 2009. Teaching and Learning in the Madrasas of Istanbul during the Late Ottoman Period. PhD diss., University of London. Georgeon, François. 2003. Abdülhamid II: Le sultan calife (1876-1909). Paris: Fayard. Koloğlu, Orhan. 1987. Abdülhamid Gerçeği: Ne Kızıl Sultan, Ne Ulu Hakan. İstanbul: Gür Yayınları. Komatsu Hisao 小松久男. 2008. イブラヒム 日本への旅 ロシア オスマン帝国 日本 [İbrahim in Japonya Yolculuğu: Rusya, Osmanlı İmparatorluğu, Japonya]. 刀水書房. Komatsu Kaori 小松香織. 1989. アブデュル ハミト二世と一九世紀末のオスマン帝国 : エルトゥールル号事件 を中心に ( The Reign of Abdulhamid II as Seen through The Ertugrul Mission ). 史学雑誌 Shigaku Zasshi 98(9): 40-82.. 1992. Ertuğrul Faciası: Bir Dostluğun Doğuşu. Ankara: Turhan Kitabevi. Mainichi Shinbun 毎日新聞.1993-99. 毎日新聞 復刻版 [Mainichi Shinbun (Yeni baskı)]. 不二出版. Misawa Nobuo ve Göknur Akçadağ. 2007. The First Japanese Muslim, Shôtarô NODA (1868-1904). Annals of Japan Association for Middle East Studies 23-1: 85-109. Musavver Cihan. 1891. Abdülhalim Noda Efendi. Musavver Cihan 2(21): 161-162. Mustafa bin Mustafa. 2010. Bir Osmanlı Bürokratının Uzakdoğu Seyahati: Yemen-Hind-Çinhindi- Cahor-Cava-Çin-Japonya. Ahmet Uçar, haz. İstanbul: Çamlıca. Nakayama Yasumasa 中山泰昌, ed. 1935. 新聞集成明治編年史 [Gazetelerden Meiji Tarihi]. 財政経済学会. New York Daily Tribune. 1893. Mahomet in Japan. 12 Ağustos. AJAMES no.29-1 2013 142

Okyar, Fethi. 1980. Üç Devirde bir Adam. Cemal Kutay, haz. İstanbul: Tercüman Yayınları. Sırma, İhsan Süreyya. 1979. Sultan II. Abdülhamid ve Çin Müslümanları. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7(3-4): 199-205. Sugita Hideaki 杉田英明. 1995. 日本人の中東発見 逆遠近法のなかの比較文化史 (The Japanese Discovery of the Middle East). 東京大学出版会. Şahin, F. Şayan Ulusan. 2001. Türk-Japon İlişkileri (1876-1908). Ankara: Kültür Bakanlığı. Uçar, Ahmet. 2000. 140 Yıllk Miras: Güney Afrika da Osmanlılar. İstanbul: Tez Yayınları. ABSTRACT AKIBA Jun The Ertuğrul Frigate and an Attempt to Send Ulema to Japan This article presents some new findings relating to the Ertuğrul Frigate dispatched to Japan by the Ottoman Sultan in 1889-90 based on the documents found among the collection of the Archives of the Istanbul Mufti s Office. These documents show that Sultan Abdülhamid II intended to send several ulema to Japan by the Ertuğrul to promote Islam in that country. Although this attempt was never materialized, it shed light on the Sultan s Islamist policy and his knowledge on Japan. Dispatch of the Ertuğrul is now interpreted as a means of the pan-islamic propaganda towards the Muslim population in India and Southeast Asia. Also, it has been widely accepted that the Islamization of Japan was not at issue. However, our documents indicate that the Sultan did have an idea of promoting Islam in Japan, which shows an expansionist dimension of his Islamist policy. Discussion about the Islamization of Japan gained wide currency in the Ottoman journalism after the Russo-Japanese War. The findings of this article suggest that this idea was much more rooted among the Ottomans, and that Abdülhamid II was one of its earliest proponents. Finally, the Sultan never actually dispatched an Islamic mission to Japan. He was, however, successful in spreading the idea through the foreign press that he did so. Associate Professor, Graduate School of Humanities and Social Sciences, Chiba University 千葉大学大学院人文社会科学研究科准教授 143