ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ ELEKTRİK-ELEKTRONİK MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ DERSİ ALTERNATİF AKIMIN TEMEL ESASLARI Dr. Öğr. Üyesi Ahmet ÇİFCİ
Elektrik enerjisi, alternatif akım ve doğru akım olarak iki şekilde üretilir. Bugün kullanılan elektrik enerjisinin %90 ından fazlası alternatif akım olarak üretilmektedir. Alternatif akımın gerilimi, istenildiğinde transformatör ile kolaylıkla yükseltilebilir veya düşürülebilir. Alternatif akım, çok az kayıpla uzun mesafelere taşınabilir. Alternatif akım doğrultmaçlarla (redresör) doğru akıma kolaylıkla dönüştürülebilir. Alternatif akımı üreten üreteçlere alternatör denir. Verimi yüksek, maliyeti ucuz, bakımı kolay ve uzun ömürlü olurlar. 30.11.2018 2/29
ALTERNATİF AKIM (AA veya AC) Zamana göre yönü ve şiddeti belli bir düzen içerisinde değişen akıma alternatif akım denir. En bilinen AC dalga biçimi sinüs dalgasıdır. Yine de farklı uygulamalarda üçgen ve kare dalga gibi değişik dalga biçimleri de kullanılmaktadır. Doğru akım ve alternatif akım devrelerinde akım yönleri şekilde görüldüğü gibidir. DC gerilim kaynağı bulunan devrede akım üretecin (+) kutbundan (-) kutbuna doğru direnç üzerinden geçerek ulaşır. AC gerilim kaynağı bulunan devrede ise kaynağın sabit bir (+) ya da (-) kutbu yoktur. Kutuplar sürekli değiştiği için her kutup değişiminde direnç üzerinden geçen akımın da yönü değişecektir. 30.11.2018 3/29
30.11.2018 4/29
Alternatif akımın ya da gerilimin elde edilmesinde alternatör denilen aygıtlar kullanılır. Bir fazlı alternatör modeli ve alternatif akımın elde edilmesi şekilde gösterilmektedir. 30.11.2018 5/29
Manyetik alan içinde tel çerçeve dönerken tam devir için (360 lik dönüş için) geçen süre T ise bu süre içinde akımın zamana bağlı değişimi şekilde gösterilmiştir. 30.11.2018 6/29
Tel çerçevenin harekete başladığı an ile T/4 zaman aralığında akım, sıfırdan pozitif maksimum değere ulaşır T/4 ile T/2 zaman aralığında akım maksimum değerinden en küçük değerine iner. T/2 ile 3T/4 zaman aralığında sıfırdan negatif maksimum değerine ulaşır. 3T/4 ile T zaman aralığında ise akım ters yönde maksimum değerinden başlangıç konumuna döner. Böylece tel çerçeve 360 dönmüş olur. Akım bu esnada iki kez yön değiştirir. AC gerilim, elektrik santrallerinde çok daha büyük alternatörler yardımıyla üretilir. Üretilen bu AC gerilim iletim hatlarında meydana gelebilecek kayıpları azaltabilmek için transformatörler ile yükseltilir. Gerilim yükseltilirken akım düşürülerek iletim hatlarında kullanılan iletkenlerin çapları da küçültülmüş olur. Son kullanıcıya ulaştırılmadan önce bu yüksek gerilim tekrar transformatörler ile düşürülür. Bu sefer gerilim düşürülürken akım yükseltilmiş olur. 30.11.2018 7/29
30.11.2018 8/29
ALTERNATİF AKIMDA BAZI TANIMLAR Saykıl : Saykıl, alternatörün bir tam tur dönmesiyle meydana gelen dalga şeklidir. Sinüs dalgasında bir saykıl gerçekleştikten sonra sinyal kendini tekrarlamaya başlar. Şekilde görüldüğü gibi bir saykılı tespit edebilmek için sinüs sinyalinde başlangıç olarak kabul edilen açı değerinden (x düzleminde) 360 ileri ya da geri gidilir. Başlangıç ve bitiş noktaları arasında kalan dalga şekli bir saykılı gösterir. 30.11.2018 9/29
Periyot : Bir saykılın gerçekleşmesi için geçen süreye periyot denir. Periyot birimi saniye (s) dir ve T ile gösterilir. 30.11.2018 10/29
Alternans : Bir sinüs sinyalinde x ekseni referans olarak kabul edilirse sinyalin x ekseninin üzerinde kalan kısmı pozitif (+) alternans, altında kalan kısmı ise negatif (-) alternans olarak isimlendirilir. 30.11.2018 11/29
Frekans : Alternatif akım veya gerilimin bir saniyede oluşan periyot sayısına veya saykıl sayısına frekans denir. Frekans f harfi ile ifade edilir. Birimi saykıl/saniye, periyot/saniye veya Hertz dir. Periyot ile frekans arasındaki ifade şu şekildedir: f = 1 T T = 1 f Frekans, AC sinyalleri ifade edebilmek için kullanılan çok önemli bir parametredir. Alternatif gerilim santrallerde üretilir ve insanların kullanımı için evlere ve iş yerlerine taşınır. Kullanılan bu sinyalin sabit bir frekansı vardır. Avrupa ülkelerinde şebeke geriliminin frekansı 50 Hz, ABD de ise 60 Hz dir. Yani evlerde kullanılan AC gerilim saniyede bir saykılı 50 ya da 60 kez tekrar eden bir dalga şeklidir. 30.11.2018 12/29
Açısal Hız : Sinüs sinyalinde açısal hız, sinyalin saniyede radyan cinsinden kaç salınım yaptığını gösteren bir parametredir. Açısal hız ω (omega) ile gösterilir. Zamanın bir fonksiyonu olarak sinüs sinyalinin matematiksel olarak genel formu aşağıdaki gibidir: Burada; A : Sinyalin genliğini, yani sinyalin alabileceği en büyük gerilim değerini, ω : açısal hızı, φ : faz açısını, yani t=0 anındayken sinyalin açısal pozisyonunu belirtir. 30.11.2018 13/29
Dalga Boyu : Dalga boyu, sinüs sinyalinin iki saykılının birbirinin aynı olan iki noktası (örneğin saykıl başlangıçları) arasındaki uzaklıktır. λ ile gösterilir. λ = v f Burada; λ : dalga boyunu, metre (m), v : dalga hızını, metre/saniye (m/s), f : sinyalin frekansını, hertz (Hz) ifade eder. 30.11.2018 14/29
ALTERNATİF AKIM VE GERİLİM DEĞERLERİ Alternatif akımda sinyalin genlik değeri sürekli olarak değiştiğinden akım ve gerilim değerleri için birden çok ifade belirlenmiştir. Pratikte AC için ani değer, maksimum değer, ortalama değer ve etkin değer olmak üzere çeşitli parametreler kullanılmaktadır. Ani Değer : Sinüs şekline sahip ve şiddeti sürekli değişen alternatif akım ya da gerilimin herhangi bir t anındaki genlik değerine ani değer denir. Ani değerler küçük harflerle gösterilir. Ani gerilim v ile ani akım ise i ile gösterilir. Ani değerler şu şekilde ifade edilir: Akımın Ani Değeri Gerilimin Ani Değeri Burada V m ve I m, gerilim ve akımın maksimum değerleridir. 30.11.2018 15/29
ÖRNEK SORU Bir alıcı uçlarındaki 50 Hz lik gerilimin maksimum değeri 310 V tur. Alıcı uçlarında t = 0,00166 s anındaki gerilimin ani değerini hesaplayınız. 30.11.2018 16/29
Maksimum Değer : Maksimum değer, alternatif akım ya da gerilimin ani değerlerinin en büyüğüdür. Gerilimin maksimum değeri V m, akımın maksimum değeri I m ile gösterilir. Sinüs dalga şekline sahip alternatif akım ya da gerilim, pozitif maksimum değerini (+V m, +I m ) 90 ya da π/2 de, negatif maksimum değerini (-V m, -I m ) ise 270 ya da 3π/2 de alır. 30.11.2018 17/29
Sinüs dalgasında pozitif ve negatif maksimum değerler arasındaki genlik değerine tepeden tepeye gerilim denir ve V pp (pp, peak to peak) olarak isimlendirilir. Pozitif maksimum değer +V p, negatif maksimum değer de V p olarak da isimlendirilir. 30.11.2018 18/29
Ortalama Değer : Sinüs dalgasının ortalama değeri hesaplanmak istenirse bütün periyotlar birbirinin aynısı olduğundan sadece bir periyodun ortalama değerini bulmak yeterli olacaktır. Ancak şekilde görüldüğü gibi ortalama değer hesaplanırken periyot boyunca bütün genlik değerleri toplanmalı ve hesaba katılan genlik sayısına bölünmelidir. Toplama işlemi yapıldığında periyodun yarısı pozitif, diğer yarısı da negatif değerler aldığından sonuç sıfır çıkacaktır. 30.11.2018 19/29
Ancak pratikte AC bir gerilim kaynağının uçlarına yük olarak bir direnç bağlanırsa akımın yönü direnç üzerinden yayılan ısıyı etkilemez. Isı sadece akımın şiddetine bağlıdır. Bu nedenle uygulamada A.C akım ya da gerilimin ortalama değeri bulunurken bütün alternanslar pozitif olarak kabul edilir ve hesaplama buna göre yapılır. 30.11.2018 20/29
Etkin Değer : Etkin değer, AC nin bir alıcı üzerinde yaptığı işe eşit iş yapan DC karşılığıdır. Örnek olarak belirli bir zaman aralığında bir ısıtıcıya verilen alternatif akımın sağladığı ısı miktarını elde etmek için aynı ısıtıcıya aynı sürede uygulanan doğru akımın değeri alternatif akımın etkin değeridir. Şekilde etkin değeri 10 V olan bir alternatif gerilim kaynağı ve 10 V DC gerilim kaynağı uçlarına 50 W değerinde bir lamba bağlanmıştır. Bu gerilim kaynaklarından her ikisi de lamba üzerinden 5 A akım geçirir ve dirençler üzerinde 50 W güç etkisi yaratır. Dolayısıyla her iki direnç de aynı miktarda ışık enerjisi yayar. 30.11.2018 21/29
AC ampermetrede ölçülen akım ve AC voltmetrede ölçülen gerilim etkin değerdir. Etkin değer, efektif değer olarak da isimlendirilir. Etkin gerilim V ya da V eff (V e ) ile ve etkin akım değeri ise I ya da I eff (I e ) ile gösterilir. Alternatif akım veya gerilim değeri söylenirken aksi belirtilmediyse söylenen değer etkin değeri ifade eder. Örneğin, şebeke gerilimi 220 V denildiğinde bu değer şebeke geriliminin etkin değeridir. 30.11.2018 22/29
ALTERNATİF AKIMDA FAZLAR Alternatif akım ve gerilimleri gösteren vektör veya eğrilerin başlangıç eksenine (x ekseni veya referans ekseni) göre bulundukları duruma faz denir. Üç çeşit faz vardır: Bunlar sıfır faz, ileri faz ve geri fazdır. Sıfır Faz Eğer sinüs sinyali t=0 anında, x ekseni referans olmak üzere sıfır genlik değerinden başlayarak pozitif yönde artıyorsa bu sinyale sıfır fazlı sinüs sinyali denir. ω açısal hızı ile saat ibresinin tersi yönde dönen bir vektörün t=0 anında referans ekseni ile yaptığı açı sıfır ise bu vektöre sıfır faz vektörü denir. 30.11.2018 23/29
İleri Faz Eğer sinüs sinyali t=0 anından önce, x ekseni referans olmak üzere pozitif genlik değerinden başlayarak pozitif yönde artıyorsa bu sinyale ileri fazlı sinüs sinyali denir. ω açısal hızı ile saat ibresinin tersi yönde dönen bir vektörün t=0 anında referans ekseni ile yaptığı açı sıfırdan büyük ise bu vektöre ileri faz vektörü denir. Şekilde sinüs sinyali, sıfır fazlı sinüs sinyalinden α açısı kadar ileri fazdadır. 30.11.2018 24/29
Geri Faz Eğer sinüs sinyali t=0 anından sonra, x ekseni referans olmak üzere negatif genlik değerinden başlayarak pozitif yönde artıyorsa bu sinyale geri fazlı sinüs sinyali denir. ω açısal hızı ile saat ibresinin tersi yönde dönen bir vektörün t=0 anında referans ekseni ile yaptığı açı sıfırdan küçük ise bu vektöre geri faz vektörü denir. Şekilde sinüs sinyali, sıfır fazlı sinüs sinyalinden α açısı kadar geri fazdadır. 30.11.2018 25/29
Faz Farkı : İki ya da daha çok sinyalin fazları arasındaki ilişkidir. Sinüs şekline sahip iki sinyalin faz farkından bahsederken iki sinyalden birinin diğerinden ileride ya da geride olduğu belirtilir. 30.11.2018 26/29
ALTERNATİF AKIMLI DEVREDE DİRENÇ (R), REAKTANS (X) VE EMPEDANS (Z) Direnç (R) Alternatif akım uygulandığında dirençten geçen akım ve gerilim aynı fazdadır. Omik direnç reel sayı dır. R = R + j0 = R 0 30.11.2018 27/29
Reaktans (X) Elektron hareketine karşı gösterilen zorluktur. Uygulanan gerilimle orantılı oluşan elektrik alanın (kapasitör için) veya akımla orantılı oluşan manyetik alanın (bobin için) bulunduğu her yerde reaktans mevcuttur. Alternatif akım saf reaktansa (direncin olmadığı devreye) uygulandığında gerilimle akım arasında 90 lik bir faz kayması vardır. Reaktans, X ile gösterilir ve birimi Ω dur. Bobin Kondansatör 30.11.2018 28/29
Endüktif reaktans ve kapasitif reaktans sanal sayılardır ve her zaman Y ekseni (sanal eksen) üzerinde gösterilirler. Endüktif reaktans pozitif sanal sayı, kapasitif reaktans da negatif sanal sayı dır. Endüktif reaktans X L = 0 + jx L = X L 90 Kapasitif reaktans X C = 0 - jx C = X C -90 Empedans (Z) Direnç ve reaktansın bileşkesinden oluşur. Alternatif akım bir empedans üzerinden geçtiği zaman, geçen akım ile gerilim düşümü arasında 0 ile 90 arasında bir faz farkı olabilir. Faz farkı sıfır olduğunda empedans tamamen rezistif yani sadece direnç olur. Faz farkı 90 (pozitif veya negatif) olduğunda ise empedans (endüktif (+ 90 ) veya kapasitif (-90 )) yani sadece reaktans olur. Empedans Z ile gösterilir ve birimi Ω dur. AC gerilimde empedans için Ohm Kanunları aynen geçerlidir. 30.11.2018 29/29