ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri 2012-10 News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Limyra 2011 Martin SEYER Limyra 2011 sezonu çalışmaları Kültür ve Turizm Bakanlığı nın izniyle 1 Ağustos-29 Eylül tarihleri arasında gerçekleştirildi. Bakanlık temsilcimiz E. Bideci ye katkıları için teşekkür ederiz. Kazılar Yeni bir projemiz Limyra daki kentleşme ile ilgilidir. Bu proje çerçevesinde kent imgesinin özellikle Geç Antik Çağ ve Bizans döneminde gelişmesi incelenmiştir. Bu bağlamda 2011 sezonunda Batı Şehir ve Doğu Şehir de sur içi bölgesinde iki alanda kazı çalışması yapılmıştır. Doğu Şehir Kazıları (M. Seyer H. Lotz) Limyra nın iki Bizans sur halkasından doğudakinde sürdürülen arkeolojik incelemeler sırasında Doğu Kapı civarındaki kentsel planın görüntüsünün netlik kazanması gerektiği anlaşıldı. Pompa kullanımını zorunlu hale getiren yüksek taban suyu seviyelerine karşın, büyük ve çoğunlukla dikdörtgen biçimli taşlarla döşeli 4,3 m. genişliğinde bir caddede kazı yapabildik. Söz konusu cadde Bizans Dönemi Doğu Şehrin tamamını kat ederek kuzeybatıya dönmekte ve muhtemelen de buradaki ana ulaşım eksenini oluşturmaktadır (Res. 1). Seramik bulgularına göre bu cadde İ.S. 6. yy. da döşenmiştir. Fakat bu caddenin altında daha eski tarihli, muhtemelen Roma İmparatorluk Dönemi öncülünün bulunduğu öngörülebilir. Çünkü caddenin şehir kapısı dışındaki uzantısında Limyros Nehri üzerindeki Roma Dönemi köprüsüne ulaşılmaktadır. Caddenin kuzey sınırında taş borulardan yapılma ve kentin içme suyunu sağlayan su kanalı ortaya çıkartıldı (Res. 2). Bu borular, daha erken tarihli basınçlı su sisteminden devşirilmiştir. Bu su kanalı kent surları için terminus post quem sağlamaktadır, zira sur, boruların üzerine özenle oturtulmuştur. Bunlara dayanarak, Bizans Dönemi şehir suru, en azından Limyra Doğu Şehir için, arkeolojik açıdan en erken İ.S. 6. yy. a atfedilebilir. Doğu Şehir de yapılan kazılarda bu alanın Orta Bizans Dönemi ndeki gelişimi ile ilgili önemli bilgiler elde edildi. Buna karşılık 7. yy. da Sasaniler ve Araplarla yaşanan The campaign at Limyra was carried out from 1 August- 29 September 2011 with the permission granted by the Ministry of Culture and Tourism. Our thanks are due to E. Bideci for her contribution to the excavation as the state representative. Excavations A new project is concerned with urbanism in Limyra. Within the framework of this project, the development of the urban image, above all in Late Antiquity and the Byzantine period, was investigated. To this end, during the 2011 campaign two areas within the two wall circuits of the East City and the West City were excavated. Excavation in the East City (M. Seyer H. Lotz) In the course of the archaeological investigation within the eastern of Limyra s two Byzantine city wall circuits, the appearance of the urban town planning of the area around the East Gate needed to be clarified. In spite of great difficulties caused by the high groundwater level, which necessitated the employment of pumps, it was possible to excavate a 4.3 m. wide street paved with large, mostly rectangular limestone slabs. This street ran through the entire Byzantine East City with a curvature to the northwest, and probably formed the main transport axis (Fig. 1). Based on the pottery finds, the street was laid out in the 6 th century A.D. It can nonetheless be expected that beneath this street can be found an older, probably Imperial street, since in the line of the street s extension just beyond the gate, the remains of a Roman bridge over the Limyros River are preserved. At the northern border of the street is found a water channel made of stone pipes, which provided the city with drinking water (Fig. 2). The pipes are clearly reused and re-laid elements of an earlier pressurized water system. This water channel provides a terminus post quem for the erection of the city wall, since the pipes were carefully built over by this wall. On these grounds, the dating of the Byzantine city wall, at least for the East City of Limyra, can be archaeologically attested for the first 59
Res. 1 Doğu Kapıdaki kazı, genel görünüm Fig. 1 Excavation at the East Gate, overview Res. 2 Bizans caddesi ve su kanalı ile birlikte Doğu Kapı Fig. 2 East Gate with Byzantine Street and Water Channel askeri sıkıntılar sırasında Batı Şehir de güçlü surlar inşa edilmiş fakat Doğu Şehir dekiler kısmen yıkılmıştır. Yine de, yükselen taban suyu seviyesine rağmen kentin bu bölümü tamamen terk edilmemişti. Halihazırda çok yumuşamış bir zemine yerleştirilmiş ve bilinçli şekilde kırılmış çift sıra taştan su borusunun kuzeydeki tahkimatlı kapı kulesine erişim için kullanılmış olması, caddenin artık kullanılmadığı bir dönemde kulenin en azından gözetleme amacıyla kullanıldığını gösterir. Yükselen taban suyunun Orta Bizans Dönemi nde yarattığı sorunlar sonucu Doğu Şehrin tamamen terk edildiği anlaşılmaktadır. 2011 kazı sezonunda elde edilen buluntular, Bizans döneminde Limyra da merkezi mevkileri ve sorunları, savunma düzeni ve su temini ile sokak şebekesi hakkında bilgi sağlamıştır. Batı Şehir Kazıları (M. Seyer U. Schuh) Doğu Şehir kazılarına benzer şekilde, benzer sorulara yanıt aramak amacıyla Batı Şehir dış kapısı alanında kazı yapılmıştır. Ne var ki, burada elde edilen bulgular çok daha karmaşıktır çünkü Limyra nın kentsel tarihinin büyük kısmını kapsayan şekilde hem beklenen Geç Antik ve Bizans Dönemi yapıları hem de daha fazla sayıda daha eski duvarlar ortaya çıkmıştır (Res. 3). Söz konusu yapı kompleksleri, Klasik Dönem kentinin güney surundan yaklaşık 100 m. daha güneyde konumlanan bu alanın kentin tahkimatında ve de kentsel gelişiminde Hellenistik Dönem den İ.S. 7. yy. a kadar tekrarlayan ve derin dönüşümler aracılığıyla büyük rol oynadığını teyit etmektedir. Ortaya çıkartılan en eski duvar, doğu-batı yönlü uzanan bir sıra kesme taş bloktan ibarettir. Seramik buluntuların ilk incelemesine göre en geç Hellenistik Dönem e time to the 6 th century A.D. at the earliest. The excavation in the East City also provided valuable knowledge regarding the further development of the area in the Middle Byzantine period. Whereas in the 7 th century A.D. the West City was built up into a massive fortification during the course of military conflicts with the Sasanians and the Arabic tribes, the walls of the East City in contrast were in part taken down. Nevertheless, and although the rising ground-water level increasingly caused problems, this region of the city was apparently not yet abandoned. A double row of intentionally broken, stone water channel pipes, which were laid in the already very soft subsoil as an approach to the northern fortified gate tower, provides evidence of its usage at least as a watch tower at a period in which the street had already fallen out of use. The rising groundwater level obviously presented such a problem in the Middle Byzantine period that it ultimately indeed led to the abandonment of the East City. The finds made during the course of the 2011 campaign illuminate, with street layouts, water provision and organisation of defences, central aspects and problems of Limyra in the Byzantine era. Excavation in the West City (M. Seyer U. Schuh) Analogous to the excavation in the East City, the area at the outer gate of the West City was also investigated by an excavation posing similar questions. The findings in this location, however, emerged as far more complex, since not only were the expected Late Antique and Byzantine structures encountered but also a larger number of older walls which covered a large extent of the urban history of Limyra (Fig. 3). These complexes confirm that the area, laid out ca. 100 m. to the south of the 60
Res. 3 Batı Kapı daki kazı, genel görünüm Fig. 3 Excavation at the West Gate, overview Res. 4 Batı Kapı, ikinci evre Fig. 4 West Gate, 2 nd phase tarihlenir. Duvar örgü tekniği ve blokların ebatlarına bakarak bu duvarın surların parçası olduğu anlaşılır. Erken Hellenistik Dönem de inşa edilen ve Ptolemaion denilen yapının konumu, Klasik Dönem kentinin Ptolemaioslar döneminde güneye doğru genişlediği yorumunun yapılabilmesini sağladığı için, bu kesme taş duvar parçasının Limyra nın Ptolemaioslar dönemi suruna ait olduğunu düşünmek istiyoruz. Bu durumda kentin Hellenistik Dönem deki yayılımıyla ilgili ilk arkeolojik kanıtı elde etmiş oluyoruz. Söz konusu duvarın biraz kuzeyinde, 4,2 m. genişliğinde ve özenli kireçtaşı levhalarla döşeli bir caddeye rastlandı. Söz konusu cadde batıdan gelen ana trafik aksını oluşturuyordu. Daha kesin bir tarihlendirme için seramik analizlerinin sonuçları öncelikle gereklidir fakat bir ön görü olarak bu caddenin Geç Antik Çağ da yapıldığı ve muhtemelen Roma İmparatorluk Dönemi nden olduğunu söyleyebiliriz. Bu caddeden kuzey yönde dik açıyla ayrılan ve zemini taş döşemeli bir başka yol, bu alandaki kentsel gelişiminin birbirine dik ve paralel yol şebekesine dayandığı düşüncesini akla getirmektedir. Limyra Batı Şehri nin Bizans Dönemi kent surları iki evrede inşa edilmiştir; İ.S 6. yy. a tarihlenebilecek birinci evre, bunun masif savunma sistemine dönüşmesi ise ikinci evrede gerçekleşmiştir. Her iki evre Batı Kapıda gözlenebilir: Yaklaşık 7,2 m. genişliğindeki ilk kapı, bugün görülebilenden daha genişti ve Roma Dönemi yolunu da kapsar. Surların genişletilmesi sırasında kapının ebatları küçültülmüş ve görece daha dar bir geçit halini almıştır (Res. 4). Kuzeye ayrılan yaya yolu da terk edilmiş ve tam üzerine bir bina inşa edilmiştir. Bu bina ve ek sur yapıları, Orta Bizans Dönemi ne kadar bu alanda inşaat etkinliklerine işaret etmektedir. southern fortification wall of the classical-era city, played a significant role in the fortification as well as the urban development of the city by means of repeated, profound transformations from the Hellenistic period until the 7 th century A.D. The oldest wall discovered consists of a row of ashlar blocks laid in an east-west orientation. Based on an initial inspection of the ceramic finds, it should date at the latest to the Hellenistic period. Its masonry technique and the size of the blocks suggest that it should be interpreted as part of the fortifications. Since the location of the so-called Ptolemaion, erected in the early Hellenistic period, allows the conclusion that the Classical-era city was extended to the south during the Ptolemaic period, it is attractive to recognise in this ashlar wall a section of the Ptolemaic city walls of Limyra. This would then provide the first archaeological evidence regarding the extent of the city in the Hellenistic period. Just a little to the north of this wall a street, approximately 4.2 m. wide and made of carefully laid limestone slabs, was encountered. This street probably formed the main traffic axis from the west. A more precise dating can first be arrived at after the analysis of the ceramic finds, but it presumably was created in Late Antiquity, and probably even already in the Roman Imperial period. A road, also paved and branching off at a right angle from this street to the north, suggests that the urban development in this area followed an orthogonal street plan. The Byzantine city walls of the West City of Limyra were erected in two phases, the first of which can probably be dated to the 6 th century A.D., while its upgrading to massive defensive ramparts occurred in the 7 th century A.D. At the West Gate both phases can be followed: the city 61
Res. 6 Tiyatro Hamamı nda ele geçen Bizans saklama kabının restore edilmiş hali Fig. 6 Restored Byzantine storage vessel from the Theatre Baths Res. 5 Ptolemaion, İonik başlığa ait abakustan boyalı Lesbos Kyma sı Fig. 5 Ptolemaion, painted Lesbian cyma from the abacus of an Ionic capital Ptolemaion Denilen Yapıda Mimari-Tarihsel İncelemeler Ptolemaion denilen yapının nihai çizimleri ve teknik ayrıntı eskizleri 2011 sezonunda yapılmış ve belli başlı blokların ölçümleri kontrol edilmiştir. Üzerinde boya izleri bulunan işli blokların yeni fotoğraf çekimleri yapılmıştır (Res. 5). Veri bankası ve taş kataloğu şeklindeki önceki envantere ekleme yapılmasının yanı sıra, en önemli ve en iyi korunmuş örnekler bazında iki kategori (podyum ve tholos) ve 38 gruba (çatı, entablatür, cella vb.) göre işli münferit blokların tasvirine öncelik verilmiştir. Restorasyon Xñtabura nın Lahdi nin 2004 yılında maruz kaldığı tahribatı ve alınan acil konservasyon önlemleri incelendi. Söz konusu anıtına hızla uygulanabilecek bir restorasyon konsepti oluşturmak amaçlandı. Kazı deposunda seramik restorasyonu gerçekleştirildi; büyük ebatlı bir Bizans depolama kabının restorasyonu tamamlandı (Res. 6). Küçük Buluntuların İşlenmesi Doğu ve Batı şehirleri kazılarında çok miktarda Geç Antik ve Bizans dönemlerine ait seramiklerin yanı sıra toplam 45 sikke, çok sayıda strüktürel unsur ve mimari bezeme, üç tane Grekçe yazıtlı taş fragmanı ve maden, cam ve kilden küçük buluntu ele geçti. Bunların arasında üzerinde sağ elinde caduceus ve sol elinde para torbası taşıyan tanrı Hermes betimli bir yüzük kameosu dikkat çekicidir (Res. 7). Tiyatro Hamamında Ele Geçen Seramiklerin İşlenmesi (B. Yener-Marksteiner) Tiyatrodaki hamamda (Sondaj Q18) ele geçen seramik buluntuları üzerinde 2007 yılında başlayan çalışmalar 2011 yılında da devam etmiştir. Bu çalışma sırasında 2008 yılında ele geçen ve henüz işlenmemiş 25,000 den gate of the first phase, with a width of ca. 7.2 m., was larger than that which is visible today and also encompassed the Roman road. In the course of the expansion of the walls, the gate was decreased in size and received the character of a relatively narrow passage (Fig. 4). With this renovation the Roman street was also built over and lost its original function. The footpath, which branched off to the north, was also abandoned, and a building was erected directly on top of it. This building and additional wall structures indicate building activity in this area up until the Middle Byzantine period. Architectural-Historical Studies at the So-Called Ptolemaion During the 2011 campaign final drawings and sketches of the technical details of the Ptolemaion were created, and the measurement of certain blocks was checked. New photographs were made of the worked blocks which preserve traces of colour (Fig. 5). In addition to the supplementation of the former inventory by means of a data bank and stone catalogue, priority was given to the description of the individual worked blocks according to two categories (podium, tholos) and 38 groups (roof, entablature, cella, etc.), on the basis of the most important and best-preserved examples. Restoration At the sarcophagus of Xñtabura, an inspection took place of the damage done as well as of the emergency conservation measures carried out in 2004. The purpose was to create a restoration concept which can be rapidly deployed for this monument. 62
fazla seramik fragmanı belgelenmiştir. Binanın gömülmesinin, 2007 yılında önerildiği gibi, 5. yy. ın ilk yarısına tarihlenmesi ve 7. yy. a kadar kullanımı ve bununla ilintili ihyasının tarihlenmesi teyit edildi. 2009 yılında ele geçen seramik malzemenin belgelenmesine başlandı ve ilgili stratigrafik seviyelerden gelen örneklere öncelik verildi. Tek istisnalı malzeme, önceki yıllarda ele geçen mal ve form grupları ile benzerlikler gösterir. Perdah izi bezeme denilen farklı mal grubu (Res. 8) binanın batı (mekân 1) ve kuzeydoğudaki (mekân 6) yeni sınırlarından gelmiştir. Bugüne kadar bu mal grubu Lykia da münferit olarak ele geçmişti. Bu mal grubunun çok sayıda örneğinin Tiyatro Hamamı nda ele geçmesi, yapının kronolojik sınıflandırması için önemli bilgi sağlayabileceği tartışılmaktadır. Antropoloji Tiyatro Hamamı nda 2008-2010 yıllarında ortaya çıkartılan toplam 42 iskeletin antropolojik ve paleo-patolojik incelemelere 2011 sezonunda başlandı. Bunlardan beşi tamamen incelendi ve patolojik açıdan ilk sonuçlara ulaşıldı. Fiziksel antropoloji yöntemleriyle iskelet bulgularının tarihlendirilemeyeceği görülmüş olup radyokarbon inceleme hazırlıklarına başlandı. Çocukların Limyrası (Z. Kuban) Res. 7 Hermes betimli kameo yüzük taşı Fig. 7 Cameo ring stone with a representation of the god Mercury Antik kent ve köyün içiçe olmasından ve köylünün istendiği ölçekte antik kentle olumlu ilişki kurmaması kısa ve uzun vadede ciddi zararlar doğurmuştur. Antik tiyatroda her yıl kazı başlamadan önce toplanan düzinelerle çuval cam kırıkları, bira şişelerinden çocuk bezlerine kadar biriken çöpün yanı sıra köyde yapılan kaçak kazılar ve insan eliyle tahribat yıllardan beri düzelemeyen bir problem teşkil etmiştir. Bunların kısa vadede telkinle veya ikna edici görüşmelerle iyileşmesini beklemek yeterli olmadığından kazı yönetimi daha temel bir çözüm arama yoluna gitmiştir. Büyükleri eğitmenin zorluğu nedeniyle geleceğe yatırım yapıp çocuklara yönelmek gerektiğine karar verdik. Kazı başkan yardımcısı In the excavation depot a number of pieces of ceramic finds were restored; the restoration of a large-scale Byzantine storage vessel was completed (Fig. 6). Processing of Small Finds In addition to large numbers of classical, Late Antique and Byzantine pottery, a total of 45 coins, numerous fragments of structural elements and architectural decoration, three stone fragments with Greek inscriptions, and small finds of metal, glass and clay were found in the excavations of the East and West City. Noteworthy is a cameo from a ring with the representation of the god Mercury holding the caduceus in his right hand and a moneybag in his left (Fig. 7). Processing of Ceramics from the Theatre Baths (B. Yener-Marksteiner) Work, which began in 2007 on the pottery finds from the Baths at the Theatre (Sondage Q18), continued in the 2011 season. During this work the documentation of the unworked pottery finds from the 2008 excavation (more than 25,000 fragments) was completed. It was possible to confirm the chronological attribution of the burial of the building to the first half of the 5 th century A.D. a date proposed in 2007 as well as its further usage and a renovation connected to this up until the 7 th century A.D. The documentation of the ceramic material from the 2009 season was initiated; finds from relevant stratigraphic levels were given priority. The material with one exception contained a similar spectrum of wares and forms as the ceramic finds from previous years. The divergent group of wares, the so-called pattern burnished ware (Fig. 8), originates from the more recent horizons in the west (Room 1) and northeast (Room 6) of the building. Until now this type is only known in isolated finds in Lycia. The numerous finds of this type of ware from the Theatre Baths could provide important information for its chronological classification, which is still under discussion. Anthropology During the 2011 campaign work began on the anthropological and paleo-pathological investigation of the total of 42 skeletons found between 2008 and 2010 during the excavation of the Theatre Baths. Five skeletons were thoroughly analysed, whereby the initial results of the pathological processes could be attained. The dating of the skeletal finds by means of physical anthropology revealed itself to be inadequate, and therefore a Carbon-14 investigation was prepared. 63
Limyra of Children (Z. Kuban) Res. 8 Tiyatro Hamamı nda ele geçen perdah izi bezeme li denilen mal grubu Fig. 8 So-called pattern burnished ware from the Theatre Baths Doç. Dr. Z. Kuban İTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Tarihi, Sanat Tarihi, Şehircilik ve Peyzaj Mimarlığı lisans ve yüksek lisans programlarından toplam 10 öğrencisiyle köyün çocuklarıyla Limyra konulu bir yaz okulu planlayıp gerçekleştirmiştir. Çocukların Limyrası (www. cocuklarinlimyrasi.tumblr.com) isimli bu çalışma toplam 10 gün sürdü. İlk önce 5-6-7. sınıflardan 20-25 çocuğun katılması öngörülmüşken katılımcı sayısı 50 yi buldu. Pedagojik ve eğitsel altyapı açıdan çocukların devam ettiği Bağyaka İlköğretim Okulu öğretmenleri yardımcı olmuştur. Şubat ve Haziran da hazırlayıcı çalışmalar yapıldı ve 3-12 Eylül tarihleri arasında etkinlik gerçekleşti. Çalışma mali açıdan Suna İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırmaları Enstitüsü (AKMED) tarafından desteklenmiştir. Temelde tarihi günümüzle ilişkilendirmeye çalışılmış, kazı alanı çok ayrıntılı olarak gezilerek tanıtılmış, ne yapıldığı anlatılmış ve depolar gösterilmiştir. Limyra buluntularının sergilendiği Antalya Müzesi gezildi, Limyra dan farklı olarak düzenlenmiş ve çöp içinde boğulmayan bir antik kent olan Arykanda gezildi. Çalışmada çocukların ürettiği bir tiyatro piyesi oluşturuldu. Konu eski ve günümüz Limyra sında geçer, İTÜ lü ağabey ve ablalarla beraber çocuklar kostümleri, maskeleri, tiyatro dekorlarını üretti, diyalogları geliştirdiler ve bir danslı bölümü olan bir tiyatro oyunu ortaya çıkarttılar. Limyra antik kentin tiyatrosunda da oyun köy halkı ve yerel yöneticilere oynandı. Aralık ayında çalışmayı hatırlatıcı çalışmalar yapıldı, okulda, ilkbaharda da yaza hazırlayıcı çalışmaların yapılmasıyla 2012 de de bu çalışmanın yeni açılarla devam etmesi planlamıştır. Harabelere zarar vermeyecek bir nesil yetiştirmeye yardımcı olmak için gerçekleştiren bu çalışmanın en az 4 sene devam etmesi planlanmaktadır. Bu çalışma önleyici koruma olarak görülmelidir. As the ancient city and the modern village intermingle, the villagers have not responded as favourably as anticipated to the ruins. Serious damage has already occurred portending dire consequences for the future. In addition to the large amount of garbage that has accumulated in the ancient theatre ranging from broken glass and beer bottles to baby diapers, illicit digs in the village and man-made destruction have constituted a terrible problem that has not been rectified over the years. As it is unsatisfactory to await solutions to these issues through positive contacts in the short term, the excavation team turned towards a more fundamental solution. Due to difficulty of training adults, we decided to focus on the children. Assoc. Prof. Dr. Z. Kuban of Istanbul Technical University (ITU) and co-director of the excavations together with ten undergraduate and masters students from the Faculty of Architecture, History of Architecture, Art History and Landscape Engineering department of ITU organised a summer school on Limyra for the children of the village. Called Çocukların Limyrası (The Children s Limyra; www.cocuklarinlimyrasi.tumblr. com), the school lasted ten days in total. Projected to have 20 to 25 kids from the 5 th, 6 th and 7 th grades, the number of participants reached 50. For the pedagogical and teaching infrastructure, the teachers of Bağyaka Primary School were very supportive. Preparatory work was done in the months of February and June, and the summer school was held 3-12 September 2011. The school was sponsored by the Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations (AKMED). Basically we tried to relate the history with the present. The excavation site was visited in detail, activities were described and storehouses were shown. Then the Antalya Museum was visited, where the finds from Limyra are on display. This was followed by a visit to Arykanda to show a theatre not drowned in garbage in contrast to Limyra. A theatre play was designed on ancient and modern Limyra. The kids produced their costumes, masks and setting decors together with their big brothers and sisters from ITU and designed their own dialogues and dances. This play was performed before the villagers and local administrators in the ancient theatre of Limyra. In December evaluative work was done at the schools. It is planned to continue the activity with new angles following preparatory work each spring and summer. It is also foreseen that this activity will continue for a minimum of four years to train the new generation not to cause damage to the ruins. This activity must be seen as a preventive measure leading to their protection. 64