Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 75, Ağustos 2018, s. 310-331 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 06.07.2018 28.07.2018 Dr. Öğr. Üyesi. İlker Mete MİMİROĞLU Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü. mimiroglu@hotmail.com Arkeolog Yakup ÜNLÜLER Niğde Müzesi yakupunluler51@hotmail.com NİĞDE MÜZESİ'NDE YER ALAN SEDEF ESERLER Öz Osmanlı döneminin el sanatı örnekleri içerisinde oldukça önemli bir yere sahip olan sedef işçiliği; Osmanlı İmparatorluğu nda yaşayan gayrimüslimlerin dini ve kişisel eşyalarında da sıklıkla kullanılmıştır. Günümüzde bazı müzelerin koleksiyonlarında karşılaşılan bu eserler üzerine yapılan çalışmalar ne yazık ki yeterli düzeyde değildir. Bu çalışmada Niğde Müzesi nde yer alan Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemindeki gayrimüslimlere ait bir grup sedef eser ele alınmıştır. Satın alma, devir ve hibe yolu ile Niğde Müzesi ne kazandırılmış olan bu on dokuz parçalık sedef eser; çeşitli formlardaki aplikler, kolye uçları, kemer tokaları ile bir haçtan meydana gelmektedir. Büyük çoğunluğunun dini törenlerde kullanıldığı düşünülen bu parçalar, geometrik, bitkisel ve figürlü süslemelerden oluşan zengin bir süsleme programına sahiptir. Çalışma kapsamında sedef eserler, bir katalog halinde incelenerek; ağırlıklı yurtdışı müze ve koleksiyonlarda yer alan benzer örnekler eşliğinde değerlendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Niğde Müzesi, Gayrimüslim, Sedef, Haç, Kolye Ucu
MOTHER-OF-PEARL WORKS IN NİGDE MUSEUM Abstract The art of nacre has an important place within the examples of handicrafts of the Ottoman Period. It has also been used frequently in the religious and personal properties of non-muslims living in the Ottoman Empire. Nowadays, studies about these works encountered in some of the museum collections are unfortunately not sufficient. In this study, a group of nacre works belonging to the non-muslims living in the late Ottoman period in Niğde Museum is evaluated. Acquired to the Niğde Museum through the purchase, transfer, and donation, this nineteen pieces of mother- of-pearl work consists of appliques, necklaces, belt buckles which are in different forms and a crucifix. A great majority of these pieces are thought to be used in religious ceremonies, have a rich ornamental program including geometric, vegetal and figurative decorations. Within the scope of this study, these works are examined as a catalogue, and evaluated with similar examples mainly in foreign museums and collections. Keywords: Niğde Museum, Non-Muslim, Mother-of-pearl, Aplik, end of Necklace NİĞDE MÜZESİ'NDE YER ALAN SEDEF ESERLER Paleolitik Çağdan günümüze kadar kesintisiz bir yerleşime tanık olan Niğde, binlerce yıllık bir kültür birikimine sahip; önemli bir İç Anadolu kentidir. Bu kültür ve medeniyetlerin oluşturduğu çok zengin ve ünik eserler günümüzde Niğde Müzesi nin ev sahipliğinde korunarak; araştırmacılar ile ziyaretçilerin ilgisine sunulmaktadır. Niğde de Müzecilik 1936 yılında bölgeden toplanan arkeolojik ve etnografik eserlerin, Karamanoğulları dönemine ait Ak Medrese de sergilenmesi ile başlamıştır (Önder, 1995: 231). II. Dünya savaşının başlaması ile birlikte İstanbul Arkeoloji Müzelerinin önemli eserlerinin, daha güvenli bir bölge olan Niğde'ye götürülmesine karar verilmiştir. Bu süre zarfında Niğde de kalan bu eserler, savaşın bitmesi sonrasında İstanbul a geri götürülmüştür. Kentte resmi olarak bir müzenin açılması ise 1957 yılında gerçekleşmiştir. Yapılan düzenlemeler ile bir müze binası haline getirilen Ak Medrese, 1977 yılına kadar kullanılmıştır (Anonim, 2016: 60-61). Ak Medrese nin gün geçtikçe sayısı artan eserlerin sergilenmesi ve depolanması konusunda yetersiz kalması; müzenin 1982 yılında, Niğde Merkez Aşağı Kayabaşı Mahallesi'nde yapılan yeni bir müze binasına taşınmasına sebep olmuştur (Önder, 1995: 231). Kazılardan gelen yoğun ve ünik eserlerin sergilenme ihtiyacı ve teşhir tanzimin yetersiz olması nedeniyle 1999 yılında kapatılan müzede, onarım ve teşhir-tanzim çalışmaları tamamlanarak; 20 Kasım 2001 tarihinde yeniden hizmete sunulmuştur (Anonim, 2016: 61). Günümüzde Orta Anadolu Arkeolojisinin kronolojik bir düzenle sunulduğu Niğde Müzesi nde 6 teşhir salonu bulunmaktadır. Eserlerin büyük bir çoğunluğu bölgede yapılmakta olan kazılardan elde edilmesine karşın satın alma yolu ile de birçok önemli eser müzeye kazandırılmıştır. Sedef kelime anlamı olarak; içinden inci çıkan istiridye kabuğudur. İstiridye dışında midye ve deniz salyangozu gibi yumuşakçaların kabuklarından elde edilen parlak maddeye de sedef de- 311
nilmektedir (Bozkurt, 2009: 282). Saflığın, güzelliğin ve berraklığın simgesi olan sedef, Tarih Öncesi çağlardan itibaren el sanatı eserlerde kullanılmıştır. Paleolitik ve Neolitik dönemlerde yumuşakça kabuklarının, alet, beslenme ve süslenme amaçlı kullanıldığı Karain Mağarası (Yalçınkaya-Taşkıran-Kartal-Özçelik-Kösem, 2011: 379), Üçağızlı Mağarası (Güleç-Baykara-Özer-Sağır-Açıkkol-Erkman-Yılmaz, 2009: 127), Köşk Höyük (Öztan, 2005: 8), Gökçeada-Yenibademli Höyük (Hüryılmaz, 2010: 8) ve Acemhöyük (Öztan, 1993: 246) kazılarından elde edilen buluntulardan anlaşılmaktadır. Tarih öncesi dönemlerde güneşin doğuşu ve batışı ile birlikte yeniden doğuş kültü ile de ilişkilendirilen deniz kabuklarının, ana tanrıça inancında doğurganlıkla ilişkili olduğu ve kadınların üreme ve doğurganlığını sembolize ettiği düşünülmektedir (Yalçın, 2016: 496-497). Antik dönemden Ortaçağ a kadar oldukça nadir kullanıldığı ele geçen bazı eserlerden anlaşılan sedef malzeme; çoğunlukla pahalı ve kolay işlenebilen fil dişi kadar tercih edilmemiştir. İstanbul, Yenikapı kazılarında ortaya çıkarılan üzerinde sahibi Euranos un mühürü bulunan çok büyük bir deniz kabuğu, bu malzemenin çok sık kullanılmamasına karşın ne kadar değerli olduğunu göstermektedir (Anonim, 2007: 288). Sedef malzemenin önem kazanması, yoğun olarak kullanıldığı Çin ve Hindistan gibi Uzak Doğu ülkelerinden Orta Asya ya, oradan da Anadolu ya gelen Türkler sayesinde olmuştur (Aktürk, 2016: 215). Anadolu da sedef malzeme kullanımının zirve yaparak; önemli bir süsleme türü olması ise Osmanlı İmparatorluğu döneminde gerçekleşmiştir. 16. yüzyıldan itibaren çoğunlukla ahşap malzeme üzerine kakma tekniğinde uygulanan sedef, zengin ve önemli ahşap eserlerin süslemesinde fildişi ile birlikte kullanılmıştır (Barışta, 1998: 78-79). Bu dönemde sedef malzemenin yalın olarak da, kaşık sapları, ayna çerçeveleri, ağızlık gibi farklı el sanatı eserlerinde kullanıldığı görülmektedir (Özdemir-Yıldırım, 2016: 424). 312 Sedef malzeme, özellikle Osmanlı İmparatorluğu nda yaşayan gayrimüslimlere ait dini ve gündelik eşyalarda da yaygın bir şekilde kullanılmıştır. Ahşap üzerine kakma tekniğinin yanında, serbest şekilde de kullanımının görüldüğü bu grup eserlerde, sedef yüzeyine kazıma tekniğinden yapılmış süslemeler uygulanmıştır. Araştırmamıza konu olan sedef eserler, oldukça zengin bir eser yelpazesine sahip olan Niğde Müzesi nin IV. Salonu ile deposunda yer almaktadır. Üzerlerindeki süslemelerden tamamının Osmanlı dönemi gayrimüslimlerine ait olduğu düşünülen on dokuz parçadan oluşan bu eserler, kemer tokaları, aplikler, kolye uçları ile bir haçtan meydana gelmektedir. Eser No: 1 Eserin Türü: Kemer Tokası Parçası Müze Envanter No: 13.9.75 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-27.06.1975 Ölçüleri: Uz. 12.9 cm., Gen. 7.7 cm. Tarih: XVIII. Yüzyıl Alt ve üst kısmı kırık olan eser, damla formludur. Arkası düz ve sade tutulmasına karşın, ön yüzünde kazıma ve oyma tekniğinde yapılmış bezemeler bulunmaktadır. Kenarlar kazıma tekniğinde açılmış çizgilerden oluşan bordürle çevrelenmiştir. Bordürlerin içi göz bebeği ve ardışıklı çizi bezemelerle doldurulmuştur. Merkez çevresi ayrıca bitkisel motifli bordürle tekrar
sınırlandırılarak sol boşluğa baş ve gövdesinin bir bölümü görülebilen bir melek figürü işlenmiştir. Merkezde ise İsa'nın doğum sahnesi yer almaktadır. Solda Yusuf cepheden ayakta, elleri göğüs hizasında çapraz şekilde gösterilmiştir. Başı hafif sağa, İsa'ya doğru dönüktür. Sağda ise Meryem tasviri yer almaktadır. Meryem'in de her iki eli göğüs hizasında çapraz bir şekilde gösterilmiştir. Ortada ise İsa figürü tasvir edilmiştir. Sırt üstü yatar pozisyonundaki İsa ve İsa yı nefesleri ile ısıtan öküz ve eşek yer almaktadır. İsa'nın yanındaki hayvanların sadece baş kısımları görülmektedir. Yukarı orta da ise yarım daire içerisinde güneş, ay ve yıldızlar yerleştirilmiştir. Yarım daire ucundan aşağıya doğru kılıç formlu ve rozetli ışık demeti uzanmaktadır. Figürlerin arka kısımları oyularak boşaltılmış ve eser yüzeyinde bir derinlik oluşturularak figürler vurgulanmıştır. Eser No: 2 Eserin Türü: Kemer Tokası Parçası Müze Envanter No: 16.2.72 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-15.08.1972 Ölçüleri: Uz. 5.8 cm., Gen. 4.2 cm. Tarih: XVIII. Yüzyıl 313 Damla formlu eserin arkası düz ve sadedir. Ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış geometrik ve bitkisel süslemeler bulunmaktadır. Kenarlar damla formunda derin bir çizgi ile çevrelenmiştir. Merkezde sekiz kollu bir yıldız motifi ve onu çevreleyen iki sıra dikey çizgiler ile dairesel motifler süslemeyi oluşturmaktadır. Eserin, daralan uç kısmı ise birbirine parelel olacak şekilde yerleştirilmiş yan yana çizgilerden meydana gelen bir motif grubu ile doldurulmuştur.
Eser No: 3 Eserin Türü: Kemer Tokası Parçası Müze Envanter No: 2.7.75 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-13.2.1975 Ölçüleri: Uz. 6.5 cm., Gen. 5.8 cm. Tarih: XVIII. Yüzyıl Yaprak formlu eserin üst kısmı kırık olup; arkası konkav ve sadedir. Konveks ön yüzünde ise kazıma tekniğinde yapılmış bezemeler bulunmaktadır. Eserin kenarları bant şeklinde çevrelenmiştir. Merkeze geniş ağızlı, yuvarlak gövdeli, birbirine simetrik ağız hizasından omuz altına bağlanan volüt kulplu ve kaideli bir kap işlenmiştir. Kap içerisinden yukarı doğru çıkan ve kabın sağ ve solundan aşağı doğru inen beş dal motifi bulunmaktadır. Yapraklarla ve stilize lale motifleriyle kaplı olan bu dallar eserin ön yüzünü kaplamaktadır. Parçanın alt bölümü çanak şeklinde çıkıntılı ve içerisi yaprak motifleriyle doldurulmuştur. 314 Eser No: 4 Eserin Türü: Kemer Tokası Parçası / Aplik Müze Envanter No: 4.8.41 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Devir-20.05.1941 Ölçüleri: Çap. 7.2 cm., Kal. 0.5 cm. Tarih: XVIII. Yüzyıl Üst kısmı kırık olan eser daire şekilli olup; arkası konkav ve sadedir. Konveks ön yüzünde ise kazıma tekniğinde yapılmış çift başlı kartal figürü yer almaktadır. Figürün etrafı oyularak boşaltılmıştır. Kartalın başlarının ortasında bir taç yer almaktadır. Taçın yüzeyi üçgen
zikzaklar ve nokta bezemelerle doldurulmuştur. Kartalın başları profilden sağ ve sol tarafa bakar şekildedir. İnce ve sivri uçlu gagalar, birer dairenin içinde gösterilmiştir. Kartal, gövdesi cepheden, kanatları iki yana açık olarak tasvir edilmiştir. İki tarafa geniş bir şekilde açılan ayakları da ince uzun birer kılıç tutmaktadır. Üç bölümlü ve ortaları yivli kuyruğu ayakların arasına yerleştirilmiştir. Figürün gövdesinde alta doğru bakar şekilde işlenmiş iki ok ucu motifi bulunmaktadır., Eser No: 5 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 4.12.41 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Devir-20.05.1941 Ölçüleri: Çap. 3.5 cm., Kal. 0.4 cm. 315 Daire şekilli eserin tepe kısmında üçgen biçimli çıkıntı içerisinde bir askı deliği bulunmaktadır. Eserin arkası düz ve sade olup; ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış çocuk İsa'yı tutan Meryem figürü yer almaktadır. Figürler daire şeklindeki bir çizgiyle çevrelenmiştir. Meryem maphorion giyimli olup başında hale ve bir taç bulunmaktadır. Meryem'in sol eli göğüs hizasında durmakta; sağ eliyle de kucağındaki çocuk İsa'yı tutmaktadır. Çocuk İsa haçlı haleli kol ve elleri kundak içerisinde gösterilmiştir.
Eser No: 6 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 8.1.73 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-14.08.1973 Ölçüleri: Çap. 3.5 cm., Kal. 0.4 cm. Alt kısmı kırık olan eser daire şeklinde olup, arkası düz ve sadedir. Ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış başı haleli bir aziz portresi yer almaktadır. Başı hafif sağa eğik, uzun saçlı ve sakallı olarak tasvir edilmiş olan figür, göğüs hizasında daire şeklindeki toka ile tutturulmuş bir pelerin giymektedir. Sol boşlukta;, sağ boşlukta ise; W sembolleri yer almaktadır. Figürün ikonografik özellikleri dikkate alındığında Vaftizci Yahya olabileceği düşünülmektedir. 316 Eser No: 7 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 14.4.72 Müzedeki Yeri: Depo Küçük Arkeolojik Eserler Dolabı A2 Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-08.07.1972 Ölçüleri: Çap. 1.9 cm., Kal. 0.2,4 cm. Daire şeklinde olan eserin arkası düz ve sadedir. Dairenin kenar kısımları dalgalı olarak işlenerek vurgulanmıştır. Ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış iç içe iki daire içerisine işlenmiş;
başı haleli stilize bir kadın figürü yer almaktadır. Başı hafif sağa eğik, uzun saçlı olarak tasvir edilen figürün Meryem olduğu düşünülmektedir. Eser No: 8 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 5.8.71 Müzedeki Yeri: Depo Küçük Arkeolojik Eserler Dolabı A2 Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Hibe-04.1971 Ölçüleri: Çap. 2.3 cm., Kal. 0.2 cm. Daire şeklinde olan eserin üstteki askı deliğinin yer aldığı yuvarlak çıkıntısı kırıktır. Eserin hem ön, hem de arka yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış birer aziz portresi yer almaktadır. Başları haleli olan her iki figürün başı hafif sağa eğik olup, uzun saçlı ve sakallıdır. Arka yüzdeki figürün daha stilize olarak işlendiği görülmektedir. 317 Eser No: 9 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 5.9.71 Müzedeki Yeri: Teşhir 4. Salon
Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Hibe-04.1971 Ölçüleri: Çap. 3.8 cm., Kal. 0.2 cm. Daire şeklinde olan eserin dört yönünde birbirine simetrik şekilde yerleştirilmiş yonca biçimli çıkıntılar bulunmaktadır. Bu çıkıntılardan üsttekine askı deliği açılmıştır. Eserin, ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış İsa tasviri yer almaktadır. Oldukça stilize bir şekilde yapılmış olan figürün başı hafif sağa dönüktür. Başında haçlı halesi bulunan İsa uzun saçlı ve sakallı olarak tasvir edilmiş olup; sadece sol eli işlenmiştir. Eser No: 10 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 5.7.71 Müzedeki Yeri: Depo Küçük Arkeolojik Eserler Dolabı A2 Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Hibe-20.4.1971 Ölçüleri: Çap. 1.6 cm., Kal. 02 cm. Oval formlu eserin tepe kısmında üçgen bir çıkıntı içerisinde askı deliği bulunmaktadır. Eserin arkası düz ve sadedir. Ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış; daire içerisine yerleştirilmiş Meryem tasviri yer almaktadır. Stilize şekilde işlenmiş olan figürün sol ve sağ yanında Tanrı Anası monogramı M ve P harfleri yazmaktadır. 318 Eser No: 11 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No:10.2.94 Müzedeki Yeri: Depo Küçük Arkeolojik Eserler Dolabı A2 Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-22.7.1994 Ölçüleri: Çap. 1.6 cm., Kal. 02 cm.
Oval formlu eserin tepe kısmındaki çıkıntı içerisine askı deliği açılmıştır. Arkası düz ve sade olan eserin ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış Meryem tasviri yer almaktadır. Daire şeklindeki bir çerçeve içerisine yerleştirilen figür stilize bir şekilde işlenmiştir. Figürün sol ve sağ yanında Tanrı Anası monogramı M ve P harfleri yazmaktadır. Eser No: 12 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 5.10.71 Müzedeki Yeri: Depo Küçük Arkeolojik Eserler Dolabı A2 Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Hibe-04.1971 Ölçüleri: Çap. 2.4 cm., Kal. 0.2 cm. 319 Alt ve üst kısmı sivrilmiş elips formlu olan eserin kenarlarında kırıklıklar bulunmaktadır. Her iki yüzüne kazıma tekniğinde yapılmış birer figür işlenmiştir. Eserin bir yüzünde, kenar çizgisi içerisine yerleştirilmiş; haleli başı hafif sağa dönük, uzun saçlı ve sakallı bir erkek portresi yer almaktadır. Başındaki halede haç olmamasına karşın; figürün ikonografik özelliklerinin İsa figürü ile yakın benzerlik göstermesi ile benzer eserlerde Meryem ve İsa figürlerinin birlikte işlenmesi; bu figürün de İsa olabileceğini düşündürmektedir. Eserin diğer yüzünde ise; yine kenar çizgisi içerisinde, başı hafif sağa dönük, içi nokta bezemeli üç dilimli bir taç giyen Meryem portresi işlenmiştir.
Eser No: 13 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 4.1.99 Müzedeki Yeri: Teşhir 4. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-4.3.1999 Ölçüleri: Çap. 4 cm., Kal. 0.3 cm. Elips biçiminde olan eserin kenarlarında kırıklıklar bulunmaktadır. Parçanın kenarları inceltilerek orta bölüm kabartma şeklinde öne çıkarılmıştır. Kenar bölümünün yüzeyi, kilit deliği formunda delikler açılarak vurgulanmıştır. Merkezde çentikli yuvarlak içerisinde kazıma tekniğinde yapılmış vaftiz sahnesi yer almaktadır. Ayakta karşılıklı iki figür şeklinde işlenmiş olan sahnenin sağına Vaftizci Yahya, soluna ise İsa yerleştirilmiştir. Yahya, yarı cepheden, başı haleli, uzun saçlı, kol ve bacaklarının bir kısmını açıkta bırakacak şekilde giyimlidir. Sol eli aşağıda olan figürün, sağ eli İsa nın başının üzerindedir. Solda yer alan İsa figürü ise, ellerini göğsünde birleştirmiş halde, başı haleli olarak gösterilmiştir. İsa nın başının üzerinde kutsal ruhu temsil eden ışınlar stilize bir şekilde işlenmiştir. 320 Eser No: 14 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 2010-149 Müzedeki Yeri: Depo Küçük Arkeolojik Eserler Dolabı D-6 Müzeye Geliş Şekli: Satın Alma Ölçüleri: Çap 3.7 cm.
Elips şeklinde olan eserin, üst ve yan kısmı kırıktır. Kenarları küçük dalgalarla çevrelenmiş olup yuvarlak delikler ve ışın şeklini oluşturan çizgiler ile vurgulanmıştır. Eserin, ön ve arka yüzünde kazıma tekniği ile yapılmış İsa ve Meryem figürü yer almaktadır. Her iki yüzde de daire biçimli çerçeveler içine yerleştirilmiş olan figürler stilize şekildedir. Başı haleli olan İsa, uzun saçlı ve sakallıdır. Himation giyimli olan figür, sağ eli ile takdis işareti yaparken sol eli ise göğüs hizasında verilmiştir. Diğer yüzde yer alan Meryem figürü ise başı haleli olarak; ellerini göğsünde birleştirmiş halde işlenmiştir. Figür maphorion giymektedir. 321 Eser No: 15 Eserin Türü: Kolye Ucu Müze Envanter No: 7.1.66 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-17.6.1966 Ölçüleri: Uz. 4.8 cm., Gen. 4.2. cm., Kal. 02 cm. Elips şeklinde olan eserin üst kısmı kırık olup bu bölümde askı deliği bulunmaktadır. Kenarları hafif dalgalı olarak işlenen parçanın arkası düz ve sadedir. Ön yüzde üç sıra çizgili bir çerçeve içerisinde kazıma tekniğinde yapılmış başı haleli bir aziz figürü yer almaktadır. Sağa doğru yönelmiş at üzerinde gösterilen aziz, elinde bir mızrak tutar şekilde ve giysisi sağ bacağını açıkta bırakacak şekilde tasvir edilmiştir. Atının başı aşağıda verilmiş olup gövdesinin bir kısmı ve ön ayakları işlenmemiştir. Figürün ikonografik özellikleri dikkate alındığına çoğunlukla atlı aziz olarak işlenen Aziz Georgios olabileceği akla gelmektedir.
Eser No: 16 Eserin Türü: Aplik Müze Envanter No: 7.2.66 Müzedeki Yeri: Teşhir 4. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-17.6.1966 Ölçüleri: Yük. 4.6 cm., Gen. 3 cm., Kal. 0.6 cm. Dikey kenarları uzun beşgen formundaki eserin üst kısmı kırıktır. Parçanın arkası düz ve sade tutulmuş olup; ön yüzde kazıma tekniği ile yapılmış cepheden ayakta duran bir figür işlenmiştir. Başı hafif sağa eğik olan figür, ellerini önde birleştirmiştir. Bol dökümlü bir giysi giyen figürün başı, üçerli on grup çizgiden oluşan ışınlar ile çevrelenmektedir. 322 Eser No: 17 Eserin Türü: Aplik Müze Envanter No: 10.1.94 Müzedeki Yeri: Depo Küçük Arkeolojik Eserler Dolabı A2 Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Satın Alma-17.6.1966 Ölçüleri: Yük. 3 cm., Kal. 03 cm. Üçgen şeklinde olan parçanın arkası düz ve sadedir. Ön yüzünde kazıma tekniğinde yapılmış; ayakta durur vaziyette cepheden gösterilmiş bir aziz tasvirinin gövdesi yer almaktadır. Birden fazla parçadan oluşan bir eserin parçası olduğu anlaşılmaktadır. Figürün baş, sol omuz kısmı ve ayakları görülmemektedir. Bezemeli bir himation ile haç süslemeli bir atkı giyen figü-
rün sağ eli göğüs hizasında yukarıda, sol eli ise yine göğüs hizasında kitap tutar şekilde tasvir edilmiştir. Eser No: 18 Eserin Türü: Aplik Müze Envanter No: 5.11.71 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli ve Tarihi: Hibe-20.4.1971 Ölçüleri: Uz. 4.6 cm., Gen. 1.9 cm., Kal. 02 cm. Dikdörtgen formlu eserin arkası düz ve sadedir. Ön yüzünde kazıma tekniğinde dikdörtgen bir çerçeve içine yerleştirilmiş bir figür işlenmiştir. Figürün haleli başı hafif sola dönük bir şekilde eğilmiş olup; kısa saçlı ve uzun sakallı olarak işlenmiştir. Sol elinde haç süslemeli bir kitap tutan figür, giysi üzerine haçlı bir atkı giymektedir. 323 Eser No: 19 Eserin Türü: Haç Malzemesi: Ahşap, sedef ve gümüş Müze Envanter No: 6.2.77 Müzedeki Yeri: Teşhir IV. Salon Müzeye Geliş Şekli: Satın Alma-8.9.1977 Ölçüleri: Uz. 11.9 cm., Gen. 6.2. cm. Eser; ahşaptan yapılmış olup; yüzeyi ve kenarları sedef kaplamalıdır. Latin haçı biçiminde olan haçın alt kolu daha uzundur. Sedef kaplamaların büyük bir kısmı düşmüştür. Eserin kenarları orijinalde girintiler ile hareketlendirilmiştir. Haçın ön yüzünde gümüş malzemeden işlenmiş
çarmıhta İsa tasviri yer almaktadır. İsa tasviri avuç içinden ve ayaklarının ucundan ahşap malzemeye çivilerle tutturulmuştur. Tarihöncesi dönemlerden itibaren başta takı ve süs eşyalarında hammadde olarak kullanılan sedef; istiridye ile çeşitli deniz kabuklularından elde edilen önemli bir malzemedir. Yapısının ince olması sebebiyle büyük oranda, farklı bir malzeme üzerine kaplanarak kullanılan sedef, bazı örneklerde ise objenin ana malzemesi olarak da kullanılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu nun son döneminde öneminin arttığı ve birçok farklı eserde kullanıldığı görülen sedefin, özellikle azınlıklara ait dini ve gündelik eşya üretiminde de tercih edilen bir malzeme haline geldiği anlaşılmaktadır (Pitarakis-Merantzas, 2006: 80-81). Çalışmamız kapsamında Niğde Müzesi nde yer alan on dokuz sedef eser ele alınmıştır. Tamamının Hıristiyan azınlıklarına ait olduğu anlaşılan eserlerden dördü kemer tokası parçası, on biri kolye ucu, üçü aplik ve biri haçtır. Bu parçalardan 4 ve 5 nolu eserler, 1941 yılında eski vekillerden Halil Nuri Yurdakul un kurduğu kitaplık arşivinden müzeye gelmiştir. Eserlerden, 8, 9, 10 ve 12 nolu olanlar müzeye vatandaşlar tarafından hibe olarak verilmiş; 1, 2, 3, 6, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18 ve 19 nolu eserler ise farklı tarihlerde müze tarafından satın alınmıştır. Ele alınan eserlerin ilk grubunu kemer tokaları oluşturmaktadır. Dört parçadan oluşan kemer tokaları üç farklı formda yapılmış olup, farklı kemerlere aittir. Tokalardan 1 ve 2 nolu eserler damla formunda, 3 nolu eser yaprak ve 4 nolu eser ise daire formundadır. Sadece ön yüzlerinde kazıma tekniğinde yapılmış bezemeler bulunan bu eserlerden, 1 nolu parçada İsa nın doğum sahnesi, 2 nolu da stilize geometrik ve bitkisel bezemeler, 3 nolu parçada bitkisel süslemeler ve 4 nolu eserde çift başlı bir kartal figürü işlenmiştir. Anadolu da eskiçağ uygarlıklarından itibaren kullanılan çift başlı kartal figürü, güçlü bir hayvan olan kartalın gücünün vurgulanması amacıyla kullanılan bir figürdür. Anadolu Selçuklu döneminde devlet sembolü ve hâkimiyet alâmeti haline gelen bu figür, aynı zamanda Bizans devletinin ve Osmanlı döneminde de Ortodoks Kilisesinin de sembolü olarak kullanılmıştır (Göksu, 2016: 119, 132). 324
Kemer tokalarından 1 ve 4 nolu da görülen süsleme programının Hıristiyanlıkla ilgili olması, bu eserlerin din adamlarına ait olduğunu düşündürmektedir. Sedef kemer tokalarının benzerleri çok olmamakla beraber bazı müzeler ile özel koleksiyonlarda görülebilmektedir. Herhangi bir yayın çalışmasının yapılmadığı bu tür eserlerin en iyi korunmuş örnekleri Yunanistan da yer almaktadır. Günümüze eksiksiz gelebilmiş bu eserlerden sedef parçalarının kemerin toka kısmında karşılıklı olarak kullanıldığı ve çoğunlukla gümüşten bir çerçeve içine yerleştirildiği anlaşılmaktadır. Kemer tokaları kadife ya da keten türünde dokunmuş kumaş bir kuşak ile bağlanmıştır. Eserler üzerindeki kitabe çoğunlukla bu kuşak üzerinde görülmektedir (Μπαλλιάν, 1992: 66). Atina daki Benaki Müzesi ve Bizans Müzesi ile Konya Müzesi nde yer alan birer sedef kemer, çalışmamızda yer alan 1 nolu kemer tokasının çok yakın benzerleridir. Yunanistan müzelerinde bulunan her iki kemer de sağlam bir şekilde günümüze ulaşmış olup; Anadolu daki kiliselerden getirilmiştir. Sedeften yapılmış damla formlu kemer tokaların bulunduğu her iki eserde de, İsa nın doğum sahnesi işlenmiştir. Atina Bizans Müzesi ndeki BXM 1712 envanter numaralı kemer, üzerinde altın iplikle dokunmuş yaprak motifleriyle bezenmiş kadife bir kuşağa sahiptir. 1919-1922 yıllarında Anadolu dan gelen eser, 18. Yüzyıla tarihlenmektedir (Anonim, 2004: 358). Kuşak üzerindeki kitabeden 1777 tarihli olduğu anlaşılan diğer benzer kemer ise Atina daki Benaki Müzesi nde bulunmaktadır. TA 993 envanter numaralı olan eser, 20. Yüzyılın başında Anadolu dan getirilmiştir (Μπαλλιάν, 1992: 66). Konya Müzesi nde bulunan 15348A ve 15348B envanter numaralı olan ve aynı kemere ait olan sedef kemer tokaları; Niğde örneklerinin çok yakın diğer benzerleridir. Çift başlı kartal figürünün işlendiği 4 nolu kemer tokasının yakın benzeri ise Yunanistan ın Nea Gelveri yerleşiminde bulunan Kapadokya Araştırma Merkezi nin Müzesinde yer almaktadır. Kapadokya daki kiliselerden toplanmış eserlerden oluşan bu müzede yer alan kemerin, gümüşle çerçeve içine alınmış sedef kemer tokaları üzerinde birer kuş figürü işlenmiştir (Anonim, 2012: 32). Üzerlerinde herhangi bir kitabe yer almayan kemer tokalarının, Yunanistan da bulunan iki benzer örneğin 18. Yüzyıla tarihlendirilmesi sebebiyle, çalışmamıza konu olan kemer tokalarının da 18. Yüzyıla ait olabileceği düşünülmektedir. 325 Benaki Müzesi nde bulunan TA 993 envanter nolu kemer (Μπαλλιάν den)
Atina Bizans Müzesi ndeki BXM 1712 envanter numaralı kemer Nea Gelveri, Kapadokya Araştırma Merkezi nin Müzesinde bulunan kemer tokası Çalışmamız kapsamında ele alınan eserlerden diğer bir grup ise kolye uçlarıdır. On bir adet eserden oluşan bu gruptaki 5, 6, 7, 8, 9, 10 ve 11 nolu eserler daire şeklinde iken; 12, 13, 14 ve 15 nolu olanlar elips şeklindedir. Daire biçiminde olan eserlerin üst kısmında zincirin geçtiği deliğin bulunduğu bir çıkıntı yer almaktadır. Bazı örneklerde kolye uçlarının kenar kısımlarının dalgalarla hareketlendirildiği veya simetrik yerleştirilmiş çıkıntılarla süslendiği görülmektedir. Kazıma tekniğinde figürlü süslemelere sahip olan kolye uçlarından sadece 8, 12 ve 14 nolu olanların hem ön hem de arka yüzlerinde süsleme bulunmaktadır. İsa, Meryem, Meryem ve çocuk İsa ile çeşitli aziz figürlerinden oluşan süslemelerin tamamı portre şeklinde düzenlenmiştir. İsa ve Meryem dışındaki figürlerin kimliğine dair herhangi bir yazı bulunmamaktadır. Kolye uçlarından sadece 13 nolu örnekte İsa nın yaşamından bir sahne olan Vaftiz sahnesi görülmektedir. 326 Niğde Müzesi nde yer alan sedef kolye uçlarının birebir benzerleri, Nea Gelveri de yer alan Kapadokya Araştırma Merkezi nin Müzesinde görülmektedir. Başta Niğde, Nevşehir ve Aksaray dan getirilen eserlerden oluşan bu müzedeki dört sedef kolye ucu, biçim ve süsleme açısından Niğde Müzesi örnekleri ile aynıdır. Burada yer alan bir sedef kolye ucunun gümüş bir çerçeve ile çevrelenmesi, bir bağlantı deliği bulunmayan elips formlu örneklerin de, gümüş çerçeve sahip olabileceğini akla getirmektedir (Anonim, 2012: 31, 35). İncelenen eserlerden 14 nolu olan kenarları delikli, elips biçimli kolye ucunun Anadolu daki en yakın benzeri Erzurum Arkeoloji Müzesi nde bulunmaktadır. Bu eserin ön ve arka yüzünde de benzer şekilde kazıma tekniğinde yapılmış İsa ve Meryem portreleri yer almaktadır (Yılmaz, 2015: 153-154).
Nea Gelveri, Kapadokya Araştırma Merkezi Müzesi nde bulunan sedef kolye uçları Çalışmamız kapsamında ele alınan diğer bir grup ise apliklerdir. 16, 17 ve 18 numaralı eserlerden oluşan bu grupta aplik parçalarının dikdörtgen ve üçgen şeklinde oldukları görülmektedir. Sadece ön yüzlerinde aziz figürlerinin yer aldığı bezemelerin bulunduğu her üç eserde bir veya birkaç eserin süslemesinde kullanılmış olmalıdır. Parçalardan 17 nolu olanın üzerinde yer alan figürlü bezemenin yarım kalması ile 18 nolu parçadaki figürü çevreleyen çerçevelerin yarım kalmaları, bu parçaların birçok sedef parçadan oluşan bir aplik grubunun bir üyesi olduğunu açıkça göstermektedir. Günümüzde çeşitli müze ve koleksiyonlarda sedef apliklerden oluşan eserler bulunmaktadır. Çoğunlukla piskopos asası, ikona çerçevesi ve özellikle başta röliker olmak üzere çeşitli kutularda sedef apliklerin kakıldığı görülmektedir. Bu tür eserlerin Anadolu daki en önemlileri, Sevgi Gönül Koleksiyonu ile Rum ve Ermeni Ortodoks Kiliselerinin hazinelerinde bulunmaktadır (Pitarakis-Merantzas, 2006: 52-53, 80, 89; Marchese-Breu, 2015: 130). Görülen tüm örneklerdeki kakılmış olan apliklerin bezemesiz olmasına karşın Niğde Müzesi nde yer alan her üç eserinde figürlü süslemeye sahip olmaları dikkat çekicidir. 327
Sevgi Gönül Koleksiyonu ndaki ikona çerçevesi ve kutsal ekmek kutusu (Pitarakis-Merantzas dan) 328 Ermeni Ortodoks Kiliselerinin hazinesinde yer alan piskopos asası (Marchese-Breu den) Çalışmamız kapsamında ele alınan son eser grubu ise 19 numaralı sedef haçtır. Sedef malzemenin ana malzeme olarak kullanıldığı diğer bir grup olan eserin üzerindeki gümüş İsa heykeli süsleme olarak değerlendirilecek ana unsurdur. Günümüze ulaşmış 18-19. yüzyıla ait haçların çoğunlukla gümüş, altın gibi madenler ile ahşap ve yarı değerli taşlardan yapıldıkları görülmektedir. Gerek kiliselerde gerekse de evlerde kullanılabilen bir obje olan haçın sedeften yapılmış bu örneği oldukça önemlidir. Bu eserin tespit edilen en yakın benzerleri Nea Gelveri deki Kapadokya Araştırma Merkezi Müzesi nde ve Erzurum Arkeoloji Müzesi nde bulunmaktadır (Yılmaz, 2015: 155). Daha sade ve ufak boyutlu olan benzer örneklerinin her ikisi de haç biçimli bir kolye ucudur.
Nea Gelveri, Kapadokya Araştırma Merkezi nin Müzesinde bulunan sedef haç Niğde ve çevresi Osmanlı döneminde Hıristiyan ahalinin yoğun olarak yaşadığı yerlerden birisidir. Bu bakımdan bölgede çok sayıda kilise ile müzelerde Ortodoks Hıristiyanlara ait çok zengin eserler görülebilmektedir (Nakracas, 2005: 160-161). Türkiye ve Yunanistan arasında 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan anlaşmanın birinci maddesine göre her iki devlette yer alan azınlıklar için bir nüfus mübadelesi yapılmasına karar verilmiştir (Freely, 2011: 237). Yapılan bu anlaşma çerçevesinde göç eden topluluklar birçok eşyayı taşıyamayacağından geride bırakmak zorunda kalmıştır. Bu bağlamda Niğde bölgesinden göç eden Hıristiyanlarında gerek kişisel gerekse de kiliselerine ait eşyaları bıraktıkları yayınlanan çeşitli hatıratlardan anlaşılmaktadır (Balta, 2012: 86-87). Mübadele Komisyonları tarafından tutanak altına alınan birçok eşyadan önemli görülenleri Ankara ya gönderilmiş ve buradan da başta İstanbul olmak üzere çeşitli illerdeki müzelere dağılmıştır. 329 Çalışmamız kapsamında Niğde Müzesi'nde bulunan Osmanlı Dönemi ndeki Gayrimüslimlere ait on dokuz sedef eser incelenerek, ülkemizde ve Yunanistan daki çeşitli müze ve koleksiyonlarda bulunan benzer örnekler dikkate alınarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Yakın zamana kadar çeşitli alışveriş platformlarında satılan bu eserlerin büyük bir kısmı yabancılar tarafından satın alınarak yurtdışına çıkarılmıştır. Günümüzde az sayıda çeşitli müze ve koleksiyonlarında bulunan bu eserlerin yayın çalışmaları da oldukça sınırlıdır. Bu bağlamda Hıristiyan sedef eserleri üzerine yapılan araştırmaların ilki olarak değerlendirebileceğimiz bu çalışma ile bu alanda yapılacak çalışmalara bir nebze de olsa katkıda bulunulması hedeflenmektedir. KAYNAKLAR Aktürk, Mehmet, (2016), Gaziantep İlinde Sedef Kakmacılığı, Uluslararası Geçmişten Geleceğe Sanat Sempozyumu ve Sergisi Bildiriler Kitabı, (Ed. Muammer Cengil, Pelin Avşar Karabaş, Ekrem Derman), Hitit Üniversitesi, s.214-231, Çorum. Balta, Evangelia, (2012), Gerçi Rum İsek de, Rumca Bilmez Türkçe Söyleriz Karamanlılar ve Karamanlıca Edebiyat Üzerine Araştırmalar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
Barışta, Örcün, (1998), Türk El Sanatları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Bozkurt, Nebi, (2009), Sedefkarlık, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), C. XXXVI, s.282, İstanbul. Ενθυμιον 30 Χρονια Στεγη Πολιτισμου Νεας Καρβαλης, (2012), Καβαλα. Freely, John, (2011), Troya Savaşı ndan İstiklal Harbi ne Anadolu da Yunanlar, Doğan Kitap Yayınevi, İstanbul. Göksu, Erkan, (2016), Çift Başlı Kartal ve Selçuklular, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. 5, s.117-141, Konya. Güleç, Erksin; Baykara, İsmail; Özer, İsmail; Sağır, Mehmet; Açıkkol, Ayşen; Erkman, A. Cem; Yılmaz, Hakan, (2009), 2008 Yılı Üçağızlı Mağarası Kazısı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, s.121-132, Ankara. Gün Işığında İstanbul un 8000 Yılı Marmaray, Metro, Sultanahmet Kazıları, (2007), Vehbi Koç Yayınları, İstanbul. Hüryılmaz, Halime, (2011), Gökçeada-Yenibademli Höyük 2010 Yılı Kazıları, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, s.1-18, Ankara. Marchese, T. Ronald; Breu, R. Marlene, (2015), Treasures of Faith Sacred Relics and Artifacts from the Armenian Orthodox Churches of İstanbul, Çitlembik Yayınevi, İstanbul. Μπαλλιάν, Άννα, (1992), Θησαυροί από τις ελληνικές κοινότητες της Μικράς Ασίας και Ανατολικής Θράκης. Συλλογές Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα. Nakracas, Georgios, (2005), Anadolu ve Rum Göçmenlerin Kökeni, Kitabevi Yayınları, İstanbul. Niğde Kültür Envanteri I-II (2016), Niğde Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü Yayınları, Ankara. Önder, Mehmet, (1995), Türkiye Müzeleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. Özdemir, Melda; Yıldırım, Şaban, (2016), Gaziantep İlinde Sedef Kakmacılığının İncelenmesi, Akademik Bakış Dergisi, S. 56, s.416-440, Celalabat. Öztan, Aliye, (2005), I. Dönem Köşk Höyük-Niğde Kazı Buluntularının Değerlendirilmesi ve Stratigrafik Kontrolü, Ankara Üniversitesi, Ankara. Öztan, Aliye, (1993), 1992 Yılı Acemhöyük Kazıları, T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü 15. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.1, s. 245-254, Ankara. Pitarakis, Brigitte; Merantzas, Christos, (2006), Parıldayan Hatıralar Sevgi Gönül Koleksiyonlarından Son Dönem Osmanlı İstanbul una Ait Kilise Gümüşleri, Vehbi Koç Vakfı Sadberk Hanım Müzesi, İstanbul. The World of The Byzantine Museum, (2004), Agra Publications, Athens. 330
Yalçın, Ö. Erbilen, (2016), Ritüel Kavramı Bağlamında Takı Sembolizmi: Deniz Kabuğu ve İstiridye Örneği Üzerinden Bir Değerlendirme, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 37, s. 492-504, Elazığ. Yalçınkaya, Işın; Taşkıran, Harun; Kartal, Metin; Özçelik, Kadriye; Kösem, M. Beram, (2011), 2010 Yılı Karain Mağarası Kazısı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, s. 373-392, Ankara. Yılmaz, O. Demet, (2015), Erzurum Arkeoloji Müzesinde Bulunan Hıristiyanlık Dönemi Litürjik Objelerden Örnekler, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 35, s.146-180, Erzurum. 331