Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 62, Aralık 2017, s. 565-573 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 24.11.2017 20.12.2017 Arş. Gör. İbrahim YILMAZ Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü yilmazibrahim@gazi.edu.tr. GEÇMİŞTEN BUGÜNE ANKARA DA KİŞİ ADLARI VE BUNLARIN TARİHÎ SÜREÇ İÇİNDE DEĞERLENDİRİLMESİ 1 Öz Kişi adları; toplumun değer yargılarını, beğenilerini, dünya görüşünü, gelenek ve göreneklerini yansıtan kültür ögeleridir. Kişi adlarının tarihî süreç içerisinde değerlendirilmesi, toplumdaki kültür değişiminin ve dilin söz varlığındaki farklılaşmanın ortaya konulması bakımından ayrıca önemlidir. Şer iye sicilleri; Osmanlı dönemi Türk siyasi hukuki ve sosyal hayatı hakkında en önemli kaynaklardandır. Bu siciller, yazıldıkları dönemin kişi, eşya ve yer adlarının tespit edilmesinde de birer kılavuz niteliğinde olduklarından ad bilimi araştırmacılarına da yol göstermektedir. Bu çalışmada, geçmişten bugüne Ankara da kullanılan kişi adları ele alınacaktır. Bu adlar; kökenleri ve kullanım sıklıkları açısından incelenecektir. Ankara ilindeki kişi adlarının tarihî süreç içerisinde geçirdiği farklılaşmanın ortaya konulması amacıyla 2 Numaralı Şer iye Sicili ndeki kişi adları; önce, yaklaşık yüz yıl sonrasına tarihlenen 61 Numaralı Ankara Şer iye Sicili nde yer alan kişi adları ile karşılaştırılacaktır. Sonra, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerinden hareketle, günümüzde Ankara da en çok kullanılmakta olan kişi adları ve 2016 yılında Ankaralılar tarafından en çok tercih edilen kişi adları incelenecektir. Böylelikle, milletimizin ad verme geleneği ve bu geleneğin zaman içerisinde geçirdiği farklılaşmalar, Ankara ili örneğinde sunulacaktır. Anahtar kelimeler: Ad Bilimi, Antroponimi, Kişi Adları, Ankara, Şer iye Sicilleri. 1 Bu makale, 19-21 Ekim 2017 tarihlerinde Azerbaycan ın Bakü şehrinde düzenlenen II. Sosyal Bilimler Araştırmaları Kongresi nde sunulan İki Numaralı Şer iye Siciline Göre Ankara da Kişi Adları ve Bunların Tarihî Süreç İçinde Değerlendirilmesi başlıklı bildirinin gözden geçirilmiş şeklidir.
EVALUATION OF THE PERSONAL NAMES IN ANKARA: FROM PAST TO PRESENT Abstract Personal names are cultural elements which reflect society s morals, regards, world-view, customs and traditions. It is also important to evaluate the personal names in the historical process with regards to observing the cultural and lexical changes.court records are most important sources of the Turkish political, legal and social life in the Ottoman period. These documents are leads the onomastics researchers because they are guidelines for determining personal, ware and location names.in this study, the personal names in Ankara will be handled These names will be analyzed in point of their origins, and frequency for use. It is aimed to reveal the differentation of personal names in Ankara during the historical process. For this, at first, the personal names in the Court Records Number 2 (1588-1590) will be compared with the personal names in the Court Records Number 61 (1680-1682). Then, commonly used personal names in Ankara in the present and the most preferred personal names in Ankara in 2016 will be examined based on the data of the Turkish Statistical Institute (TURKSTAT). In this way, the name-giving tradition and the differantiations of this tradition in the historical process will be presented in the model of Ankara. 566 Keywords: Onomastics, Anthroponomy, Personal Names, Ankara, Court Records. 0. Giriş Ad bilimi; Güncel Türkçe Sözlük te dil biliminin adlar, özellikle kişi adları üzerinde duran ve onları köken bilgisi, tarihî gelişim, dil ve kültür sorunları açısından inceleyen dalı olarak tanımlanmıştır. Kişi adlarını inceleyen antroponimi ise ad biliminin en önemli alanlarından biridir. Kişi adları; toplumun değer yargılarını, beğenilerini, dünya görüşünü, gelenek ve göreneklerini yansıtan kültür ögeleridir. Bu yönleriyle kişi adları; dil bilimi, halk bilimi, sosyoloji, tarih gibi birçok disiplin için önemli birer malzeme konumundadır. Kişi adlarının tarihî süreç içerisinde değerlendirilmesi, toplumdaki kültür değişimi ve dilin söz varlığındaki farklılaşmayı ortaya koyması açısından oldukça önemlidir. Şer iye sicilleri, İslam hukukunu hukuk sistemi olarak kabul eden Osmanlı Devleti nin en önemli yargı organı olan şer î mahkemelerde kadılar tarafından tutulan defterlerdir (Akgündüz 1988: 11). Bu defterler, dil, din ve renk farkı gözetilmeksizin bütün insanlarla ilgili olayları ve bu olayları ilgilendiren mahkeme kararlarını ve idari düzenlemeleri içermektedir (Akgündüz 1988: 11). Şer iye sicilleri, XV. yüzyılın yarısından başlayarak XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadarki uzun bir zaman dilimi içinde, en azından 472 yıllık Türk tarihini, Türk sosyal ve hukukî hayatını yakından ilgilendirmekte ve Türk kültürünün, Türk tarihinin temel kaynaklarının başında gelmektedir (Akgündüz 1988: 11). Diğer taraftan bu siciller, şehir, kasaba ve köy adlarının, muhaceret ve iskân gibi halk hareketlerinin, kıtlık ve açlık gibi iktisadi sıkıntıların, Türk dili ve folklor ile ilgili materyallerle örf ve âdetlerimize ait malzemeler dolayısıyla Türk milletinin ve tarihinin farklı yönlerine temas eden belgelerdir (Gürkan 1988: 767).
Bu çalışmada, Ankara ili örneğinde XVI. yüzyıldan günümüze kişi adları incelenecektir. Bu amaçla; Ankara iline ait ilki XVI. yüzyıl sonlarına, diğeri XVII. yüzyıl sonlarına tarihlenen iki şer iye sicili kullanılacaktır. Günümüzde kullanılan kişi adlarının tespiti resmi kanallar aracılığıyla yapılmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu ve İçişleri Bakanlığı Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü tarafından yayımlanan ve elektronik ortamda da erişime açık olan istatistikler, Türk milletinin ad koyma geleneği hakkında araştırmacılara önemli veriler sunmaktadır. Tarihî süreçte kullanılan kişi adlarının tespit edilmesinde şer iye sicilleri yol gösterici olabilir. Biz de bu çalışmada bir sonraki başlıkta künyeleri verilen iki sicilden faydalanacağız. 1. Çalışmaya Esas Olan Verilerin Elde Edildiği Kaynaklar Çalışmaya esas olan şer iye sicillerinin ilki, Ankara nın İki Numaralı Şer iye Sicili dir. 1 Muharrem 997-8 Ramazan 998 (20 Kasım 1588-11 Temmuz 1590) tarihleri arasını kapsayan sicil üzerindeki akademik çalışma, Halit Ongan tarafından yapılmış ve bu çalışma Türk Tarih Kurumu tarafından yayımlanmıştır. Yayın, metin neşri şeklinde olmayıp sicildeki terimler, belli başlı dava konuları, kişi, yer, eser ve vakıf adlarının dizinini içermektedir. Faydalanılan diğer kaynak, Ankara nın 61 Numaralı Şer iye Sicili dir. 1680-1682 yılları arasına ait belgeleri içeren sicil, Mustafa Gülcan danışmanlığında Fuat Tezal tarafından incelenmiş ve 2006 yılında Selçuk Üniversitesi nde yüksek lisans tezi olarak sunulmuştur. Çalışma, belgelerden hareketle Ankara nın o dönemki sosyal, ticari ve iktisadi hayatını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Zikredilen tarih aralığında Ankara ilinde yaygın olarak kullanılan kişi adları da çalışmanın kapsamına dâhildir. Ancak eserde müstakil bir kişi adları dizini mevcut olmayıp sicilde sıklıkla geçen kadın ve erkek kişi adlarının listesi mevcuttur. 567 Yukarıda adı geçen iki eser, Ankara da ad koyma geleneği üzerine fikir verebilecek tarihî kaynaklardır. Türkiye İstatistik Kurumu verileri ise, ülkemizde kullanılmakta olan kişi adlarını 1923 yılından bugüne resmî rakamlar ışığında sunmaktadır. Çalışmada faydalanılan istatistikler İllere Göre Nüfus Kütüklerine Kayıtlı En Çok Kullanılan 5 Kadın ve Erkek Adı ve Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçlarına Göre, 2016 Yılında Doğan Bebeklere Konulan İsimler başlıklı göstergelerdir. 2. İstatistiki Veriler 2.1. İki Numaralı Şer iye Siciline Ait Veriler: 2.1.1. Erkek Adları: 1588-1590 yıllarını kapsayan İki Numaralı Şer iye Sicili nde 393 ü farklı toplam 2724 erkek adı yer almaktadır. Bu adlar kökenleri açısından değerlendirildiğinde karşımıza çıkan veriler şu şekildedir:
Grafik 1: İki Numaralı Şer iye Sicilinde Erkek Adlarının Kökenleri (393 Farklı Ad) 568 Grafik 2: İki Numaralı Şer iye Sicilinde Geçen Erkek Adlarının Kökenleri (Kullanım Sıklıkları Dikkate Alınarak / 2724 Ad) İki Numaralı Şer iye Sicili nde geçen erkek adlarının yaklaşık yarısının Arapça kökenli olduğu görülmektedir. Arapçayı %23 ile Türkçe, %9 ile Farsça takip etmektedir. İbranice adların birbirinden farklı 393 farklı ad içindeki kullanım oranı ise %3 tür. Adların kullanım sıklıkları dikkate alındığında sicildeki adların neredeyse ¾ lük kısmının (%72) Arapça kökenli olduğu göze çarpmaktadır. Dikkat çekici olan, ilk grafikte oranı yalnızca %3 olan İbranice kökenli adla-
rın kullanım sıklıkları dikkate alındığı ikinci grafikte %11 ile Arapçanın ardından ikinci sırayı almasıdır. Bu durum, dinler tarihi açısından büyük önem arz eden ve toplum tarafından sıkça kullanılan İbrahim, Yusuf, Yakup, İsmail gibi peygamber adlarının İbranice olmasından kaynaklanmaktadır. Sicilde Türkçe erkek adlarının toplam erkek adlarına oranı yalnızca %8 dir. 2.1.1.1. İki Numaralı Şer iye Sicili nde Yaygın Olarak Kullanılan Erkek Adları İki Numaralı Şer iye Sicili nde en sık geçen 5 erkek adı ve kullanım sayıları şu şekildedir: Mehmed (234), Ahmed (169), Mustafa (163), Ali (125), Hüseyin (81). Bu beş ismin tamamı Arapça kökenlidir. Bu adları sırasıyla Hasan, Mahmud, İbrahim, Yusuf ve Abdi takip etmektedir. Bunlardan İbrahim ve Yusuf İbranice, diğerleri Arapçadır. Görüldüğü üzere, sık kullanılan erkek adları arasında Türkçe kökenli olanı yoktur. 2.1.2. Kadın Adları: 1588-1590 yıllarını kapsayan İki Numaralı Şer iye Sicili nde 117 si farklı toplam 280 kadın adı yer almaktadır. Bu adlar kökenleri açısından değerlendirildiğinde karşımıza çıkan veriler şu şekildedir: 569 Grafik 3: İki Numaralı Şer iye Sicilinde Geçen Kadın Adlarının Kökenleri (117 Farklı Ad)
Grafik 4: İki Numaralı Şer iye Sicilinde Geçen Kadın Adlarının Kökenleri (Kullanım Sıklıkları Dikkate Alınarak / 280 Ad) Kökenleri bakımından değerlendirildiğinde; İki Numaralı Şer iye Sicili nde erkek adlarında olduğu gibi, kadın adlarında da Arapçanın üstünlüğü dikkati çekmektedir. Sicilde geçen 117 farklı kadın adının 61 i Arapça kökenlidir. Bu sayının istatistiki karşılığı %53 tür. Kullanım sıklıkları açısından bakıldığında, Arapça adların toplam adların %65 ini oluşturduğu görülmektedir. Gerek kullanılan 171 farklı ad, gerek sicilde geçen toplam adlar içinde Arapçayı sırasıyla Türkçe ve Farsça izlemektedir. Erkek adlarındakinin aksine, kadın adlarında İbranice kökenli kelimelere rastlanmamıştır. 2.1.2.1. İki Numaralı Şer iye Sicili nde Yaygın Olarak Kullanılan Kadın Adları 570 İki Numaralı Şer iye Sicili nde en sık geçen 5 kadın adı ve kullanım sayıları şu şekildedir: Fatma (24), Ayşe (20), Emine (10), Hatice (10), Ümmi (10). Bu adları sırasıyla Aynî, Kamer, Yasemin, Döndü ve Fati takip etmektedir. Bu isimlerden Yasemin Farsça, Döndü Türkçe kökenlidir. Diğer adlar Arapçadır. Erkek adlarındakinin aksine, İki Numaralı Şer iye Sicili nde - 9. sırada da olsa- sık kullanılan adlar arasında Türkçe kökenli bir ad yer almaktadır. 2.2. 61 Numaralı Şer iye Sicili ne Ait Veriler 1680-1682 yıllarına tarihlenen 61 Numaralı Şer iye Sicili nde ayrı bir kişi adları dizini mevcut olmayıp sicilde sıklıkla geçen kadın ve erkek kişi adlarının listesi mevcuttur. Bu sebeple; 61 Numaralı Şer iye Sicili, İki Numaralı Şer iye Sicili ne daha sınırlı oranda veri sunmaktadır. 2.2.1. Erkek Adları: İki Numaralı Şer iye Sicili nde olduğu gibi, 61 Numaralı Şer iye Sicili nde de en yaygın kullanılan 3 erkek adının Ahmed, Mehmed ve Mustafa olduğu belirtilmiştir. Buradan hareketle, 1680-1682 yıllarında da Arapça adların yaygın olduğu görülmektedir. İki Numaralı sicilde kullanım sıklığı bakımından 10. sırada yer alan Abdi ismine 61 Numaralı sicilde sık kullanılan isimler arasında yer verilmemiştir. Arslan, Budak, Bayram gibi Türkçe isimlerin de sicilde sıkça geçtiği araştırmacı tarafından belirtilmiştir.
Sık kullanılan erkek adları açısından değerlendirildiğinde, incelenen iki şer iye sicilinin büyük ölçüde örtüştüğü dikkati çekmektedir. 2.2.2. Kadın Adları: 61 Numaralı Şer iye Sicili nde en sık geçen kadın adlarının sırasıyla Ayşe, Fatma, Ümmî, Hatice ve Emine olduğu belirtilmiştir. Bu isimler, sırası farklı olmak kaydıyla İki Numaralı Şer iye Sicili nde de en sık kullanılan kadın adlarıdır. Bu sicilde yaygın olarak kullanıldığı belirtilen 22 kadın adından yalnızca Satı Türkçe kökenlidir. Sık kullanılan kadın adlarının da erkek adları gibi her iki şer iye sicilinde de büyük ölçüde örtüştüğü dikkati çekmektedir. 2.3. TÜİK Verileri Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından tutulan kişi adları istatistikleri, Ankara da ad koyma tercihlerindeki bugünkü durumu gözler önüne sermektedir. Bu amaçla, İllere Göre Nüfus Kütüklerine Kayıtlı En Çok Kullanılan 5 Kadın ve Erkek Adı ve Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçlarına Göre, 2016 Yılında Doğan Bebeklere Konulan İsimler başlıklı göstergeler temel alınacaktır. 2.3.1. İllere Göre Nüfus Kütüklerine Kayıtlı En Çok Kullanılan 5 Kadın ve Erkek Adı: Ankara da bugün en yaygın kullanılan 5 erkek adı sırasıyla Mehmet, Mustafa, Ali, Ahmet ve Hüseyin dir. Bu isimlerin incelenen şer iye sicillerinde de en sık geçen adlar olduğu hatırlanacaktır. 571 Ankara da bugün en yaygın kullanılan 5 kadın adı sırasıyla Fatma, Ayşe, Emine, Hatice ve Zeynep tir. Görüldüğü üzere, incelenen şer iye sicillerinde ilk 5 ad arasında yer alan Ümmi, bugün sık kullanılan kadın adları arasında değildir. Tarihî verilerde ilk 5 ad arasında yer almayan Zeynep, günümüzde daha yaygın durumdadır. Geçmişte olduğu gibi bugün de Arapça kökenli isimlerin yaygın olarak kullandığı görülmektedir. 2.3.2. 2016 Yılında Ankara İlinde Doğan Bebeklere Konulan İsimler Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçlarına Göre, 2016 Yılında Doğan Bebeklere Konulan İsimler istatistiğine göre, Ankara'da 2016 yılında doğan kız çocuklarına en çok konulan beş ad sırasıyla Zeynep, Elif, Defne, Miray ve Hiranur dur. Erkek bebeklerde ise ilk beş ad sırasıyla; Eymen, Yusuf, Ömer, Çınar ve Miraç tır. Kökenleri açısından incelendiğinde bu adlardan hiçbirinin Türkçe olmadığı görülmektedir. Kadın adlarından Zeynep, Elif ve Hiranur Arapça; Defne Yunanca, Miray ise Farsça+Türkçe dir. Erkek adlarından Yusuf İbranice, Çınar Farsçadır. Diğer üç ad ise Arapça kökenlidir. 3. Ankara İlinde Kullanılan Adların Tarihî-Karşılaştırmalı Olarak Değerlendirilmesi Çalışmaya konu olan şer iye sicillerinin ve TÜİK verilerinin incelenmesinden sonra Ankara da kullanılan kişi adlarındaki farklılaşmanın son yıllarda ortaya çıktığı görülmektedir. Tarihî süreçteki ve günümüzdeki yaygın adlar büyük oranda örtüşürken 2016 yılında en çok tercih
edilen adların büyük çoğunluğunun geçmişte yaygın olmayan adlardan seçildiği dikkati çekmektedir. Günümüzde çocuklara ad koymada yaygın olarak tercih edilen Miray, Defne, Hiranur, Eymen, Miraç ve Çınar isimlerine şer iye sicillerinde rastlanmamaktadır. Bu isimlerin son yıllarda yaygınlık kazandığı görülmektedir. Zeynep, Ömer ve Yusuf gibi geleneksel isimler ise geçmişe kıyasla bugün daha revaçtadır. Geleneksel olduğu düşünülen Elif adı da çalışmaya konu olan tarihî metinlerde tanıklanamamıştır. Dikkat çekici bir diğer nokta ise, tarihte olduğu gibi bugün de yaygın adlar arasında Türkçe kökenli olan hiçbir ada rastlanmayışıdır. Şer iye sicilleri; Türkçe kökenli Arslan, Aydın ve Balı isimlerinin gayrimüslimler arasında da yaygın olduğunu göstermektedir. Ayrıca, Kişi Adları Sözlüğü nde erkek adı olarak gösterilen Aynî nin geçmişte yaygın olarak kullanılan bir kadın adı olduğu dikkati çekmektedir. Sonuç Çalışmada, Ankara örneğinde geçmişten günümüze Türk toplumunda ad tercihlerinde yaşanan farklılaşma ortaya konulmaya çalışılmıştır. Tarihî süreçteki kişi adlarının tespitinde şer iye sicillerinden faydalanılmış, günümüze ait veriler ise Türkiye İstatistik Kurumundan temin edilmiştir. Çalışma sonucunda elde edilen ve yukarıda yeri geldikçe değinilen bulgular ana hatlarıyla şöyle özetlenebilir: Ankara da gerek tarihte gerekse bugün Türkçe kökenli adlar pek tercih edilmemektedir. İncelenen siciller ve TÜİK verileri sık kullanılan kişi adlarının arasında Türkçe kökenli olanlara rastlanmadığını göstermektedir. Geçmişte olduğu gibi bugün de Arapça kökenli isimlerin sıkça kullanıldığı dikkati çekmektedir. Bu isimlerin tercih edilmesinde çoğunlukla dinî hassasiyetlerin rol oynadığı söylenebilir. Tarihten bugüne, Ankara da sıklıkla tercih edilen kişi adları yakın geçmişe kadar büyük oranda örtüşmektedir. Kişi adları tercihinde asıl farklılaşmanın son yıllarda ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Bu durum, özellikle sosyolojik açıdan dikkat çekicidir. 572 Kişi adları yalnızca dil bilimi açısından değil; halk bilimi, sosyoloji gibi farklı disiplinler için de önemli birer malzemedir. Bu konu üzerinde yapılacak çalışmaların artması, bu çalışmada olduğu gibi birçok ilgi çekici bulguya ulaşılmasını sağlayacaktır. Basılı Kaynaklar KAYNAKLAR Akgündüz, A. vd. (1988). Şer iye sicilleri (I-II), İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Gürkan, F. (1988). Şer iye mahkemeleri sicilleri üzerinde bir araştırma, IX. Türk Tarih Kongresi nden Ayrıbasım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Ongan, H. (2014). Ankara nın iki numaralı şer iye sicili, Ankara: Türk Tarih Kurumu. Tezal, F. (2006). 61 numaralı şer iye sicil defterine göre Ankara da ictimai ve iktisadi hayat (1680-1682), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.
İnternet Kaynakları Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü, İsim İstatistikleri, www.nvi.gov.tr/hizmetlerimiz/istatistikler/isim-istatistikleri (15.09.2017) Türk Dil Kurumu, Güncel Türkçe sözlük, http://www.tdk.gov.tr/ (15.09.2017) Türk Dil Kurumu, Kişi adları sözlüğü, http://www.tdk.gov.tr/ (15.09.2017) Türkiye İstatistik Kurumu, Adrese dayalı nüfus kayıt istatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?alt_id=1059 (15.09.2017) Türkiye İstatistik Kurumu, En çok kullanımda olan kadın ve erkek isimleri, http://www.tuik.gov.tr/pretablo.do?alt_id=1059 (15.09.2017) 573