ENDUSTRi ic;i TiCARET VE TURKiYE

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi Cilt 9 Say1: 2 2001 129 ENDUSTRi ic;i TiCARET VE TURKiYE Osman Kii~ ii kahmetoglu * Ozet** Bu r;:alz$mada 1989-1998 donemi ir;:in Tiirkiye'nin Avrupa Birligi (AB) iilkeleri, AB d!$1 iilkeler ve bir biitiin olarak Diinya iilkeleri ile endiistri ir;:i ticareti Grubel Lloyd endeksi ile hesaplanml$ ve endeksin donem boyunca arll$ egilimi gosterdigi ortaya konulmu$lur. Bu egilimin, endiistri ir;:i ticareti gene! olarak ar;:tklamaya r;:alz$an etkenlerden ki$iba$ma gelir diizeyindeki arlz$, sanayile$me diizeyindeki ilerleme ve iktisadi biitiinle$me ile ili$kili oldugu sonucuna ula$tlml$llr. Tiirkiye'nin endiistri ir;:i ticaret diizeyi geli$mi$ iilkelere gore dii$iik diizeyde iken yeni sanayilqmekte alan iilkelere yakm diizeydedir. Tiirkiye'nin standart teknoloji iiriinlerindeki endiistri ir;:i ticareti ara teknoloji ve ileri teknoloji iiriinlerindeki endiistri ir;:i ticaretinden daha yiiksek diizeydedir. Giri~ Bu c;;ah~manm iki amac1 vard1r. Birincisi Tiirkiye'nin A vrupa Birligi (AB), AB d1~1 Ulkeler ve bir biitiin olarak Diinya iilkeleri ile olan endiistri ic;;i ticaretinin hesaplanmas1. ikinci olarak, endiistri ic;;i ticareti belirleyen temel etkenleri goz online alarak Tiirkiye'nin endiistri ic;;i ticaretinin ac;;iklanmasi. Uluslararas1 ticaret, endiistriler aras1 ticaret (inter industry trade) bic;;iminde ortaya t;ikabilecegi gibi endiistri ic;;i ticaret (intra industry trade) bic;;iminde de olabilir. Endiistri ic;;i ticaret, belirli bir endiistri kapsammda yer alan birbirinden farkhla~tmhm~ yap1daki iiriinlerin e~ zamanh olarak hem ihrac;; hem de ithal edilmesidir. Tiiketici tercihlerine gore, iilkelerin birbirinden farkhla~tmbm~ yap1daki endiistriyel iiriinleri ( otomobil, elektronik e~ya, dayamkh tiiketim mallan gibi) kar~1hkh olarak ihrac;; ve ithal etrneleri endiistri ic;;i ticarete ornek olarak gosterilebilir. Boylece iilkeler arasmda Prof.Dr., Marmara Oniversitesi, iktisadi ve idari Bilimler Fakiiltesi, iktisat Bi:ili.imii. For the summary in English see the end page of the Article.

130 ENDOSTRi iyi TiCARET VE TORKiYE belirli iiriinlerde iki yonlii ticaret ortaya c;;1kar. Sermaye emek oram benzer yap1da olan iilkeler arasmda endiistri ic;;i ticaret yiiksek diizeydedir. Belirli bir endiistride endiistri ic;;i ticaretin yiiksek diizeyde olmas1 ac;;1k sec;;ik bir kar~ila~hrmah iistiinliik durumunun ortaya yikmadigmi gosterir. Bu nedenle endiistri ic;;i ticaret kar~ila~tlrmah iistiinliigii yans1tmaz. Endiistri ic;;i ticarette d1~ ticaretten saglanan kazanc;;, tiiketicilere saglanan tercih c;;e~itligi ve iiretimde gerc;;ekle~en olc;;ek ekonomilerinden kaynaklanmaktadir. Endiistriler aras1 ticaret, birbirinden tamamen farkh yap1daki iiriinlerin kar~ila~hrmah iistiinliik ya da kar~1la~tmnah dezavantaj durumuna gore ihrac;; veya ithal edilmesidir. (tekstil iiriinii ile bilgisayann, g1da iiriinii ile elektronik iiriiniiniin miibadele edilmesi gibi) Bir iilkenin endiistriler aras1 ticaret durumu o iilkenin kar~ila~hrmah iistiinliik yap1sma bagh olarak belirlenir. Endiistriler aras1 ticarette d1~ ticaretten saglanan kazanc;; uzmanla~ma ve iiriinlerin miibadelesinden kaynaklanmaktad1r. Endiistri ic;;i ticaret, uluslararas1 ticaretten, kar~1la~tmnah iistiinliik yolu ile edinilen kazanc;;lan a~an ek kazanc;;lar saglar, c;;iinkii endiistri ic;;i ticaret iilkelere daha geni~ kapsamh piyasalardan yararlanrna olanag1 verir 1 ikinci Diinya sava~1 sonras1 donemde endiistri 191 ticaret, ozellikle endiistriyel iiriinlerde, siirekli bic;;imde art1~ gostenni~tir. Giiniimiizde Diinya ticaretinin yakla~1k olarak dortte biri, aym sanayi dah kapsammda gerc;;ekle~en, endiistri ic;;i ticaretten olu~maktad1r 2. Kapsam ve Sm1rlamalar Endiistri ic;;i ticaretin olc;;iimiinde genellikle standart Uluslararas1 Ticaret Smif1andirmasi (SITC) kapsammdaki ihracat ve ithalat verilerinden yararlamlmaktad1r. SITC kapsammda uluslararas1 ticarete giren iiriinlere ili~kin ihracat ve ithalat verileri degi~ik diizeylerde toplula~tmlmaktadu. Toplula~hrma diizeyi iiriin simflandirmasi ic;;in temel ahnan basamak saylslna ( l'den 5'e kadar) bagh olarak degi~ik bic;;imde ortaya y1kmaktad1r. Buna gore iiriin s1mflandmnasmdaki basamak say1smm azalhlmas1 toplula~hrma diizeyinin artrnasma yol ac;;makta, basamak say1smm arttmlmas1 ise ayn~manm artrnasma (toplula~hrma diizeyinin azalmasma) yol ac;;maktad1r. Endiistri ic;;i ticaretin olc;;iimiinde temel almacak toplula~tuma diizeyinin belirlenmesi son derece onem ta~unaktad1r. Olc;;iimler ic;;in yiiksek diizeyde toplula~tmlm1~ iiriin gruplan temel ahnd1gmda endiistri ic;;i ticaret endeks

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 131 degeri oldugundan daha fazla olarak hesaplanabilmektedir. Ote yandan, ols;iimlerde iiriin bazmda ayn~tjrmanm yiiksek diizeye ula~masi durumunda ise endiistri is;i ticaret endeks degeri daha dii~iik diizeylerde kalmaktad1r. 3 Uygulamah s;ah~malarda endiistri is;i ticaretin ols;iimiinde degi~ik diizeyde iiriin ayn~tmnalan temel almmakla birlikte genel olarak ayn~tirmanm ii<; basamaga dayand1g1 veriler daha s1k olarak kullamlmaktad1r iktisat literatiiriinde endiistri i<;i ticaretin ol<;iimiinde ajternatif yakla~imlar bulumnaktad1r. 4 Bununla birlikte son y!llarda endiistri is;i ticaretin ols;iimiine yonelik uygulamah s;ah~malarda genellikle Grubel-Lloyd yakla~1rrunm benimsemni~ oldugu goriilmektedir. Grubel-Lloyd yakla~1mmda belirli bir i.iri.in grubu i<;in endi.istri i<;i ticaret, toplam ticaret (xj+mj) eksi endi.istriler aras1 ticaret (xi -mi) olarak tammlamnaktad1r 5. Endi.istri i<;i ticaret = (Xj+illj) -lxj-mjl, Endiistri is;i ticaretin toplam ticaret is;indeki pay1, x+m.-lx-ml B i = J J J J olarak gosterilebilir. Gerekli klsaltmalar yap1larak x. +m J J belirli bir i.iri.in grubu i<;in endi.istri i<;i ticaret, lx -ml Bi = 1- J J olarak gosterilebilir. Yukandaki denklemde, Bi = Ulkenin xi+mi j iiriiniindeki endiistri is;i ticaret endeks degeri, xi = Ulkenin j i.iri.ini.indeki ihracat degeri, mi = Ulkenin j iiriiniindeki ithalat degeri olarak gosterilmektedir. Her bir endiistriye ait ihracat ve ithalatm toplam ihracat ve ithalat is;indeki pay1 farkh diizeydedir. Bu nedenle bir grup endiistri is;in toplam endiistri is;i ticaretin hesaplamnasmda aguhkh ortalamanm kullamlmas1 gerekli olmaktad1r. Buna gore endiistri is;i ticaret endeksi ag1rhkh (weighted) ortalama olarak a~ag1daki bis;imde hesaplanabilir. I(xi +mj-ilxi -mil B. = i=l i=l J n :L(xi+mJ j= l Endiistri 191 ticaret endeks degeri O:::;Bj:'Sl olarak gosterilebilir. Hesaplanan endeks degerinin 0 olmas1 tam endiistriler aras1 ticareti gosterir.

132 ENDOSTRI i<;:i TiCARET VE TORKiYE Bu durumda ya ithalat ya da ihracat degeri s1f1rd1r. Endeks degerinin 1 'e yakmla~mas1 yiiksek diizeyde endiistri i9i ticaretin ger9ekle~tigini gosterir. Bu durumda belirli bir iiriin grubunda ihracat ve ithalat miktarlan birbirine yakm diizeydedir. Bir iilkenin top lam ticaretindeki dengesizligin (L I Xj-ITij I) yol a9hg1 d1~ ticaret a91g1 ya da fazlas1, dengesizligin biiyiikliigiine bagh olarak endiistri i9i ticaret endeksinin a~ag1ya dogru sapmasma yol a9ar. Diger bir deyi~le d1~ ticaretteki dengesizlik endiistri i9i ticaret endeksinin eksik hesaplanmasma neden olur. Bu sapmay1 gidermek amac1 ile Grubel-Lloyd yakla~1mmda diizeltilmi~ (adjusted) endiistri i9i ticaret endeksi onerilmektedir: I(xi +rnj-ilxi -mil c.= j = l j = l J n n n L(xi +rnj- Lxi-Lrni Grubel-Lloyd yakla~1mmda diizeltilmi~ endeksin hesaplanmasmda endiistri 191 ticaret (toplam ticaret hacmi-ticaret dengesizligi)'ne oranlanrnaktad1r. Boylece endiistri i9i ticaret dengeli (balanced) ticaret baknnmdan hesaplanrnaktad1r. Belirli bir iilkede, toplam ihracat ile toplam ithalat arasmdaki farla.n toplam ticarete oranm yiiksek oldugu durumda, diizeltilmi~ endeksin kullamlmas1, ag1rhkh ortalama ile hesaplanan endeks degerindeki sapmay1 ortadan kald1rarak endeks degerinin yiikselmesini saglar. Bununla birlikte diizeltilmi~ endeks yalmzca temel iiriin gruplanndaki iki yonlii ticarete uygulanabilir yap1dadu. Grubel-Lloyd tarafmdan geli~tirilen diizeltilmi~ endiistri i9i ticaret endeksine altematif olarak 9e~itli endeksler onerilrni~tir. 6 Ancak bu alternatif endekslerin hi<;birinin gene) bir kabul gormedigi soylenebilir. 7 Yukanda yapllan a91klamalara bagh olarak Tiirkiye'nin AB iilkeleri, AB d1~1 iilkeler ve bir biitiin olarak Diinya iilkeleri ile endiistri i9i ticareti, oncelikle SITC Rev.3 kapsammdaki il9 basamakh toplam 259 ilriln grubundaki ihracat ve ithalat degerleri temel almarak Grubel-Lloyd endeksi ile hesaplanrn1~hr. Bu hesaplamalar endiistri i9i ticaretin iiriin grubu olarak boyutlan ve niteligi hakkmda bilgi vermektedir. ikinci olarak 9ah~mada, endiistri i9i ticaretin ii9 basamakh iiriin gruplan i9in hesaplanrnasmda temel alman ihracat ve ithalat degerleri ayn ayn kendi i9inde birle~tirilerek SITC

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 133 tek basamakh liriin gruplan baklmmdan endlistri ic;i ticaret hesaplamalan yap1lm1~tlr. Benzer bir bic;imde standart teknoloji, ara teknoloji ve yilksek teknoloji lirlinlerinde bir blitlin olarak endilstri ic;i ticaret olc;illmli~tlir. SITC tek basamakh ilrlin gruplan baknmndan endlistri ic;i ticaret hesaplamalannda birinci a~amada ag1rhkh ortalama (Bj) formii!u kullamlrru~tlr. ikinci a~amada ise Tlirkiye'nin toplam ticaretindeki dengesizlik goz online ahnarak endilstri ic;i ticaret dlizeltilmi~ endeks (Cj) ile hesaplanrm~tlr. <;::ah~mada son olarak, lirlinlerin tekl1olojik ozelliklerine gore endlistri ic;i ticaret ag1rhkh ortalama (Bj) olarak standart teknoloji, ara teknoloji ve yliksek teknoloji lirilnleri baklmmdan hesaplanrm~hr. Boylece lirlinlerin degi~ik bic;imdeki gruplandmlmalanna dayah olarak hesaplanan TUrkiye'nin endustri i9i ticaret endeksi, dorduncu bolumde belirtilen hipotezler c;erc;evesinde degerlendirilecek ve sonuc; 91kanlma yoluna gidilecektir. DiE'den saglanarak hesaplamalarda kullamlan SITC Rev. 3 ihracat ve ithalat verileri 1989 y1h sonrasm1 kapsad1g1 ic;in Tlirkiye'nin endlistri ic;i ticaret endeksi 1989-1998 donemi ic;in olu~turulmu~tur. Tiirkiye'nin Endiistri i~i Ticareti Bir lilkenin bir ba~ka iilke ile ya da c;e~itli lilke gruplan ile olan endilstri ic;i ticaretinin hesaplamnasmdaki amac; iki yonlli ticaretin yogunlugunun ve niteliginin olc;lilmesidir. Bu c;ah~mamn dordlincli bollimlinde ortaya konularak hipotezlere yonelik olarak Tlirkiye'nin AB lilkeleri, AB d1~1 Ulkeler ve bir biitlin olarak DUnya iilkeleri ile olan endustri i9i ticareti hesaplanm1~tlr. Tlirkiye'nin toplam ihracatmda AB iilkelerinin pay1 1989'da %46.5, 1998'de %50 dlizeyindedir. Tlirkiye'nin toplam ithalatl ic;inde AB illkelerinin pay1 1989'da %38.3 iken 1998'de %52.4 dilzeyinde olmu~tur. Tlirkiye'nin toplam ihracatmda AB d1~1 lilkelerin pay1 1989'da %53.5 iken 1998'de %50 dlizeyinde olmu~tur. Tlirkiye'nin toplam ithalatmda AB d1~1 iilkelerin pay1 1989'da %61.7 iken 1998'de %47. 6 dilzeyine inmi~tir 8. Tlirkiye'nin AB lilkeleri ile olan ticareti artarken AB d1~1 lilkelerle olan ticareti azalma gostermektedir. AB ve AB d1~1 lilkelerin Tilrkiye'nin toplam ticareti ic;indeki ag1rhg1 goz online almd1gmda endlistri ic;i ticareti bu lilkeler grubu yonlinden hesaplamanm anlamh oldugu soylenebilir. <;::ah~mamn ikinci bollimlinde belirtilen yakla~nnlara dayah olarak Tlirkiye'nin endlistri ic;i ticareti hesapland1gmda a~ag1daki c;izelgelerde belirtilen endeks degerlerine ula~llmaktad1r.

134 ENDOSTRI i9l TiCARET VE TORKiYE I Tablo 1: Tiirkiye-AB Ulkeleri Arasmda Endiistri i~i Ticaret SITC URUN GRUPLANINA GORE Ag1rhkh Ortalama (Bj) 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 0 G1da Malzemeleri ve Canh 0,02 0,03 0,06 0,06 0,07 0,01 0,06 0,08 0,10 Hayvanlar I iyki ve Tiittin 0,04 0,09 0,07 0,17 0,13 0,15 0,26 0,21 0,29 2 Hammaddeler 0,27 0,27 0,18 0,23 0,15 0,25 0,21 0,25 0,27 3 Mineral ve Yakitlar 0,62 0,69 0,56 0,57 0,83 0,10 0,77 0,90 0,58 4 Hayvansal ve Bitkisel Yaglar 0,05 0, 10 0,16 0,35 0,17 0,62 0,87 0,78 0,61 5 Kimya Sanayi Uriinleri 0,32 0,23 0,21 0,19 0,15 0,19 0,17 0,12 0,13 6 Mamul Uriinler Sanayii 0,38 0,40 0,35 0,38 0,32 0,39 0,47 0,50 0,52 7 Makine ve Ula~m1 Araylan 0, 15 0,12 0,15 0,19 0,13 0,27 0,22 0,20 0,18 Sanayii 8 C e~ itli Smai Oriinler 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,30 0,09 0,14 0,14 Ag1rhkh Ortalama (Bj) 0-4 ilksel Uriinler 0,19 0,18 0,18 019 0,17 0,08 0,21 0,23 0,23 5-8 Smai Uriinler 0,21 0,19 0,18 0,20 0,16 0,29 0,24 0,24 0,24 0-8 BUtUn 0 riinler 0,21 0,19 0,18 0,20 0,16 0,20 0,23 0,24 0,24 Diizeltilmi~ (Cj) 0-4 ilksel Uriinler 0,25 0,22 0,24 0,25 0,19 0,31 0,22 0,23 0,25 5-8 Smai Oriinler 0,25 0,25 0,24 0,25 0,25 0,35 0,32 0,40 0,40 0-8 BiitUn Oriinleri 0,22 0,22 0,21 0,23 0,23 0,26 0,29 0,36 0,37 URUNLERiN TEKNOLOJiK OZELLiKLERiNE GORE* Ag1rhkh Ortalama (Bj) I Standart Teknoloji Uriinleri 0,20 0,20 0,18 0,19 0,17 0, 15 0,25 0,29 0,32 2 Ara Teknoloji Oriinleri 0,35 0,27 0,29 0,31 0,27 0,27 0,34 0,30 0,24 3 YUksek Teknoloji Orunler 0,06 0,05 0,06 0,07 0,04 0,29 0,08 0,09 0, 10 1998 0,12 0,29 0,32 0,44 0,56 0,12 0,55 0,21 0,16 0,24 0,26 0,26 0,28 0,39 0,36 0,34 0,26 0,11 Kaynak: DiE, SJTC Rev. 3 ihracat ve ithalat Verileri: (1989-1998}'den Hesapland1. (Veriler disket ortammda ii<; basamakta derlendi) (*) SITC Rev. 3 kapsammdaki iiriln gruplannm standart, ara ve yiiksek teknoloji iiriinleri olarak stmflandmlmasmda Frederico Foders (1996), s.9'dan yararlamld1. Bkz. Ek 1.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSI 135 ITablo 2 : Tiirkiye-AB D1~1 Ulkeler Arasmda Endiistri i~;i Ticaret SITC URUN GRUPLANINA GORE 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Ag1rhkh Ortalama (Bj) 0 G1da Malzemeleri ve Canh 0,13 0, 19 0,17 0,17 0,14 0,13 0,19 0,12 0,14 0,25 Hayvanlar I i9ki ve Tiittin 0,09 0,14 0,20 0,55 0,42 0,45 0,63 0,68 0,79 0,73 2 Hammaddeler 0, 19 0,23 0,23 0,14 0,19 0,17 0, 14 0,17 0,17 0,18 3 Mineral ve Yak1tlar 0, 19 0,04 0,05 O,Q3 0,06 O,Q3 0,04 O,Q3 O,Q3 O,Q7 4 Hayvansal ve Bitkisel Yaglar 0,68 0,67 0,65 0,74 0,06 0,31 0,34 0,34 0,41 0,43 5 Kimya Sanayi Uriinleri 0,39 0,39 0,33 0,36 0, 19 0,39 0,25 0,29 0,28 0,30 6 Mamul Uriinler Sanayii 0,65 0,50 0,52 0,49 0,39 0,54 0,46 0,49 0,53 0,48 7 Makine ve Ula~Im Ara9lan Sanayii 0,23 0,22 0,24 0,26 0, 14 0,33 0,29 0,32 0,32 8 <;:e~itli Smai Uri.inler 0,08 0,14 0,17 0,15 0,06 0,12 0,15 0,20 0,19 Ag1rhkh Ortalama (Bj) 0-4 ilksel D riinler 0,20 0,13 0,16 0,16 0,12 0,12 0,15 0,14 0,15 5-8 Smai Uriinler 0,42 0,35 0,36 0,35 0,19 0,40 0,33 0,36 0,37 0-8 Biitiin Uriinler 0,33 0,24 0,26 0,27 0,16 0,29 0,26 0,27 0,29 Diizeltilmi~ (Cj) 0-4 ilksel Uriinler 0,22 0,29 0,25 0,28 0,28 0,20 0,28 0,28 0,30 5-8 Smai Uri.inler 0,45 0,43 0,45 0,42 0,24 0,40 0,39 0,41 0,42 0-8 Biitiin Uriinler 0,36 0,38 0,37 0,38 0,25 0,34 0,36 0,37 0,39 URUNLERiN TEKNOLOJiK OZELLiKLERiNE GORE* Ag1rhkh Ortalama (Bj) I Standart Teknoloji Uriinleri 0,36 0,33 0,34 0,34 0,20 0,34 0,31 0,33 0,35 0,37 0,19 0,21 0,37 0,32 0,36 0,43 0,41 2 Ara Teknoloji Uriinleri 0,36 0,17 0,18 0,18 0,15 0,21 0,20 0,19 0,20 0,27 3 Yiiksek Teknoloji Uriinleri 0,16 0,16 0,19 0,22 0,06 0,27 0,20 0,26 0,27 0,31 0,35 Kaynak: DiE, SITC Rev. 3 jhracat ve hhalat Verileri: (1989-1998/den Hesapland1. (Veriler disket ortammda iic; basamakta derlendi) (*) SITC Rev. 3 kapsammdaki iiriin gruplannm standart, ara ve yiiksek teknoloji iiriinleri olarak Simflandmlmasmda Frederico Foders ( 1996), s.9'dan yararlam1dl. Bkz. Ek 1.

136 ENDOSTRi i<;:i TiCARET VE TORKIYE ITablo 3 : Tiirkiye-Diinya Ulkeleri Arasmda Endiistri i.yi Ticaret SITC URUN GRUPLARINA GORE Agtrhkh Orta1ama (Bj) 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 0 Gtda Malzemeleri ve Canlt 0,11 0,13 0,16 0,16 0,11 0,05 0,16 0,15 0,16 0,24 Hayvanlar 1 i<;ki ve Tiitiin 0,08 0,13 0,19 0,49 0,34 0,40 0,54 0,57 0,68 0,66 2 Hammaddeler 0,23 0,28 0,23 0,20 0,22 0,38 0,19 0,23 0,22 0,24 3 Mineral ve Yakttlar 0,42 0,12 0,14 0,12 0,12 0,04 0,12 0,09 0,06 0,11 4 Hayvansal ve Bitkisel Yag1ar 0,64 0,63 0,67 0,72 0,11 0,36 0,48 0,45 0,48 0,50 5 Kimya Sanayi Uriinleri 0,43 0,38 0,34 0,33 0,18 0,33 0,25 0,24 0,25 0,26 6 Mamul Uriinler Sanayii 0,57 0,53 0,52 0,51 0,37 0,57 0,52 0,56 0,59 0,59 7 Makine ve Ula~tm Ara<;lan Sanayii 0,20 0,17 0,19 0,23 0,14 0,36 0,26 0,26 0,25 0,29 8 Ce~itli Smai Uriinler O,Q7 0,09 0,09 0,10 O,D7 0,28 0,13 0,20 0,21 0,21 Agtrhklt Ortalama (Bj) 0-4 ilksel Uriinler 0,22 0,17 0,20 0,21 0,15 0,14 0,19 0,19 0,19 5-8 Smai Uriinler 0,35 0,30 0,29 0,30 0,18 0,41 0,31 0,33 0,34 0-8 Blitlin Uriinler 0,31 0,26 0,26 0,27 0,17 0,30 0,28 0,29 0,30 Diizeltilmi~ (Cj) 0-4 ilksel Oriin1er 0,23 0,27 0,24 0,28 0,25 0,19 0,28 0,29 0,29 5-8 Smai Uriin1er 0,39 0,38 0,38 0,37 0,26 0,45 0,40 0,46 0,47 0-8 Blitlin Uriinler 0,33 0,35 0,33 0,34 0,25 0,33 0,37 0,42 0,43 URUNLERiN TEKNOLOJiK OZELLiKLERiNE GORE* Agtrhklt Orta1ama (Bj) 1 Standart Teknoloji Uriinleri 0,31 0,31 0,31 0,31 0,20 0,30 0,32 0,36 0,38 0,39 2 Ara Teknoloji Uriinleri 0,41 0,25 0,27 0,28 0,21 0,28 0,30 0,28 0,26 0,31 3 Yliksek Teknoloji Ortin1eri 0,13 0,11 0,12 0,14 0,05 0,35 0,13 0,15 0,18 0,20 1998 0,24 0,35 0,33 0,33 0,47 0,44 Kaynak: DiE, SITC Rev. 3 ihracat ve ithalat Verileri: (1989-19982'den Hesapland1. (Veriler disket ortammda i.i<;: basamakta derlendi) (*) SITC Rev. 3 kapsammdaki i.iri.in gruplannm standart, ara ve yi.iksek teknoloji i.iri.inleri olarak smtflandmlmasmda Frederico Foders (1996), s.9'dan yararlamld1. Bkz. Ek 1. <;izelge l'deki sonw;lara gore 1989-1998 doneminde Ttirkiye'nin AB i.ilkeleri ile endi.istri i<;:i ticareti agtrhkh ortalama (Bj) olarak; ilksel tirtinlerde (SITC 0-4), smai i.iri.inlerde (SITC 5-8) ve ti.im i.iri.inlerde (SITC 0-8) art1~ gostenni~tir. Bu genel art1~a kar~thk mineral ve yakitlar ve kimya sanayii

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 137 liriinlerinde endlistri i<;:i ticaret endeksi azalma gostermi~tir. Endlistri i<;:i ticaretin en yliksek ol<;:lide artl~ gosterdigi kesim mamul liriinler sanayii olmu~tur. Tlirkiye'nin AB lilkeleri ile olan toplam ticaretindeki dengesizligi ( d1~ ticaret a<;:1gm1) goz online alarak endlistri i<;:i ticareti dlizeltilmi~ endeks (q) ile hesapladigimizda, ag1rhkh ortalama'ya (Bj) gore daha yliksek dlizeyde endeks degerine ula~ilmaktay1z. Boylece endlistri i<;:i ticaretin hesaplanmas1 masmda ortaya <;:Ikan sapma giderilmektedir. Dlizeltilmi~ endeks ile yapllan hesaplamalardan anla~ilacag1 gibi Tlirkiye'nin AB lilkeleri ile endlistri i<;i ticareti 1989-1998 doneminde hem ilksel tirtinlerde hem de smai lirlinlerde artl~ gostermi~tir. Drlinler teknolojik ozelliklerine gore standart teknoloji, ara teknoloji ve ytiksek teknoloji tirtinleri olarak Simflandmlabilirler. 9 Endlistri i<;:i ticaretin dlizeyi (miktan) normal olarak lirlin farkhla~tlrmasmm dlizeyi ile pozitif yonde ili~kilidir. Yliksek teknoloji liriinlerindeki liriin farkhla~t1rmas1 genellikle diger liriin gruplanna gore daha fazlad1r. Bunun bir sonucu olarak, geli~mi~ lilkeler arasmdaki endlistri i<;:i ticarette yliksek teknoloji lirlinlerinin ilk mada yer alacagi soylenebilir. Avrupa Birligi lilkelerinde 1981-1990 tarihleri arasmda, birlik i<;:i ticarette yliksek teknoloji liriinlerindeki endlistri i<;:i ticaret diger liriin lirlin gruplanna gore daha fazla dtizeydedir. 10 Urlinlerin teknolojik ozellikleri baklmmdan Tlirkiye'nin AB iilkeleri ile endlistri i<;:i ticaretini ag1rhkh ortalama (Bj) olarak hesapladigimizda geli~mi~ lilkelerdeki egilimden farkh bir sonu<;: ortaya <;:Ikmaktad1r. Buna gore Ttirkiye'nin AB i.ilkeleri ile standart teknoloji lirlinlerindeki endtistri i<;i ticareti diger lirlin gruplanna gore daha yliksek dlizeye ula~makta ve zaman i<;:inde bu liriin grubundaki endlistri i<;:i ticaret art!~ gostermektedir. Ote yandan, endi.istri i<;i ticaret, ara teknoloji tirtinlerinde bir ol<;tide azalma egilimi gostermekte, yliksek teknoloji liriinlerinde ise <;:ok dli~lik boyutta kalmaktad1r. <;::izelge 2 'deki sonu<;:lara gore 1989-1998 doneminde Tlirkiye'nin AB d1~1 lilkelerle endlistri i<;:i ticareti, ag1rhkh ortalama (Bj) olarak; ilksel tirtinlerde <;:ok az bir art1~ gosterirken smai lirlinlerde azalma gostermi~tir. Tlim lirlin gruplan goz online almd1gmda endlistri i<;:i ticaretin azalma gosterdigi goriilmektedir. Smai lirlinler kapsammda endlistri i<;:i ticaret, kimya sanayii ve mamul liriinler'de azalma gosterirken makine ve ula~1m ara<;:lan ile <;:e~itli sanayi lirlinler'de art!~ gostermi~tir. Tlirkiye'nin AB d1~1 iilkelerle toplam ticaretindeki dengesizligi ( d1~ ticaret ay1gm1) goz online alarak endlistri i<;:i ticareti dtizeltilmi~ endeks (Cj) ile hesapladigimizda, ag1rhkh ortalamaya gore daha yliksek endeks degerine ula~maktay1z. Dlizeltilmi~ endeks ile

138 ENDOSTRi i9i TiCARET VE TORKiYE yap1lan hesaplamalarda 1989-1998 doneminde endiistri i<;i ticaret bir biitiin olarak ilksel iiriinlerde azalma, smai iiriinlerde ise artma gostermektedir. Tiirkiye'nin AB d1~1 iilkelerle iiriinlerin teknolojik yap1lan baklmmdan endiistri i<;i ticareti ag1rhkh ortalama (Bj) olarak hesapland1gmda; standart teknoloji iiriinlerinin ilk mada yer ald1g1 ancak zaman i<;inde <;ok fazla bir degi~menin ortaya <;Ikmad1g1 anla~ilmaktad1r. 1990 sonrasm1 goz oniine ahrsak ara teknoloji ve yiiksek tekl1oloji iiriinlerinde endiistri i<;i ticaretin artma egiliminde oldugu soylenebilir. c;izelge 3'deki sonw;iara gore 1989-1998 doneminde Ttirkiye'nin bir biitiin olarak Diinya iilkeleri ile endiistri i<;i ticareti ag1rhkh ortalama (Bj) o1arak; ilksel iiriin1erde art!~ gosterirken smai iiriinlerde degi~me gostermemi~tir. Smai iiriinler kapsammda endiistri i<;i ticaret kimya sanayiinde biiyiik ol<;iide azalma gosterirken diger iiriin gruplannda art!~ gostermi~tir. ilksel iiriinler kapsammda, endiistri i<;i ticaret endeksi mineral ve yak1tlar ile hayvansal ve bitkisel yaglarda azalma gosterirken diger iiriin gruplannda artma gostermi~tir. Tiirkiye'nin toplam ticaretindeki dengesizligi( d1~ ticaret a<;igmi) goz oniine alarak Diinya iilkeleri ile endiistri i<;i ticareti diizelti1mi~ endeks (Ci) ile hesapladigimizda, aguhkh ortalamaya (Bj) gore daha yiiksek endeks degerlerine ula~maktayiz. Diizeltilmi~ endeks ile yap1lan hesaplamalarda 1989-1998 doneminde endiistri i<;i ticaret bir biitiin olarak ilksel iiriinlerde ve smai iiriinlerde art!~ gostermektedir. Ttirkiye'nin bir btittin olarak Dtinya tilkeleri ile tirtinlerin teknolojik yapllan bak1mmdan endiistri i<;i ticareti ag1rhkh ortalama (Bi) olarak hesapland1gmda; standart teknoloji iiriinlerinin ilk may1 aldigi, bunu mas1 ile ara teknoloji ve yiiksek tekl1oloji iiriinlerinin izledigi goriilmektedir. 1990 sonrasm1 goz oniine aldigimizda her ii<; iiriin grubundaki endiistri i<;i ticaretin yiikselme egiliminde oldugu goriilmektedir. Endiistri i~;i Ticareti Apklayan Temel Etkenler Yukanda yap1lan a<;1klamalara dayah o1arak herhangi bir ii1ke a<;ismdan belirli bir zaman dilimi ic;in endtistri ic;i ticaret endeksi hesaplanabilir. Olu~turulan hipotezler yard1m1 ile endiistri i<;i ticaretin zaman i<;indeki geli~imi ile bir iilke ekonomisindeki belirli ekonomik ozellikler arasmdaki ili~kiler ara~tmhr. Boylece endiistri i<;i ticaretin a<;1klanmasma yonelik olarak degerlendirilebilecek temel hipotezler ~oyle malanabilir. 11

AVRUPA ARA!;)TIRMALARI DERGiSI 139 Ortalama endiistri ic;:i ticaret diizeyindeki biiyiime ile ortalama ki~i ba~ma gelirdeki biiyiime arasmda (ozellikle geli~mi~ iilkeler bakimmdan) yakm bir ili~ki vard1r. iktisadi biitiinle~meye katllan iilkelerdeki endiistri ic;:i ticaret diizeyi iktisadi biitiinle~me dt~mdaki iilkelere gore daha yiiksek diizeydedir. Geli~mi~ iilkelerdeki ortalama endiistri ic;:i ticaret geli~mekte olan tilkelerdeki endtistri ir;i ticaretten daha ytiksek dtizeydedir. Smai iiriinlerdeki endiistri ic;:i ticaret diizeyi ilksel iiriinlerdeki (hammadde ve birincil tirtinlerdeki) endiistri ir;i ticaret diizeyinden daha yiiksektir. <;ah~mada Tiirkiye ic;:in hesaplanan endiistri ic;:i ticaret endeksi yukanda belirtilen hipotezler yoniinden degerlendirilecektir. 1. Ki~iba~ma Gelirdeki Arti~ Analiz donemi boyunca ( 1989-1998) Tiirkiye'de ki~iba~ma gelir diizeyi c;:e~itli dalgalanmalara kar~il1k siirekli olarak artl~ gostermi~tir. 1 2 Yukanda r;izelge 3'de Ttirkiye'nin bir biitiin olarak Diinya iilkeleri ile endiistri ir;i ticaretinin 1989-1998 doneminde, hem agtrhkh ortalama (Bj) hem de diizeltilmi~ ortalama (Cj) olarak artl~ gosterdigi goriilmektedir. Bu ac;:tklamalardan anla~tlacagi gibi ki~iba~ma gelir di.izeyi ile endiistri ic;:i ticaret aym yonde geli~me gostennektedir. Ki~iba~ma gelir di.izeyinin yi.ikselmesi ti.iketicilerin birbirinden farkhla~tmhm~ i.iri.inlere olan taleplerinin yiiksehnesine yol ac;:maktad1r. Boylece farkhla~tmlm1~ i.iriin ithalatmm artmas1 ve yurtic;:i i.ireticilerin ic;: ve d1~ talebin kar~1lanmasma yonelik olarak farkhla~tmlm1~ iiriinler iiretme c;:abas1, sonuc;: olarak endi.istri ic;:i ticaretin yiiksehnesine yol _ ac;:ar. Ki~iba~ma gelir di.izeyinin artmas1 ile endi.istri ic;:i ticaret arasmdaki olumlu yondeki ili~ki degi~ik c;:ah~malarda ortaya konulmu~tur. 13 2. iktisadi Biitiinle~me iktisadi biitiinle~me kapsammdaki i.ilkelerde ticareti engelleyen etkenlerin ortadan kaldmlmas1 bu i.ilkeler arasmda genel bir ticaret art1~ma yol ac;:ar. iktisadi biitiinle~me ile endiistri ic;:i ticaret arasmda nedensel bir ili~ki vard1r. Bununla birlikte bu ili~kinin tam olarak belirgin (ac;:tk) oldugu soylenemez. iktisadi biitiinle~me ile endi.istri ic;:i ticaret arasmdaki ili~ki ticaretin

140 ENDOSTRi l<;i TiCARET VE TORKiYE serbestle~mesi, tercih vqitligi ve talep vak1~mas1 (overlapping), azalan iiretim maliyetleri, faktor hareketleri ve firma ivi ticaret gibi etkenlere bagh olarak aviklanabilir. 14 iktisadi biitiinle~menin endiistri ivi ticarete olan etkisini ara~hrmak amac1yla bir iilkenin birlik iilkeleri ile olan endiistri ivi ticareti, birlik d1~1 iilkelerle ya da genel endiistri ivi ticaret ile kar~ila~tmlabilir. Bu vervevede vizelge 1'de gosterilen Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile endiistri ivi ticareti vizelge 2'deki AB d1~1 iilkelerle endiistri ivi ticaret ve ~izelge 3'deki Dtinya Ulkeleri ile endtistri i~i ticaret ile kar~jla~tmlarak degerlendirme yap1labilir. Anla~Ilacagi gibi Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile olan endiistri ivi ticareti hem AB d1~1 iilkelerle hem de gene! olarak Diinya iilkeleri ile olan endiistri ivi ticaretinden daha dii~iik diizeydedir. Ancak endeks degerlerinin 1989-1998 tarihleri arasmdaki geli~imine bakildigmda AB iilkeleri ile olan endiistri ivi ticaretin AB d1~1 iilkelere ve Diinya iilkelerine gore endiistri ivi ticaretten daha h1zh bir bivimde artt1g1 goriilmektedir. Boylece zaman ivinde Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile olan endiistri ivi ticaret diizeyi AB d1~1 iilkelerle olan endiistri ivi ticaret diizeyine yakm bir duruma gelmi~tir. Yukanda ula~ilan sonuvlara benzer bivimde Avrupa Ekonornik Toplulugu iilkelerinde topluluk ivi endiistri ivi ticaretin genel endiistri 191 ticaretten daha h1zh art!~ gosterdigi kamtlanm1~tlr. 15 3. iktisadi geli~mi~lik dtizeyi iktisadi baklmdan geli~mi~ iilkelerde endiistriyel iiretimin toplam iiretim ivindeki pay1 yi.iksek diizeydedir. Yukanda aviklandigi gibi endiistri ivi ticaret smai iiriinlerde ortaya vikan endiistri ivi ticaret ilksel iiriinlere gore daha yiiksek diizeydedir. Bu nedenle iktisadi bak1mdan ileri diizeyde geli~rni~ iilkelerde endiistri ivi ticaretin yiiksek diizeyde olacag1 soylenebilir. Ote yandan geli~mekte olan iilkelerde ise smai iiretimin goreli olarak daha Slmrh boyutlarda oldugu ve bu iilkelerin daha vok ilksel iiriinlerle uzmanla~tlgi, buna kar~1hk yeni sanayile~en iilkelerde ise endiistriyel iiriin iiretiminin son y1llarda giderek art!~ gosterdigi bilinmektedir. Uygulamah vah~malar yeni sanayile~mi~ iilkelerdeki endiistri ivi ticaretin geli~mekte olan iilkelere gore daha yiiksek diizeyde ancak geli~rni~ iilkelerden ise daha dii~iik diizeyde oldugunu ortaya koymaktad1r. 16 Avrupa Birligi iilkelerinde 1987 y1lmda smai iiriinlerde birlik ivi ortalama endiistri ivi ticaret endeksi (Bj) Fransa'da 0.75, ingiltere'de 0.71, Almanya'da 0.70, Hollanda'da 0.70, Belvika/Liiksemburg'da 0.67, ispanya'da 0.65, italya'da 0.61, irlanda'da 0.57, Danimarka'da 0.55, Portekiz'de 0.40, Yunanistan'da 0.26 dtizeyindedir. Anla~Ilacag1 gibi AB'nin geli~mi~ iilkelerinde endiistri ivi ticaret yi.iksek

AVRUPAARA$TIRMALARI DERGiSi 141 iken, geli~mi~ iilkelerin sanayile~me diizeyine ula~mam1~ Portekiz, Yunanistan gibi iilkelerde endiistri i~i ticaret endeksi gorece dii~iik dtizeydedir. 17 Yukandaki ~izelge 1, ~izelge 2 ve ~izelge 3'deki sonu~lara gore Tiirkiye'nin smai iiriinlerdeki endiistri i~i ticaret diizeyinin, geli~mi~ iilkelerin endiistri i~i ticaret diizeyinden dii~iik diizeyde oldugu, buna kar~1hk Portekiz ve Yunanistan gibi iilkelerin endiistri i~i ticaretine yakm diizeyde oldugu anla~11maktad1r. Yukandaki kar~1la~t1rma iktisadi geli~mi~lik diizeyi ile endiistri i~i ticaret arasmdaki ili~kiyi dogrulamaktad1r. Tiirkiye'nin endiistri i~i ticaretinin gorece dii~iik diizeyde olmasmm nedenlerinden biri de sanayile~me bak1mmdan yeterince geli~memi~ olmas1d1r. 18 Bununla ilgili olarak bir ~ah~mada,geli~mekte olan iilkelerin bir ~ogunun ba~ta Tiirkiye'nin emek yogun iiriinleri ihra~ edip sennaye/teknoloji yogun iiriinleri ithal etmesi nedeni ile endiistriler aras1 ticareti arttlrma olanagmm list smmna geldigi buna kar~1hk bu iilkelerin endiistri i~i ticaret diizeylerini arttlrmalan i~in ag1r sanayi iiriinlerini kapsayan mal gruplannda biiyiik pazarlara a~ilmalanmn gerekli oldugu belirtilmektedir. 19 Sanayile~me diizeyindeki ilerleme ile birlikte geli~mekte olan iilkelerde endiistri i~i ticaretin yiikselme egilimi gosterecegi soylenebilir.bir biitiin olarak geli~mekte olan iilkelerin geli~mi~ iilkelerle endiistri 1~1 ticareti 1980-1992 doneminde art1~ gostermi~tir. Ancak yeni sanayile~mi~ iilkelerin geli~mi~ iilkelerle endiistri i~i ticareti, diger geli~mekte olan iilkelerin geli~mi~ iilkelerle endiistri i~i ticaretine gore daha yliksek diizeydedir. 4. frrunlerin ozelligi Pazar yap1s1, iiriiniin kalite ve nitelik bak1mmdan farkhla~tmlabilmesi, iiretimde ol~ek ekonornilerinin ger~ekle~tirilebilmesi, iiretim siirecinin a~amalara aynlabilmesi gibi ozelliklere dayah olarak smai iiriinler endiistri i~i ticaretin ortaya ~1kmasma yol a~ar. bte yandan ilksel iiriinlerdeki pazar yaplsl ve iiriiniin ozellikleri iiriin farkhla~tmnasml on1eyici niteliktedir 20. Bu nedenle ilksel iiriinlerde s1mrh bir diizeyde endiistri i~i ticaret ortaya ~1kar. Sonu~ olarak smai iiriinlerde (SITC 5-8) ortaya ~1kan endiistri i~i ticaret ilksel iiriinlerde (SITC 0-4) ortaya ~1kan endiistri i~i ticarete gore daha yiiksek diizeye ula~1r. Yukandaki ~izelge 1, ~izelge 2 ve ~izelge 3 deki sonu~lara gore hem diizeltilmi~ endiistri i~i ticaret endeksine gore (Cj) hem de aguhkh ortalama'ya (Bj) gore Tiirkiye'nin smai iiriinlerdeki endiistri i~i ticareti ilksel liriinlerdeki endlistri i<!i ticaretine gore daha yliksek diizeydedir.

142 ENDOSTRI i<;i TiCARET VE TORKiYE Bu gene! kar~ila~hrmanm otesinde bir analiz yapabilmek ivin Tiirkiye'nin AB ve AB d1~1 iilkelerle olan ticaretinin temel iiriin gruplan ve bu iiriin gruplannm iverdigi teknoloji yoniinden degerlendirerek, uluslararas1 ticarete katllan iiriinlerin endiistri ivi ticareti nas1l etkiledigi ortaya konabilir. Tablo 4: Temel Uriin Gruplarma Gore Tiirkiye'nin AB Ulkeleri ile Ticareti Tiirkiye'nin AB Tiirkiye'nin AB iilkelerine yaptig1 i.ilkelerinden yaptig1 toplam ihracatm toplam ithalatm i.iri.in gruplanna i.iri.in gruplanna gore gore %da!lnm %dag1lnm SITC TEMEL DRDN GRUPLARI 1989 1998 1989 1998 0 G1da Malzemeleri ve Canh Hayvanlar 13,38 12,41 3,83 1,29 1 i9ki ve Ti.iti.in 2,60 1,18 0,24 0,16 2 Hammaddeler 7,05 3,16 6,58 4,20 3 Mineral ve Yak1tlar 3,45 0,74 1,70 1,38 4 Hayvansal ve Bitkisel Yaglar 0,15 0,34 1,38 0,49 0-4 ilksel URUNLER 26,63 17,83 13,73 7,52 5 Kimya Sanayi Driinleri 4,61 2,03 20,67 17,41 6 Mamul Uriinler Sanayii 24,94 25,47 21,62 16,87 7 Makine ve Ula~1m Ara9lan Sanayii 5,26 16,46 39,25 49,88 8 <;:e~itli Smai Uri.inler 38,50 38,17 4,71 8,27 5-8 SINAi 0R0NLER 73,37 82,17 86,27 92,48 TOPLAM 100,00 100,00 100,00 100,00 URUNLERiN TEKNOLOJiK OZELLiKLERiNE GORE* 1 Standart Teknoloji Uriinleri 86,00 78,50 33,00 25,00 2 Ara Teknoloji Driinleri 12,80 17,50 33,80 38,50 3 Yiiksek Teknoloji Driinler 1,20 4,00 33,20 36,50 Kaynak: DiE (2000), s.4-15 den hesapland1.. (*) Ek l'deki smlfland1rma temel almarak DiE, SITC Rev.3 ihracat ve ithalat verileri: I 989-I 998'den hesapland1. (:izelge 4'den anla~ilacagi gibi 1989-1998 doneminde Tiirkiye'nin AB iilkelerine yaphg1 toplam ihracat ivinde smai iiriinlerin pay1 artarken ilksel ilrtinlerin pay1 azalma gostermi~tir. Ttirkiye'nin AB Ulkelerinden yaphg1 toplam ithalat ivinde smai tirilnlerin pay1 arh~ gosterirken ilksel ilrtinlerin

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 143 payt azalma gostermi~tir. Anla~tlacagt gibi Tiirkiye ile AB iilkeleri arasmda smai iiriin ticareti kar~thkh olarak artl~ gostermi~tir. Smai iiriin ihracatmda, c;e~itli smai iiriinler (SITC 8) ve mamul iiriinler sanayii (SITC 6) yiiksek pay ahrken smai iiriin ithalatmda ise kimya sanayi iiriinleri (SITC 5) ve makine ve ula~tm arac;lan sanayii (SITC 7) yiiksek pay almaktadtr. Anla~Ilacagt gibi ihracat ve ithalat farkh iiriin gruplannda yogunla~maktadtr. Bununla birlikte iki yonlti ticaret mamul tirtinler sanayiinde (SITC 6) goreli olarak ytiksek diizeye ula~makta ancak diger iiriin gruplannda yetersiz boyutta kalmaktad1r. Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile gerc;ekle~tirdigi smai iiriin ihracat ve ithalatmm farkh yaptda oldugu soylenebilir. Bu nedenle Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile olan endiistri ic;i ticareti dii~iik diizeyde kalmaktadu. iktisadi biitiinle~me kapsammdaki iilkelerde endiistri ic;i uzmanla~manm ortaya ylkmasi ic;in gerekli ko~ul iiye iilkelerin iiretim yaptlannm rakip iilkeler durumunda olmas1dir. 20 Oysa yukandaki ac;tklamalar I~Igmda Tiirkiye'nin endiistriyel iiriinlerde AB iilkelerine gore rakip ekonomi degil tamamlaytci ekonomi durumunda oldugu soylenebilir. Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile ticaretin iiriinlerin teknolojik yap1lan baktmmdan degerlendirdigimiz de baz1 ozellikler ortaya c;tkmaktad1r. Buna gore 1998 ythnda Tiirkiye'nin AB iilkelerine yaphgi ihracatta standart teknoloji iiriinlerin pay1 %78.5, ara teknoloji iiriinlerinin pay1 %17.5 yiiksek teknoloji iiriinlerinin pay1 ise %4 diizeyindedir. Buna kar~thk 1989-1998 donerninde ihracat ic;inde standart teknoloji iiriinlerinin pay1 azahrken ara ve yiiksek teknoloji iiriin1erinin pay1 art1~ gostermi~tir. Tiirkiye'nin 1998 y1hnda AB iilkelerinden yaptlg1 ithalat ic;inde ara teknoloji iiriinlerinin pay1 %38.5, yiiksek teknoloji iiriinlerinin pay1 %36.5, standart teknoloji iiriinlerinin pay1 ise %25 dtizeyindedir. 1989-1998 donerninde ithalat ic;inde standart teknoloji iiriinlerinin pay1 azahrken ara ve yiiksek teknoloji iiriinlerinin payt art1~ gostermektedir. Sonuc; olarak Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile ticaretinde ag1rhkh olarak standart teknoloji iiriinlerini ihrac; ettigi, ara ve yiiksek teknoloji iiriinlerini ise ithal ettigi soylenebilir. Bu sonuc; Tiirkiye ile AB iilkeleri arasmdaki teknolojik ac;1g1 ortaya koymaktad1r. Uluslararasi ticarette geli~mekte olan iilkeler standartla~rru~ iiriinler ihrac; edip yeni teknoloji UrUnlerini ithal etmektedirler. 20 TUrkiye'nin AB tilkeleri ile ihracat ve ithalatmm dagthrruna bakacak olursak iki yonlii ticaretin en yogun oldugu kesim standart teknoloji iiriinleridir. Bunu Sirasi ile ara ve yiiksek teknoloji UrUnleri izlemektedir. Bu olgu, c;izelge 1'de ortaya konulan standart teknoloji UrUnlerindeki endlistri ic;in ticaretin, ara ve yliksek teknoloji UrUnlerine gore daha yiiksek diizeyde olmas1 olgusu ile tutarhdtr.

144 ENDOSTRI i<;i TICARET VE TORKiYE Tiirkiye'nin endiistri i<;:i ticareti tek basamakh iiriin gruplan baklmmdan ag1rhkh ortalama olarak hesapland1gmda ula~llan endeks degerleri mamul iiriinler sanayii d1~mda Bj<0.5 olmaktad1r. Ancak endiistri i<;:i ticareti SITC ii<;: basamakh iiriin gruplan baknmndan hesapladjglm!zda bir boliim UrUnlerde Bj>0.50 endeks degeri ortaya <;:lkmaktadjr. Genel olarak herhangi bir iiriin grubu i<;:in (ii<;: basamakh) hesaplanan endiistri i<;:i ticaret endeks degerinin Bj>0.50 olmas1 durumunda yiiksek diizeyde, Bj<0.50 olmas1 durumunda ise dii~iik diizeyde endiistri i<;:i ticaretten soz edilmektedir. 21 Bu a<;:1klamalara bagh olarak ii<;: basamakh iiriin gruplannda Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile endiistri i<;:i ticareti a~ag1daki gibi gosterilebilir. Tablo 5: Tiirkiye'nin AB Ulkeleri ile Endiistri i~i Degeri B- > 0.50 Olan Uriin Grubu Saytlan Ticaretinde Endeks SITC 0-8 Urlin 1989 % 1998 % Teknolojik Yap1ya Gore Urlin Grubu Sayilan (*) Sm1flandmnasJ 1. Standart Tekno1oji Ortin1eri 149 35 23,4 49 32,8 2. Ara Tekno1oji Ortin1eti 72 15 20,8 10 13,8 3. Yliksek tekno1oji Urlin1eti 38 2 5,2 I 2,6 TOPLAM 259 52 20,0 60 23,1 Kaynak : DiE, SITC Rev. 3 ihracat ve ithalat verileri: 1989-1998'den hesapland1. (*) U<;: Basamakh <;izelge 5'den anla~1lacag1 gibi endeks degeri Bj > 0.50 olan ii<;: basamakh iiriin gruplan standart teknoloji iiriinlerinde yogunla~maktad1rlar. 1989-1998 doneminde Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile endiistri i<;:i ticaretinde endeks degeri Bj > 0.50 olan iiriin gruplannm toplam sayisi art1~ gostermi~tir. Ancak bu arh~m standart teknoloji iiriinlerinde ortaya <;:1khg1, buna kar~1hk ara teknoloji iiriinlerinde gerilemenin oldugu goriilmektedir.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISi 145 Tablo 6: Temel Uriin Gruplarma Gore Tiirkiye'nin AB D1~1 Ulkeler ile Ticareti Ti.irkiye'nin AB d1~1 Ti.irkiye'nin AB d1~1 i.ilkelere yapt1g1 i.ilkelerden yapt1g1 toplam ihracatm toplam ithalatm i.iri.in gruplanna i.iri.in gruplanna gore %da-,hm1 I gore %daf illml SITC TEMEL URUN GRUPLARI 1989 1998 1989 1998 0 G1da Malzemeleri ve Canh Hayvanlar 20,8 15,54 4,96 3,90 1 is;ki ve Ti.iti.in 5,76 3,59 2,26 1,27 2 Hammaddeler 7,15 2,81 12,33 11,39 3 Mineral ve Yakitlar 1,19 1,18 33,68 19,09 4 Hayvansal ve Bitkisel Yaglar 2,41 1,43 2,39 1,84 0-4 ilksel 0R0NLER 37,31 24,55 55,62 37,49 5 Kimya Sanayi Urtinleri 11,32 6,51 11,04 10,92 6 Mamul Urtinler Sanayii 33,45 32,22 14,34 17,97 7 Makine ve Ula~1m Aras;lan Sanayii 4,89 13,86 16,84 28,47 8 <;e~itli Smai Ori.inler 12,98 22,81 2,08 5,10 5-8 SINAi 0RUNLER 62,69 75,45 44,38 62,51 TOPLAM 100,00 100,00 100,00 100,00 URUNLERiN TEKNOLOJiK OZELLiKLERiNE GORE* 1 Standart Teknoloji Urtinleri 80,60 76,20 49,00 38,00 2 Ara Teknoloji Urtinleri 15,30 16,90 30,90 40,70 3 Ytiksek Teknoloji Urtinleri 4,10 6,90 20,10 21,30 Kaynak: DiE (2000), s.242-253 den hesapland1. (*) Ek 1 'deki stmflandmna temel almarak DiE, SITC Rev.3 ihracat ve ithalat Verileri: 1989-1998'den hesap1andl (:izelge 6'dan anla~ilacagt gibi 1989-1998 doneminde Tiirkiye'nin AB d1~1 i.ilkelerin iilkelere yaphgt toplam ihracat ir;:inde smai iiriinlerin pay1 artarken i1ksel iiriin1erin pay1 azalma gostermi~tir. Ti.irkiye'nin AB d1~1 i.ilkelerden yaptigt top1am ithalat ir;:inde ilkse1 iiri.inlerin pay1 azalma gosterirken smai i.iriinlerin pay1 art1~ gostermi~tir. Ti.irkiye'nin AB d1~1 i.ilke1ere smai iiriin ihracatmda mamul iiriinler sanayii (SITC 6) ve r;:e~itli smai iiriin1er (SITC 8) yiiksek pay ahrken, smai iiriin1er ithalatmda makine ve ula~1m arar;:1an sanayi (SITC 7) ve mamul iiriin1er sanayii (SITC 6) en

146 ENDOSTRIICI TICARET VE TORKIYE yiiksek pay1 alan iiriin grupland1r. ithalat ve ihracat paylannm birbirinden farkh diizeyde olmas1 iki yonlii ticaretin yiiksek diizede olmad1gm1 gostermektedir. iki yonlii ticaretin en yogun oldugu kesim mamul iiriinler sanayidir. Tiirkiye'nin AB d1~1 iilkeler ile ticaret iiriinlerin teknolojik ozelliklerine gore degerlendirdigimizde a~ag1daki dag1hm ortaya 91kmaktad1r. Buna gore 1998 yllmda Tiirkiye'nin AB d1~1 iilkelere yapt1g1 ihracatta standart teknoloji iiriinlerinin pay1 % 76.2, ara teknoloji iiriinlerinin pay1 %16.9 yiiksek teknoloji iiriinlerinin pay1 ise %6.9 d1r. Buna kar~1hk 1989-1998 doneminde toplam ihracat i9inde standart teknoloji iiriinlerinin pay1 azahrken diger iiriin gruplanmn pay1 arh~ gostermektedir. Tiirkiye'nin 1998 yllmda AB d1~1 iilkelerden yapt1g1 ithalat i9inde standart teknoloji iiriinlerinin pay1 %38 ara teknoloji iiriinlerinin pay1 %40.7 yiiksek teknoloji iiriinlerinin pay1 ise %21.3dir. 1989-1998 doneminde ithalat i~inde standart teknoloji tirtinlerinin pay1 azalml~, ara teknoloji iiriinlerinin pay1 artm1~, yiiksek teknoloji iiriinlerinin pay1 ise fazla bir degi~me gostermerni~tir. Tiirkiye'nin AB d1~1 iilkelere ihracat ve ithalatma bakacak olursak iki yonlii ticaret en yogun olarak standart teknoloji iiriinlerinde ortaya 91kmaktad1r. Bu olgu 9izelge 2 de ortaya konulan standart teknoloji tirtinlerindeki endtistri i~i ticaretin ara ve yiiksek teknoloji iiriinlerine gore daha yiiksek diizeyde olmas1 olgusu ile tutarhhk saglamaktad1r. U9 basamakh iiriin gruplannda Tiirkiye'nin AB d1~1 iilkeler ile endiistri i9i ticareti a~ag1daki gibi gosterilebilir. Tablo 7: Tiirkiye'nin AB D1~1 Ulkelerle Endiistri i.;i Ticaretinde Endeks Degeri Bj > 0.50 Olan Uriin Grubu Saydan Teknolojik Yap1ya Gore Ori.in SITC 0-8 Uriin 1989 % 1998 Smiflandmnas1 Grubu Say1lan (*) 1. Standart Teknoloji Uriinleri 149 35 23,4 44 2. Ara Teknoloji Uriinleri 72 23 31,9 26 3. Yiiksek teknoloji Uriinleri 38 6 15,7 9 TOPLAM 259 64 24,7 79 % 29,5 36,1 23,6 30,5 Kaynak: DiE, SITC Rev. 3 ihracat ve ithalat verileri: 1989-1998'den hesapland1. (*) U9 Basamakh

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 147 Tiirkiye'nin AB d1~1 iilkelerle endiistri ivi ticaretinde endeks degeri Bj>0.50 olan iiv basamakh iiriin gruplanmn toplam say1s1 1989-1998 donemi boyunca artl~ gostermi~tir. Bu art1~ degi~ik diizeyde olmakla birlikte biitiin iiriin gruplannda ortaya v1km1~t1r. Endeks degeri Bj>0.50 olan iiriin gruplan standart teknoloji ve ara teknoloji iiriinlerinde yogunla~maktad1r. Sonu~ Tiirkiye'nin ilksel ve smai iiriinlerdeki endiistri ivi ticareti 1989-1998 doneminde hem ag1rhkh ortalama (Bj) hem de diizeltilrni~ endeks (Cj) olarak art1~ gostermi~ ancak hesaplanan ortalama endeks degeri donem boyunca 0.50'nin altmda kalrn1~tjr. Bu nedenle Tiirkiye'nin endiistri ivi ticaretinin goreli olarak dii~iik diizey de oldugu soylenebilir. Tiirkiye'nin AB iilkeleri ile ticaretini zaman ivinde serbestle~tirmesi ve daha sonra giimriik birligi yoluyla iktisadi biitiinle~meyi gervekle~tirmesi bu iilkelerle olan endiistri ivi ticaretin yiikselmesine yol avml~tlr. Bununla birlikte Tiirkiye'nin AB iilkelerine gore tamamlayjcl ekonomi durumunda olmas1 bu iilkelerle olan endiistri ivi ticaretin yeterince art1~ gostermesini engellemektedir. 1989-1998 doneminde Ttirkiye'nin toplam ticaretinde AB iilkelerinin pay1 artl~ gosterirken AB d1~1 iilkelerin pay1 azalma gostermesi, AB d1~1 iilkelerle olan endiistri ivi ticaretin azalmasma yol avml~tlr. Tiirkiye'nin smai iiriinlerdeki endiistri ivi ticareti ilksel iiriinlerdeki endtistri ic;i ticaretinden daha ytiksek dtizeydedir. Ttirkiye'nin endtistri ic;i ticaret diizeyi geli~mi~ iilkelere gore daha az buna kar~1hk yeni sanayile~en iilkelere daha yakm diizeydedir. Tiirkiye'nin toplam ihracat ve ithalatmda 1989-1998 doneminde smai iiriinlerin pay1 artl~ gosterirken ilksel iiriinlerin pay1 azalrru~tlr. Boylece smai iiriinlerin bir boliimiinde iki yonlii ticaretin art1~1 endiistri ivi ticaretin yiikselmesini saglam1~tlr. Tiirkiye'nin standart teknoloji tirtinlerindeki endtistri ic;i ticareti ara teknoloji ve ytiksek teknoloji tirtinlerindeki endtistri ic;i ticaretine gore daha ytiksek dtizeydedir. Tiirkiye'nin sanayile~me diizeyini daha ileri duruma getirmesi, endiistri ivi ticaretini olumlu yonde etkileyecektir. 1989-1998 doneminde Ttirkiye'de ki~iba~ma gelir diizeyi ve bir biitiin olarak endiistri ivi ticaret diizey aym yonde geli~me gostermi~tir. ***

148 ENDOSTRI ic;:i TiCARET VE TORKIYE Summary The objectives of this paper were to ascertain the extend to which intra industry trade took place in Turkey over the period 1989-1998. When the compared with developed countries we found that average levels of intra industry in Turkey low, but then they changed positively over the period 1989-1998. Turkey's intra industry trade trends shows positive relationship with real income growth, economic integration and level of industrialization. Turkey's intra industry trade in standard technology goods is greater than intra industry trade in high technology and intermediate technology goods. Notlar 1 Paul R. Krugman (1997), s.l40. 2 Paul R. Krugman (1997), s.139. 3 Dimitri Mardas (1992), s.6-7. 4 Bela Balassa (1966), s.471; Antonio Aquino (1978), s.280-281. 5 H.G.Grubei-P.J.Lloyd (1975), s.20. 6 Antonio Aquino (1978), s.281., Stefano Vona (1991), s.690-691., Ramkishen S.Rajan (1996), s.382-383. 7 Lars Nilsson (1999), s.107., Lars Nilsson (1997), s.560. 8 DiE, (2000) sjcxix. 9 Standart teknoloji iiriinleri, teknolojisi biiyiik 6l9iide belirginle~mi~ iiriinler olarak kabul edilebilir. Ara~tlrma geli~tirme harcamalanmn ciro'ya (turnover) oranm diizeyine bagh olarak yiiksek teknoloji ve ara teknoloji iiriinleri aynm1 yap1labilir. Bkz. OECD (1994). 10 Marius Brillhart (1998), s.328-329. 11 Jitendralal Borkakoti, (1998), s.402-405; David Greenaway-Chris Milner (1986), s.91-106.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 149 12 DiE (1998), s.687; DiE (1994), s.711. 13 Dermot Me Aleese (1979), s.147; Oli Havrylyshyn-Engin Civan (1983), s.132-133. 14 David Greenaway (1989), s.31-33. 15 Zdenek Drabek-David Greenaway (1984), s.457. 16 David Greenaway-Chris Milner (1986), s.96. 1 7 Dimitri Mardas (1992), s.22. 18 Martin Kurt Schiller (1995), s.89. 19 Gtilten Kazgan (2000),S.56. 20 Larrs Nilson (1999), s.122. 21 David Greenaway-Chris Milner (1986), s.104-105. 22 Zdanek Drabek-David Greenaway, (1984), s.448. 23 Nigel Grimwade (1992), s.120. 24 Bernadette Andreosso-O'Callaghan-Camilla A. Noonan (1996), s.l59 Pablo Rodas-Martini (1998), s.342-343.. Kaynaklar Andreosso-O'Callaghan- Noonan Camilla A., "European Intra-Industry Trade Emerging Industrial Specialization in Central and Eastern Europe", Journal of World Trade~ Vol. 30 No:6, 1996. Aquino Antonio, "Intra-Industry Trade and Inter-Industry Specialization as Concurrent Sources oflnternational Trade in Manufactures", Weltwirtschaftliches Archiv.l...Band 114 Heft 2, 1978.

ISO ENDOSTRI i<;i TiCARET VE TORKiYE Balassa Bela, "Tariff Reductions and Trade in Manufactures among the Industrial Countries", American Economic Review, Vol. 61 Number 3, June 1966. Borkakoti Jitendralal, International Trade: Causes and Consequences, Macmillian, London 1998. Brillhart Marius, "Trading Places: Industrial Specialization in the European Union", Journal of Common Market Studies, Vol. 36 No:3, September 1998. DiE, SITC Rev.3 jhracat ve jthalat Verileri: 1989-1998, (Disket ortammda i.i9 basamakh) DiE, Tiirkiye jstatistik Y!llzgz 1994, Ankara 1994. DiE, Tiirkiye htatistik Yzllzgz 1998, Ankara 1998. DiE, Tiirkiye-Avrupa Birligi Dz$ Ticareti 1989-1998, Ankara 2000. Drabek Zdenek-Greeaway David, "Economic Integration and Intra-Industry Trade: The EEC and CMEA Compared", Kyklos, Vol. 37 Fasc. 3, 1984. Foders Frederico, MERCOSUR: A New Approach to Regional Integration? Kiel Working Paper No: 746, Kiel Institute of World Economics, 1996. Greenaway David, "Regional Trading Arrangements and Intra-Industruy Trade: Evidence and policy issues", D. Greenaway-T. Hyclak-R.J. Thornton (Eds), Economic Aspects of Regional Trading Arrangements, Harvester Wheatsheaf, London 1989, iqinde. Greenaway David-Milner Chris, The Economics of Intra-Industry Trade, Basil Blackwell, Oxford 1986. Grimwade Nigel, Intranational Trade New Patterns of Trade Production and Investment, Routledge, London 1992. Grube! Herbert G.-Lloyd P.J., Intra Industry Trade,_Macmillian, London 1975.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 151 Havrylyshyn Oli- Civan Engin, Intra Industry Trade and the stage of Development: A Regression Analysis of Industrial and Developing Countries, World Bank Reprint Series: Number 306, 1983. Kazgan Gtilten,Kiireselle.]me ve Ulus Devlet, istanbul Bilgi Universitesi Yaymlan,istanbul2000. Krugman Paul R. -Obstfeld Maurice, International Economics Theory and Policy, Fourth Edition, Addison-Wesley, New York 1997. Mardas Dimitri, "Intra-Industry Trade in Manufactured Products between the European Economic Communty and the Eastern European Countries", Journal of World Trade~ Vol. 26 No:5, October 1992. Me Aleese Dermont, "Intra Industry Trade, Level of Development and Market Size", Herbert Giersch (Ed), On the Economics of Intra Industry TradeJ. Mohr, Tlibingen 1979, ic;inde. Nilsson Lars, "The Measurement of Intra Industry Trade between Unequal Partners", Weltwirtschaftliches ArchivLBand 113 Heft 3, 1997. Nilsson Lars, "Two-Way Trade between Unequal Partners: The EU and Developing Countries", Weltwirtschaftliches ArchivJ._Band 113 Heft 3, 1997. OECD, Science and Technology Policy-Review and OutlookJ. Paris 1994. Rajan Ramkishen S. "Measures of Intra-Industry Trade Reconsidered with Reference to Singapore's Bilateral Trade with Japan and the United States", Weltwirtschaftliches ArchivJ._Band 132 Heft 2, 1996. Rodas-Martini Pablo, "Intra Industry Trade and Revealed Comparative Advantage in the Central American Common Market" World Development, Vol. 26 No: 2, 1998. SchUler Martin Kurt, "The Path of Intra-Industry Trade Expansion: the case of Spain and Turkey", ODTU Geli.;me Dergisi, Vol. 22 (1), 1995. Vona Stefano, "On the Measurement of Intra-Industry Trade: Some Further Thoughts", Weltwirtschaftliches ArchivJ._Band 127, 1978.

152 ENDOSTRi i<;:i TICARET VE TORKiYE Ek: 1 Tablo 8: Uluslararas Ticarette Yer Alan Uriinlerin i~erdigi Teknoloj,ye Gore SmlflandinlmasJ SITCREV. 3 URUNGRUBU l.yuksek TEKNOLOJi 54 Ttp ve eczacthk iirunleri 72 Belirli endtistriler ic;in ozel makineler 74 Gene! endtistri makine cihaz ve aksamt 75 Bilgisayar ve btiro malzemeleri 764 ileti~im cihazlan 772 Elektrik devreleri 774 Ttbbi gerec,;ler 776 Yan iletkenler 778 Elektrikli makine ve gerec;ler 792 Hava ta~ttlan, uzay ta~ttlan 793 Gemiler ve suda yiizen ta~ttlar 87 Mesleki bilimsel kontrol alet ve cihazlan 88 Fotografc,;thk cihazlan ve optik lgere<;ler 2. ARA TEKNOLOJi 3 Madeni yaktt, yaglar ve ilgili maddeler 5 (54 HARi<;) Kimya sanayi tirtinleri 61 i~lenmi~ deri ve deri iiriinleri 62 Kauc,;uktan e~ya 64 Kagtt, karton ve kagtt hamuru 71 Gtic; tireten makine ve cihazlar 73 Metal i~leme makineleri 76 (764 HARiC::) Ses kaytt cihazlan 77(772.774.776.778 Evlerde kullamlan cihazlar HARiC) 78 Kara ta~ttlan 3. STANDART TEKNOLOJi 0 Gtda maddeleri ve canh hayvanlar 1 ic,;kiler ve tiitiin

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGiSi 153 2 Yenilmeyen hammadde (akaryaklt haric;) 4 Hayvansal ve bitkisel yaglar 63 Mantar ve odun iiriinleri 65 Dokuma iiriinleri 66 Metal d1~1 maddeden yap!lan e~ya 67 Demir ve ~elik 68 Demir d1~1 metaller 69 Metal mamuller 79 (792.793 HARi<;) Diger ta~1t arac;lan 81 Prefabrik yap!lar 82 Mobilya 83 Seyahat e~yas1 84 Giyim e~yas1 85 Ayakkab1lar 89 <;e~itli mamul e~ya Kaynak: Fredenco Faders (1996), s.9.