Editörler Ebru Gökmeşe & Hicran Yıldız İş Sağlığı ve Güvenliği Yazarlar Belkız Adıgüzel Ebru Gökmeşe Ediz Güripek Emre Gümüş Hakan Kendir Hicran Yıldız İpek Özenir Kübra İncirkuş Mehmet Yılmaz Naci Ömer Alayunt Özge Tuçe Gökalp Sacide Yıldızeli Topçu
Editörler Doç.Dr.Ebru Gökmeşe & Doç.Dr. Hicran Yıldız İş Sağlığı ve Güvenliği ISBN: 978-605-9498-18-0 Kitapta yer alan bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir 1.Baskı 2018 Bu kitabın basım,yayın ve satış hakları Lisans Yayıncılığa aittir.anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,elektronik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz. Gözde Matbaa Lisans Yayıncılık Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Tahtakale Mah. Hicret Sokak No:8/A Avcılar-İSTANBUL e-posta : lisans@lisansyayincilik.com.tr www.lisansyayincilik.com.tr
ÖNSÖZ İş sağlığı ve güvenliği konusu son yıllarda önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Çeşitli alanlarda ihtiyaçları karşılamak için yapılan çalışmalar, var olan problemlerin yanı sıra karşılaşılan yeni problemlerin de çözümüne yönelik olmuştur. Değişen ve gelişen dünyada, iş sağlığı ve güvenliği konusu farkında olmadan hayatımızın her alanında yer almıştır. Problemlerin çözüme ulaşması ile insan hayatını kolaylaştıran, güvenliğini sağlayan, sağlık faktörlerini olumlu yönde etkileyen durumlar olmuştur. İşkollarında devamlı olarak çalışma şartları ile ilgili olarak değişiklikler olmaktadır. İş kollarındaki bu değişme ve gelişmeler, bu alan ile ilgili olarak işkollarına yetişmiş işgücü hazırlayan meslek yüksekokullarında birçok bölümde böyle bir dersin varlığına ihtiyaç oluşmuştur. Daha bilinçli, daha duyarlı kişilerin yetişmesi ve öğrendiklerini uygulamaya geçirmesi hayati bir konudur. kişilerin eğitim yılları ne kadar bilinçli geçerse, elbette her alanda o kadar olumlu sonuçlar alıır. Kitabın hazırlanması için ilgili çerçevesi çizilirken yukarıdaki görüşe göre hareket edilmiştir. İş sağlığı ve güvenliği alanında her bir bölümü alanında uzman olan öğretim elemanları tarafından kaleme alınan on bölümden oluşmaktadır. Çalışmada sırasıyla İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin temel kavramlar, işçi sağlığı ve güvenliğinin hukuki yönü ve meslek hastalıkları ile iş kazaları, yaralanmalar ve ilk yardıma ilişkin bilgilere yer verilmiştir. Çalışmanın diğer bölümlerinde Fiziksel, Kimyasal, Biyolojik ve Psikolojik risk etmenleri, ergonomi, çalışma ortamı ve iş hijyeni,işyerlerinde risk değerlendirme çalışmaları,çeşitli iş kollarında iş sağlığı ve güvenliği ve çalışma hayatında genel olarak etik ile acil durum yönetimi konularına değinilmiştir. İş sağlığı ve güvenliği kitabı, öncelikli olarak üniversitele- rimizde hayata hazırlanan gençlerimizin iş hayatlarında yol gösterici temel kaynak olması amaçlanmaktadır. Bu kitabın oluşmasındaki emeklerinden dolayı tüm meslektaşlarım ve Lisans Yayıncılık çalışanlarına en derin duygularla teşekkürlerimizi sunarız. İş sağlığı ve güvenliği konularını içeren bu eserin öğrencilerimiz faydalı olmasını dileriz. İstanbul, 2017 Editörler Doç.Dr.Ebru Gökmeşe Doç.Dr.Hicran Yıldız III
IV
İÇİNDEKİLER Önsöz III Bölüm 1 TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Tarihsel Gelişim 1.1.1. Dünyada İş Sağlığı ve Güvenliğinin Gelişimi 1.1.2. Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliğinin Gelişimi 1.1.2.1. Cumhuriyet Öncesi 1.1.2.2. Cumhuriyet Dönemi ve Sonrası 1.2. İş Sağlığı ve Güvenliği ile İlgili Kuruluşlar 1.2.1. Ulusal Kuruluşlar 1.2.1.1. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) 1.2.1.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü 1.2.1.3. İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı 1.2.1.4. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi 1.2.1.5. İş Teftiş Kurulu Başkanlığı 1.2.1.6. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) 1.2.1.7. İşçi Sendikaları 1.2.2. Uluslararası Kuruluşlar 1.2.2.1. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) 1.2.2.2. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 1.2.2.3. Avrupa Birliği İş Sağlığı ve Güvenliği Ajansı (EU-OSHA) 1.3. Sağlık ve Güvenlik İşaretleri 1.3.1. Renklerin Anlamları 1.3.2. İşaret Levhaları 13 14 14 16 16 18 19 19 19 19 22 22 22 24 25 25 26 27 27 28 28 28 V
1.3.2.1. Yasaklayıcı İşaretler 1.3.2.2. Uyarıcı İşaretler 1.3.2.3. Emredici İşaretler 1.3.2.4. Acil Çıkış ve İlkyardım İşaretleri 1.3.2.5. Yangınla Mücadele İşaretleri 1.3.3. El-Kol İşaretleri 1.4. Temel İlkeler 1.4.1. İş Kazası ve Meslek Hastalıklarında Görünen ve Görünmeyen Maliyetler 1.4.2. Heinrich İlkeleri 1.4.3. Terimler Bölüm 2 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN HUKUKİ YÖNÜ 2.1. İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı 2.1.1. Anayasa 2.1.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu 2.1.3. İş Kanunu 2.1.4. Türk Borçlar Kanunu 2.1.5. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu 2.1.6. Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu 2.1.7. Yönetmelikler 2.1.8. İş Sözleşmesi- Toplu İş Sözleşmesi 2.1.9. İşyeri İç Yönetmeliği 2.2. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun Uygulama Alanı 2.2.1. Kişi Bakımından Uygulama Alanı 2.2.2. Yer Bakımından Uygulama Alanı 2.2.3. Zaman Bakımından Uygulama 2.3. Yükümlülükler 2.3.1. İş Sağlığına ve Güvenliğine İlişkin İşverenin Yükümlülükleri 2.3.2. İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Çalışanın Yükümlülükleri 1.4. Yükümlülüklere Aykırılığın Sonuçları 2.4.1. İşveren Açısından Özel Hukuk Yaptırımları 2.4.2. İşveren Açısından Kamu Hukuku Yaptırımları 29 29 31 32 33 33 36 37 37 40 42 45 46 46 47 48 48 48 49 49 51 51 52 52 53 53 53 54 61 64 64 67 VI
2.4.3. Çalışan Açısından Yaptırımları 2.5. İş Kazası 2.5.1. İş Kazasının Sebepleri 2.5.2. Bildirim Yükümlülüğü 2.5.3. Bildirim Süresine Uymamanın Yaptırımı 2.5.4. İş Kazası Sonucu Kurum Tarafından İşçiye ve Hak Sahiplerine Yapılan Yardımlar 2.5.5. İş kazalarının Sebep Olduğu Ekonomik Yük 2.5.6. Türkiye de İş Kazaları 2.6. İş Sağlığı ve Güvenliği Açısından Çalışma Yasakları Bölüm 3 MESLEK HASTALIKLARI 3.1. Meslek Hastalıklarının Tanımı 3.2. Meslek Hastalıklarının Tarihçesi 3.3. Meslek Hastalıklarının Görülme Sıklığı 3.4. Meslek Hastalıkları Sınıflaması 3.5. Meslek Hastalıklarına Neden Olan Etkenler 3.6. Meslek Hastalıklarının Tanı ve Tedavi Süreci 3.6.1. Meslek Hastalıklarında Tanılama Süreci 3.6.1.1. Öykü Alma 3.6.1.2. Fizik Muayene 3.7. Meslek Hastalıklarında Tedavi 3.8. Meslek Hastalıklarında Korunma 3.9. Sık Görülen Meslek Hastalıkları 3.9.1. Mesleki Solunum Sistemi Hastalıkları 3.9.2. Mesleki Kanserler 3.9.3. Mesleki Kan Hastalıkları 3.9.4. Mesleki Dolaşım Sistemi Hastalıkları 3.9.5. Mesleki Kas-İskelet Sistemi Hastalıkları 3.9.6. Mesleki Cilt Hastalıkları 3.9.7. Mesleki Sinir Sistemi Hastalıkları 3.9.8. Mesleki Sindirim Sistemi Hastalıkları 3.9.9. Üriner Sistemi Hastalıkları 3.9.10. Üreme Sistemi Hastalıkları 3.9.11. Mesleki Enfeksiyon Hastalıkları 68 69 71 72 72 73 73 73 74 76 79 80 81 82 83 86 87 88 88 89 92 92 95 95 96 96 97 98 98 100 100 101 101 102 VII
3.9.12. Mesleki Psikolojik Hastalıklar 3.9.13. Mesleki İşitme Kayıpları 3.10. Meslek Hastalıklarının Bildirimi 3.11. Maddi Yardımlar 3.11.1. Sigortalının Kendisine Yapılan Maddi Yardımlar 3.11.1.1. Geçici İş Göremezlik Ödeneği 3.11.1.2. Sürekli İş Göremezlik Geliri 3.11.2. Hak Sahiplerine Yapılan Yardımlar Bölüm 4 İŞ KAZALARI, YARALANMALAR VE İLK YARDIM 4.1. İş Kazası Tanımı ve Kapsamı 4.2. İş Kazası Nedenleri 4.3. İş Kazaları Oluşum Teorileri 4.4. İş Kazalarının Sınıflandırılması 4.5. İş Kazalarının Dünya daki, Türkiye deki Durumu ve Sıklığı 4.6. İş Kazalarında İlkyardım 4.6.1. İş Kazalarında İlkyardımın Amacı ve Önemi 4.6.2. İş Kazalarında İlkyardımcı ve Özellikleri 4.6.3. İş Kazalarında İlkyardım Uygulamaları 4.6.3.1. Olay Yeri ve Yaralının Değerlendirilmesi 4.6.3.2. Yaralanmalar 4.7. İşyerinde Yangın ve Yönetimi 4.7.1. Yangından Korunma Önlemleri Bölüm 5 FİZİKSEL, KİMYASAL, BİYOLOJİK VE PSİKOSOSYAL RİSK ETMENLERİ 5.1. Fiziksel Risk Etmenleri 5.1.1. Gürültü 5.1.1.1. Gürültü ile İlgili Sınır Değerler 5.1.1.2. Gürültünün Etkileri 5.1.1.3. Gürültüyü Azaltmak için Alınabilecek Önlemler 102 103 103 105 107 107 108 109 111 113 114 116 117 119 121 124 124 125 126 126 127 139 139 141 147 148 149 150 152 152 VIII
5.1.2. Titreşim 5.1.2.1. Titreşim ile İlgili Sınır Değerler 5.1.2.2. Titreşimin Zararlarından Korunma Yolları 5.1.2.3. Titreşim Etkisiyle Ortaya Çıkan Sağlık Sorunları 5.1.3. Termal Konfor 5.1.3.1. Isı ve Hava Sıcaklığı 5.1.3.2. Nem 5.1.3.3. Hava Akım Hızı 5.1.3.4. Termal Radyasyon 5.1.4. Aydınlatma 5.1.5. Radyasyon ve Radyasyon Çeşitleri 5.1.6. Basınç 5.2. Kimyasal Risk Etmenleri 5.2.1. Kimyasal Risk Etmenleri ile Mücadele 5.2.2. Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Alınması Gereken Önlemler 5.2.3. Kimyasalların Sınıflandırılması 5.2.4. Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Alınması Gereken Önlemler 5.2.5. Kimyasalların Sınıflandırılması 5.3. Biyolojik Risk Etmenleri 5.3.1. Mikroorganizmalar 5.3.2. Biyolojik Etkenlerin Sınıflandırılması 5.3.3. Biyolojik Risklerle Mücadele 5.4. Psikososyal Risk Etmenleri 5.4.1. Psikososyal Risk Etmenlerinin Sınıflandırılması 5.4.2. İş Stresi 5.4.3. İşyerlerinde Psikolojik Taciz (Mobbing) Bölüm 6 ERGONOMİ, ÇALIŞMA ORTAMI VE İŞ HİJYENİ 6.1. Ergonomi ve Çalışma Ortamı 6.1.1. Ergo nominin Tanımı 6.1.2. Ergonomide Temel Bilimler 6.1.3. Fiziksel Etmenler ve Ergonomi 152 153 154 154 155 155 157 157 158 158 159 160 162 162 163 164 165 167 169 169 169 170 171 171 173 173 176 177 178 178 181 183 IX
6.1.3.1. Termal Konfor Şartları 6.1.3.2. Çalışma Ortamında Gürültü ve Titreşim 6.1.3.3. Çalışma Ortamında Aydınlatma 6.1.3.4. Basınç 6.1.4. Kimyasal Etmenler ve Ergonomi 6.1.5. Ergonomik Koşulların İş Kazaları Açısından Önemi 6.1.6. Ergonomi ve Verimlilik 6.1.7. 5S Kavramı ve Ergonomi 6.1.8. Ergonomi ve Kas İskelet Sistemi Hastalıkları 6.1.9. Ergonomi ile İlgili Yönetmelikler 6.2. İş Hijyeni 6.2.1. Hijyen ve İş Hijyeni 6.2.2. İş Hijyenin Tarihsel Gelişimi 6.2.3. Çalışma Ortamında İş Hijyenini Etkileyen Faktörler 6.2.3.1. Fiziksel Tehlikeler 6.2.3.2. Kimyasal Tehlikeler 6.2.3.3. Biyolojik Tehlikeler 6.2.3.4. Ergonomik Tehlikeler 6.2.4. İş Hijyeni Uygulamaları ve İşyeri Organizasyonu 6.2.5. İş Hijyeni ve 5S Kavramı 6.2.6. İş Hijyeni ile İlgili Yönetmelikler Bölüm 7 İŞYERLERİNDE RİSK DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI 7.1. Risk Değerlendirmesi 7.2. Genel Tanımlar 7.3. Risk Değerlendirme Aşamaları 7.3.1. Tehlikelerin Tanımlanması 7.3.2. Risklerin Belirlenmesi ve Analizi 7.3.2.1.Risk Analiz Yöntemleri 7.3.3. Risk Kontrol Tedbirlerinin Kararlaştırılması 7.3.4. Dokümantasyon 7.3.5. Yapılan Çalışmaların Güncellenmesi ve Gerektiğinde Yenilenmesi 183 184 185 186 187 187 188 189 190 193 196 196 197 199 200 200 202 203 203 205 205 209 213 214 217 220 221 224 224 236 239 240 241 X
Bölüm 8 ÇEŞİTLİ İŞ KOLLARINDA İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ 8.1. İş Sağlığı ve Güvenliği 8.2. Kişisel Koruyucu Donanımlar 8.3. Kişisel Koruyucu Donanımların Özellikleri 8.4. Kişisel Koruyucu Donanım Kullanımı 8.4.1. Solunum Sisteminin Korunması 8.4.1.1. Temiz Hava Sağlayan Solunum Cihazları 8.4.1.2. Ortamdaki Havayı Temizleyen Solunum Cihazları 8.4.2. Vücudun Korunması 8.5. Farklı Alanlarda İş Sağlığı ve Güvenliği 8.5.1. Bakım ve Onarım İşleri 8.5.2. Kaldırma ve Taşıma Araçları 8.5.3. Motorlu Araçlar 8.5.4. Kaynak İşleri 8.5.5. İnşaat İşleri 8.5.6. Makine ve Basınçlı Kaplar 8.5.7. Kapalı Alanlarda 8.5.8. Tasarım ve İmalat 8.5.9. Gıda İşletmeleri 8.5.10. Elektrik Riskleri ve Önlemleri 8.5.11. El Aletlerinin Güvenli Kullanımı 8.5.12. Maden İş Yerleri 8.5.13 Yapı İşleri Bölüm 9 ÇALIŞMA HAYATINDA GENEL OLARAK ETİK 9.1. İş Etiği Kavramı ve Türleri 9.1.1 Örgütsel Etik 9.1.2. İşletme Etiği 9.1.3. Mesleki Etik 9.1.4. Yönetsel Etik 9.2. Çalışma Hayatında Etik Kavramına Yönelik Örnek Olay 243 244 245 246 246 247 248 248 249 251 251 252 253 253 254 254 255 256 256 257 258 259 260 261 263 264 265 265 267 268 270 272 XI
Bölüm 10 ACİL DURUM YÖNETİMİ 10.1. Genel Bilgiler 10.2. Acil Durum Yönetim Aşamaları 10.2.1. Azaltma 10.2.2. Hazırlıklı Olma 10.2.3. Yanıt 10.2.4. Kurtarma 10.3. Risklerin Belirlenmesi 10.4. İşyerlerinde Acil Durum 10.4.1. İşyerlerinde Acil Durum Oluşturacak İş Kazaları 10.4.2. İşyerlerinde Acil Durum Halleri 10.4.3. İşyerlerinde Acil Durumlarda Görevlendirilecek Çalışanların Belirlenmesi 10.4.4. Acil Durum Tatbikatları 10.4.5. Acil Durum Planları Hazırlanması 10.4.6. Acil Durumların Önlenmesi veya Etkilerinin Sınırlandırılması 10.5. Eğitim ve Bilgilendirme 275 276 277 278 278 279 279 279 280 280 281 283 283 284 285 285 286 XII