Özkent Türbeleri ve Minaresinin Türk İslâm Sanatları ve Mimarisindeki Yeri ve Önemi Abdulkadir Dündar *

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri Özkent Türbeleri ve Minaresinin Türk İslâm Sanatları ve Mimarisindeki Yeri ve Önemi Abdulkadir Dündar * Öz Özkent Kırgızistan ın güneybatısında Özbekistan sınırına yakın bir bölgede Karederya nın sağ tarafında yer almaktadır. Günümüz Kırgız Türkçesi nde Özgön, Uzgen olarak yaşayan şehrin adı İslam tarihi kaynaklarında Yüzkent, veya Özcent şeklinde geçmektedir. Özkent in içinde bulunduğu Fergana havzası tarihin ilk dönemlerinden itibaren Türkistan coğrafyasının en önemli bölgelerinden biri olmuştur. Konumuz açısından baktığımızda İslam coğrafyacısı İdrisî, Özkent in büyük ve mâmur bir şehir olduğunu, Türklerin ticaret yeri sayıldığını, surlarla çevrili olup dört kapısının, çarşı ve camisinin bulunduğunu belirtir. Yâkût el-hamevî ise Özkent i Fergana bölgesinin dârülharbe en yakın sınır şehri olduğunu, bir kalesi ve birçok kapısı olan şehrin surlarla çevrili, akarsuları ve bahçeleri bol bir şehir olduğundan bahseder. Kaynaklara göre Özkent, 1046-47 de Batı Karahanlı Devleti nin ilk başkenti olmuştur. Şehirde XII-XIV. Yüzyıllara ait pek çok mezar taşlarından ve bazı binalardan bahsedilse de biz bildirimizde günümüze de ulaşmış Özkent Türbeleri olarak bilinen birbirine bitişik olarak inşa edilmiş üç türbe ile Özkent Minaresi nden bahsedeceğiz ve bunların Türk İslam sanatı ve mimarisindeki önemlerini ortaya koymaya çalışacağız. Özkent Türbeleri, Özkent (Uzgen) şehir meydanının güney doğu köşesinde yer almaktadır. Orta Türbe 1012-1013, Kuzey Türbe 1152 ve Güney Türbe 1187 yılında inşa edilmiştir. Orta Türbe, Nasır bin Ali ve Kuzey Türbe, Celaleddin Hüseyin için yaptırılmıştır. Türbeler, Karahanlılar döneminin taç kapılı türbeleri arasında yer alırlar ve plan açısından benzerlik gösterirler. Her üçü de kare planlı ve kubbeli yapılardır. Kubbelerine geçişlerde tromp kullanılmıştır. Köşeleri yuvarlatılmış silindir bölümler cephelerini sınırlandırır. Özkent Türbeleri süslemeleri bakımından oldukça önemli ve dikkat çekicidir. Türbelerin iç ve dışları da tezyin edilmiş olmakla birlikte, ön cephelerindeki tezyini unsurlar daha ağır basmaktadır. Türbelerin süsleme programında bitkisel motifler de kullanılmakla birlikte, geometrik motifler daha geniş yer tutar. Süslemelerde daha ziyade alçı ve tuğla kullanılmıştır. Ancak, Kuzey türbede alçı ve tuğlanın yanında çini malzeme de rastlanılmaktadır. Bu türbedeki çini, portal alınlığının ortasında kemerin en sivri noktasının üstünde küçük bir parçadan ibarettir. Güney türbe, süslemeleri bakımından gelişmiş bir örnektir. Türbenin taç kapısı ve sırsız terrakota üzerine yazılmış yazıları, aynı usulle yapılmış terrakota süsleme plakaları yeni bir uygulamanın önemli bir örneğini oluşturur. Türbelerin bu süslemeleri bildirimizde önemli bir yer tutacaktır. Ayrıca yine bildirimizde Özkent Minaresi ve süslemeleri de detaylı bir şekilde değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Kırgızistan, Özgen, Karahanlılar, Türbe, Minare, Türk-İslâm Sanatı. Түрк-ислам искусствосунда өзгөн мунарасы менен күмбөзүнүн ордунун маанилүүлүгү Аннотация Өзгөн шаары Кыргызстандын түштүк-батыш тарабында жайгашып, Өзбекстанга жакын чек арадагы аймакта Кара дарыянын оң жагындан орун алат. Учурда кыргыз тилинде Өзгөн деп аталышы Ислам булактарында Йүзкен жана Өзжент деп берилет. Өзгөн аймагындагы Фергана суу сактагычынын тарыхы алгачкы доордон баштап эле Түркистан географиясынын эң маанилүү аймагынан болгон. Ислам географиясына көз салсак Идрисий Өзгөндүн эң чоң архитектуралык шаары эсептелип, түрктөрдүн соода- сатык борбору катары кызмат кылган. Айланасы дубалдар менен курчалып, анын төрт эшиги базарлар жана мечиттери болгонун тастыктап турат. Якут Элхамевий болсо, Өзгөндүн Фергана аймагына эң жакын жайгашкан Дарул- Харбе шаары болгон. Ал шаар дубалдар менен курчалган Мунара жайгашып, анын бир * Prof. Dr., Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, abdulkadirdundar@yahoo.com 581

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары канча дарбазалары болгон. Айланасында агын суулары, бактарга бай шаар экенинен көосөтүп турат. Тарых булактарыбызга таянсак, Өзгөн шаары 1046-1047-жылдары Батыш Караханийлердин алгачкы борбор шаары болгон. Бул шаар 12-14-кылымдарга тийешелүү бир канча мазар таштарынан жана кээбир курулуштардан сөз кылса да, азыркы учурга келип жеткен Өзгөн мүрзөсү менен катарлаш курулган үч күмбөз жана Өзгөн Мунарасынан сөз кылабыз жана алардын Түрк Ислам искусствосундагы архитектурасынын маанилүүлүгүн билдирүүгө аракет жасайбыз. Өзгөн күмбөздөрү- Өзгөн шаарынын түштүк-чыгышынын четинде жайгашкан. Ортодо жайгашкан күмбөз 1012-1013-жылы, түндүк тарабындагы күмбөз 1152-жылы, ал эми түштүк күмбөзү болсо 1187-жылы курулган. Ортодогу күмбөз Насыр бин Алиге, түндүк тарабындагы мүрзө болсо, Жалалиддин Хузайнга арналып жасалган. Күмбөздөр Караханийлердин доорунда падыша эшиктүү мүрзөлөрдүн ичинде орун алат жана курулуш абалы жагынан окшошот. Үчөө тең чарчы түрдө пландаштырылган жана учтуу жасалган. Учтары тегеретилип, цилиндир формасында чегилген. Өзгөн мүрзөлөрү кооздолуусу жагынан маңыздуу жана көнүлдү өзүнө тарттырат. Мүрзөлөрдүн ичи-сырты да жасалалгаланып, алдынкы бөлүгүндөгү элеменеттер басымдуу. Мүрзөлөрдүн жасалгалоосунда табигый мотивтер колдонуу менен геометриялык мотивтер өзгөчө орунду ээлейт. Курулушунда цемент жана кирпич менен бирге Кытай өндүрүштөрү да колдонулган. Ачкыч сөздөр: Кыргызстан, Өзгөн, Караханийлер, күмбөз мунара, Түрк-ислам искусствосу. The Importance of Ozkent Tombs and Minaret in Turkish Islamic Arts and Architecture Abstract Ozkent is located on the right side of Kyrgyzstan in a region close to the Uzbekistan border in Southwest Kyrgyzstan. Nowadays Kyrgyz Turkish, the name of the city living as Ozgon, Uzgen is known as Yüzkent, or Ozcent in Islamic historical sources. The Fergana basin, in which Ozkent is located, has been one of the most important regions of Turkistan geography since the first periods of history. When we look at the subject, Idrisi of the Islamic geographer states that Ozkent is a big and flourishing city, that the Turks are considered as commercial places, that the four gates are surrounded by ramparts and that there are markets and mosques. Yakut Al-Hamevi mentions that Ozkent is the nearest border city of the Ferghana region which is in the war, and that the city with a castle and many gates is a city surrounded by ramparts, with lots of streams and gardens. According to sources, Ozkent was the first capital of the Western Karakhanid state in 1046-47. The city which was in 12-14. centuries, although many tombstones and some buildings are mentioned, we will talk about the three tombs of Ozkent, which have been built together, known as the tombs of Ozkent, and the minaret of Ozkent, which have survived to the present day, and try to show their importance in Turkish Islamic Art and architecture. Ozkent tombs are located in the south east corner of Ozkent (Uzgen) city square. The Middle tomb was built in 1012-1013, North tomb 1152 and South tomb 1187. The Middle tomb, Nasser bin Ali and the North tomb, was built for Jalaluddin Huseyin. Tombs are among the crown gate of the Karahanids period and are similar in plan. All three are square and domed structures. Tromp was used in the transition to the domes. Rounded corners limit the front of cylinder sections. Ozkent tombs are very important and remarkable in terms of decorations. The interior and exterior of the tombs are decorated also the decorated elements on the front side are so attractive. Although plantal motifs are also used in the ornaments of the tombs, geometric motifs occupy a wider space. Plaster and brick were mostly used in decorations. However, in the north tomb, tile material is also found alongside plaster and brick. The tile in this tomb consists of a small piece above the sharpest point of the arch in the middle of the portal pediment. The south tomb is an example of an advanced decoration. The inscriptions of the tomb on the crown gate and unglazed terracotta are an important example of a new application of terracotta ornamentation plates. These decorations of the tombs will be important in our 582

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri notification. In addition, Ozkent Minaret and its decorations will be evaluated in detail in our notification. Keywords: Kyrgyzstan, Ozkent, Karakhanids, Tombs, Minaret, Turkish Islamic Arts. GİRİŞ Günümüz Kırgız Türkçesi nde Özgön, Uzgen olarak zikredilen şehrin adı İslam tarihi kaynaklarında Yüzkent, veya Özcent şeklinde geçmektedir. Özkent in içinde bulunduğu Fergana havzası, tarihin ilk dönemlerinden itibaren Türkistan coğrafyasının en önemli bölgelerinden biri olmuştur. 1 Kuruluşu milattan iki üç yüzyıl kadar gerilere giden ve en eski Kırgız şehri olarak nitelendirilen Özkent 2, Kırgızistan ın güneybatısında Özbekistan sınırına yakın bir bölgede Tiyan-Şan eteklerinde yukarı Sir-Derya kollarından Kara-Derya'nın sağ kıyısında yer almaktadır. Bu eski şehrin şehristan bölümü birbirine yakın bir alanda üç defa yer değiştirmiştir. Yenişehir incelendiğinde üç şehristan ile karşılaşılmaktadır. Bunlardan günümüze tümsek ve tepeciklerden oluşan harabeler kalmıştır. Ayrıca, dört kapısı olduğu tahmin edilen şehrin etrafı yüksek ve sağlam duvarlarla çevrili idi. 3 Konumuz açısından baktığımızda İslam coğrafyacısı İdrisî, Özkent in büyük ve mâmur bir şehir olduğunu, Türklerin ticaret yeri sayıldığını, surlarla çevrili olup dört kapısının, çarşısının ve camisinin bulunduğunu belirtir. Yâkût el-hamevî ise Özkent in Fergana bölgesinin dârülharbe en yakın surlarla çevrili sınır şehri olduğunu, bir kalesi ve birçok kapısının bulunduğunu, akarsularının ve bahçelerinin bolluğundan bahseder. 4 X. yüzyılın sonunda Buhara'nın Karahanlılar tarafından zaptından sonra da Özkent in önemi azalmamış canlılığını sürdürmüş hatta 1046-47 de Batı Karahanlı Devleti nin ilk başkenti olmuştur. 5 Özkent eski bir Türk şehri olmasının yanında, Karahanlılar döneminden kalma Türk İslam mimarisine ait erken tarihli eserleri bünyesinde bulundurması bakımından da oldukça önemli bir şehirdir. Şehirde XII-XIII. yüzyıllara ait pek çok mezar taşlarından ve bazı binalardan bahsedilse de biz bildirimizde günümüze de ulaşmış Özkent Türbeleri olarak bilinen birbirine bitişik olarak inşa edilmiş üç türbe 6 ile Özkent Minaresi nden bahsedeceğiz ve bunların Türk İslam sanatı ve mimarisindeki önemlerini ortaya koymaya çalışacağız. ÖZKENT TÜRBELERİ İslam mimarisinde bilinen ilk türbe, Samerra da Abbasiler döneminde 861-62 yapılmış olan Kubbetü s-süleybiyye Türbesi dir. Türbe iç içe iki galeriden oluşan merkezi 1 Ahmet Taşagıl, Özkent, DİA, c. 34, İstanbul, 2007, s. 129. 2 Mustafa Cezar, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 176, İstanbul, 1977, s. 103. 3 Cezar, a.g.e., s. 103. 4 Özkent in tarihi ve gelişimi hakkında geniş bilgi için bkz. Osman Aydınlı, Özkent Şehri Türklerin İslamlaşması ve İslam Kültür ve Medeniyetinin Gelişmesindeki Rolü, İstem, Sayı: 25, Konya, 2015, 125-149. 5 Cezar, a.g.e., s. 105. 6 İbrahim Çeşmeli, Antik Çağ dan XIII. Yüzyıla Kadar Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimarisi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Yayınları, İstanbul, 2007, s. 130-136. 583

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары kubbeli bir yapıdır. Bu plan şeması itibariyle Kubbetü s-sahra ya (691) 7 benzemektedir. Hz. Peygamber (610-632), Hülefâ-i Râşidin (632-660), Emevîler (660-750) dönemi ile Abbasilerin ilk dönemlerinden IX. yüzyılın ortalarına kadar türbe yapıldığı bilinmemektedir. Orta Asya da İslam dönemi mezar anıtlarının bilinen ilk örnekleri Samanoğulları döneminden (874-999) kalmadır. Bu dönem türbeleri, dört cephede kemerli açıklığa sahip dört kapılı, kare plânlı ve kubbeli yapılardır. İsmail Samani Türbesi (907) tuğlanın verebileceği bütün imkânların ustalıkla kullanıldığı, kare planlı ve kubbeli, dört cephesinde de sivri kemerli birer kapısı olan örnek bir eserdir. Türbenin kapıları süslü olmakla beraber çıkıntılı bir portal durumunda değildir. Ayrıca, türbenin süslemelerinde İslami bir taraf da yoktur. 8 Fakat, İsmail Samani Türbesi nin daha sonraları yapılan türbelere bazı yönlerden örnek olup tesir ettiği kabul edilmektedir. Çünkü İsmail Samani Türbesi nden sonra kare planlı kubbeli türbeler yapılmışsa da, hiçbirinde bununki gibi dört cephede kapı konmamıştır. İsmail Samani Türbesi nin asıl tesirinin Türkistan ve İran'da yapıların inşalarında tuğlanın, hem yapı malzemesi hem de süsleme unsuru olarak kullanılması fikrinin gelişip yaygınlaşması yönünde olmuştur. Ayrıca, bundan sonra yapılan türbeler ile diğer binaların süslemelerinde, gittikçe fazlalaşmak suretiyle İslami elemanlar yer aldığı gibi, portaller ortaya çıkmaya başlamış, ön cephelerin yegâne belirleyici mimari elemanı olmuş ve âbidevî ölçülere ulaşmıştır. 9 Portalin açıkça belirginleştiği ayakta kalmış en eski yapı, Semerkand yakınındaki Tim'de bulunan 977-978 tarihli Arap Ata Türbesi dir. Dört duvar üzerine tek kubbeden ibaret yapıda cephenin belirtilmesi düşüncesinin kuvvetle ortaya çıktığı görülmektedir. Bu türbenin İsmail Samani Türbesi nden farkı, yonca biçiminde yükseltilmiş tromplar ile âbidevî kubbeyi arkasında gizleyen portalin, küçük yapıya olduğundan çok daha büyük ve yüksek bir görünüş sağlamasıdır. Ayrıca, büyük sivri kemerli portalin üst tarafında, yan yana sıralanan üç nişle portal cephesinin tuğladan zengin geometrik süslemeleri, büyük kısmı silinmiş kitabe kuşağı ve olgun mimarisiyle, Karahanlıların daha sonra inşa ettikleri türbelerde görülen parlak gelişmenin öncüsü olmasıdır. 10 Bildirimizin ana konularından birini oluşturan Özkent Türbeleri, Özkent (Uzgen) şehir meydanının güney doğu köşesinde yer almaktadır. Şehir meydanı Uzgendi'n ticari merkeziydi ve Arifbay Medresesi de meydanın bir yanında inşa edilmişti. Medrese'nin yakınında mezarlık bulunuyordu. XIII-XIV. yüzyıllarda mezarlık olan yer daha önce de mezarlıktı. Mezarların üzerinde küçük yapılar yani türbeler mevcuttu. Orta Asya şehirlerinde türbeler ihtiva eden en eski mezarlık Uzgend' dedir. Bundan daha sonra Semerkand'daki Şah Zinda Türbeler Mezarlığı gelir. Uzgend Mezarlığı Türklerde türbe inşası fikrinin eskilik ve yaygınlığına kuvvetli bir işarettir. Uzgent Mezarlığı ndaki eski yapılar yani türbeler zamanla yok olmuştur. Muhakkakki burada İsmail Samani Türbesi nden daha önce inşa edilmiş türbeler vardı. 11 7 Kubbetü s-sahra hakkında geniş bilgi için bkz. Abdulkadir Dündar, Kubbetü s-sahra, Vakıf ve Toplum, Vakıf Medeniyeti Kudüs, Sayı: 5, Mayıs 2017, Ankara, s. 54-59. 8 Cezar, a.g.e., s. 115. 9 Cezar, a.g.e., s. 115. 10 Aslanapa, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, 2. Basım, İstanbul 1989, s. 32. 11 Cezar, a.g.e., s. 117. 584

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri Özkent Türbeleri, Özkent deki minare ile birlikte Karahanlılar dan kalma en önemli mimari eserler olup bir çizgi üzerinde sıralanan üç türbeden oluşmaktadır. (Fotoğraf: 1) Türbeler sanat tarihi litaratürüne Orta türbe Kuzey Türbe ya da Celaleddin Hüseyin Türbesi ve Güney Türbe olarak geçmiştir. Orta Türbe 12 1012-1013, Kuzey Türbe 13 1152 ve Güney Türbe 14 1187 yılında inşa edilmiştir. (Çizim: 1; Fotoğraf: 2, 3, 4, 5) Orta Türbe, Nasır bin Ali, Kuzey Türbe ise Celaleddin Hüseyin için yaptırılmıştır. (Çizim: 2) Şimdi bu üç türbeyi kronolojik olarak inceleyelim: ORTA TÜRBE Birbirine bitişik üç türbeden oluşan Özkent Türbeleri kuzeybatıdan güneydoğuya doğru sıralanmıştır. Her üç türbenin de taç kapıları güneybatı cephelerindedir. Dolayısıyla türbelerin taç kapılı, süslemeli ve âbidevî giriş cepheleri bu cepheleridir. (Fotoğraf: 1-5) Yukarıda da belirttiğimiz gibi Orta Türbe 1012-1013 senesinde Karahanlılar dan Nasr bin Ali için yapılmıştır. Ancak, bu eserin X. yüzyılın sonlarında veya XI. yüzyılın başlarında cami olarak yapıldığı daha sonraları türbeye dönüştürüldüğü yönünde bazı görüşler ileri sürülmekle birlikte 15, bunu destekleyecek daha somut bilgi ve kanıtlara da ihtiyaç olduğu bilinmektedir. Ayrıca, Orta Türbe nin tek yapı olmadığı ve burada eskiden başka türbelerin de bulunduğunu gösteren birçok mimari detay parçasının varlığından bahsedilmektedir. 16 Dolayısıyla bütün bu araştırmalar ve elde edilen bilgiler ışığında yapılan değerlendirmeler, Orta Türbe nin diğer iki türbeden daha eski olduğunu ortaya koymaktadır. (Fotoğraf: 6-11) Türbenin günümüze kadar birçok defa tamir edildiği doğu cephesinden açıkça belli olmakla birlikte, bugünkü yapının üst örtüsü ve taç kapı cephesi olan güneybatı cephesi de yeniden yapılmıştır. 17 (Fotoğraf: 6-11; Çizim: 2) Kireç taşından bloklar üzerine tamamen tuğladan inşa edilen Orta Türbe, içten 8. 50 x 8. 50 m., dıştan 13 x 13 m. ölçülerinde kare planlı olup kubbeye geçişin kademeli sivri kemerli tromplarla sağlandığı tek kubbeli bir yapıdır. Tuğlalar çift gruplar şeklinde örülmüştür. Türbenin güneybatıda, güneydoğuda ve kuzeydoğuda olmak üzere üç kapısı bulunmaktaydı. Kalıntılardan anlaşıldığına göre, bu kapılardan güneybatıdaki ve güneydoğudaki, köşelerinde sütunçeleri olan sivri kemerli klasik taç kapı biçiminde düzenlenmiştir. 18 Kuzeydoğudaki kapı sonradan bir niş biçiminde kapatılmış günümüzde ise bu niş pencere olarak kullanılmaktadır. Güneydoğudaki sivri kemerli kapıdan ise, arkasına 1186-87 yıllarında inşa edilen türbeye geçilmektedir. Ancak, mevcut kalıntılardan bu kapının, tuğladan ve alabastrdan 19 yapılmış 12 Bkz. Cezar, a.g.e., s. 117-121. 13 Cezar, a.g.e., s. 127. 14 Cezar, a.g.e., s. 134. 15 Çeşmeli, a.g.e., s. 130. 16 Cezar, a.g.e., s. 117. 17 Cezar, a.g.e., s. 117; Çeşmeli, a.g.e., s. 130. 18 Çeşmeli, a.g.e., s. 131. 19 Alabastr (İgn. Alabaster) Kalsiyum karbonat ya da kalsiyum sülfat bileşimli, kompakt, çok ufak kristal, genellikle beyaz, sarı sarımsı yeşil, kırmızı renkli ve yarısaydam taşlara albatr ya da alabastr adı verilir. Yarı saydam olmaları karekteristiktir. Bu taş küçük objelerin yapımında ve iç mimaride kaplama malzemesi olarak kullanılmaktadır. (Metin Sözen-Uğur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1992, s. 16). 585

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары stilize bitkisel ve geometrik motiflerle süslü taç kapı tipinde olduğu anlaşılmaktadır. İbrahim Çeşmeli, bu kapının karşısındaki kuzeybatı duvarının ortasında, daha önce bir mihrap nişinin bulunduğunu, bu duvarın arkasına 1152-1153 yıllarında türbenin yapılmasıyla bu mihrap nişinin, türbeye geçişi sağlayan sivri kemerli kapıya dönüştürüldüğünü ileri sürmektedir. 20 Ancak bu kapı sonradan tuğla ile kapatılarak bir niş şeklinde düzenlenmiştir. (Fotoğraf: 6-11) Türbenin güneybatı taç kapısı tamamen yıkılmıştır. Fakat tuğladan birbirini kesen yarım sekizgenlerin meydana getirdiği dörtlü düğüm ve yıldız şekillerinin oluşturduğu özgün bordür parçasından hareketle bu taç kapının bordürü tamamen yenilenmiştir. 21 (Fotoğraf: 6-8) Türbe nin güneybatı cephesinin genel durumu, taç kapı formuna geçiş devrinin temsilcisi olduğunu göstermektedir. Sivri kemerli taç kapıda alçı süslemeler vardır. Ayrıca, tuğla örgü ile bir bordür meydana getirildiği gibi yine tuğlalarla süslemeler de yapılmıştır. 22 Bu türbenin güneybatı cephesi, Güney ve Kuzey türbelerinin güneybatı cephelerinden daha geniştir. Fakat buradaki giriş nişinin derinliği diğerlerinden daha azdır. Cephenin daha geniş olmasına rağmen giriş nişi derinliğinin daha az oluşu, merkezi tip türbeden taç kapılı tipe geçişi belgeleyen en önemli unsurlardan biri olarak kabul edilmektedir. 23 (Fotoğraf: 6-8) Orta Türbe nin kubbesi trompları ve tromp kemerleri alçı ile sıvanmıştır. Türbenin kuzey köşesinde ahşap konsollara binen ve günümüze özgün olarak ulaşmış sivri kemerli trompun altında etrafı kontürlenmiş tezyinî beş yüzeysel pano bulunmaktadır. Kare biçiminde oymalı alabastrla yapılmış bu panolardan baştakiler sivri, ortadakiler yuvarlak kemerlidir. Panoların içleri stilize palmetler, yapraklar, dallar ve lotusların oluşturduğu iri bitkisel motiflerle süslenmiştir. Ayrıca, bu süslemelerin altında yine oymalı alabastrlı stilize bitkisel motifler içinde Arapça kûfî yazı kuşağının bir parçası kalmıştır. Türbedeki diğer üç tromp, yakın bir zamanda bu kuzey trompu örnek alınarak yapılmıştır. 24 (Fotoğraf: 9-11) Birbirine bitişik olarak yapılmış üç türbenin de planlarından kolaylıkla takip edilebileceği gibi (Çizim: 1), türbelerin en eskisi olan Orta Türbe nin duvarları diğer iki türbenin duvarlarından daha kalındır. Çünkü iç Asya Türk mimarisinde duvarların kalın tutulması bir özelliktir. Kerpiç malzeme kullanılmakta iken uygulanan kalın duvar geleneği tuğlaya geçilince birdenbire değiştirilmemiş duvarlarda incelme bir müddet sonra gerçekleştirilmiştir. 25 Orta Türbe nin mimari karakteri, her cephesinde aynı ölçü ve biçimde kapısı olan İsmail Samani Türbesi gibi merkezi tipli bir yapıdan taç kapılı tipe geçişin önemli bir örneğini sergiler. Ayrıca Orta Türbe, hem bu tip de pek az örneğinin olması hem de taç kapılı tipin Arap Ata dan sonra en eskisi olması bakımından, çok değerli bir eser olarak kabul edilmekte ve Orta Asya mimarisinde büyük bir rol oynadığı belirtilmektedir. 26 20 Çeşmeli, a.g.e., s. 132. 21 Aslanapa, a.g.e., s. 34; Çeşmeli, a.g.e., s. 132. 22 Cezar, a.g.e., s. 120-121. 23 Cezar, a.g.e., s. 120. 24 Çeşmeli, a.g.e., s. 132. 25 Cezar, a.g.e., s. 118. 26 Cezar, a.g.e., s. 118. 586

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri KUZEY TÜRBE Orta Türbe nin kuzeyinde bulunduğundan Kuzey Türbe adıyla anılan yapının inşa tarihi, kitabeleri ve kimin için inşa ettirildiği gibi hususlarda Mustafa Cezar şu bilgileri vermektedir 27 : Bu binada yerli halk arasındaki söylentilere göre; Sultan Sancar Mazi nin kardeşi Sultan İlçi-mazi yatmaktadır. Yine çevre halkı arasındaki başka bir söylentiye göre de burada Kılıç - Burhan -Han babası ve annesi ile gömülüdür. Çevre halkı arasında yaşayan bir efsaneye nazaran, Kılıç- Burhan -Han halkı ejderden kurtaran bir kahramandır. Halk arasındaki söylentiler bir yana, Yakubovski 1947 yılındaki araştırmasında portal nişi üzerindeki Nesih yazılı kitabeden Kuzey türbenin 1152 yılında yapıldığını tespit etmiştir. Kitabede seneden başka ay ve gün dahi belirtilmiştir. Giriş kemeri üzerinde ikinci bir yazı frizi daha bulunmakta olup bu yazı Kûfî türdedir. Yazıların arasındaki boşluklar sekiz köşeli yıldızlar ve çiçeklerle süslenmiştir. Bu kitabede, Ali Kılıç Tunga Bilge Tuğrul Kara Hakan Hüseyin İbn Hasan İbn Ali' nin kudret ve doğruluğuna ait vasıfları sayıldıktan sonra onun Allah'ın sevgilisi hak dinin hükümdarı olduğu belirtilmektedir. Böylece kitabeden Kuzey türbenin Celaleddin el Hüseyni ye aidiyeti ortaya çıkmaktadır. Taş temel üzerine tamamen tuğladan inşa edilmiş olan Kuzey Türbe, içten 7. 40 x 7. 50 m., dıştan 11. 80 x 11. 80 m. olup kare planlı ve tek kubbelidir. Yüksekliği 12 m. olan türbenin kare alt yapısından kubbeye, köşelerinde sivri kemerli trompların yer aldığı sekizgen kasnakla geçilmektedir. 28 Türbenin güneydoğu duvarındaki sivri kemerli bir kapı ile Orta Türbe ye geçilmektedir. Ancak bu kapı yukarıda da belirttiğimiz gibi yakın zamanda tuğlalarla kapatılmıştır. Türbenin kuzeybatı duvarında da sivri kemerli derin bir niş vardır. Ancak bu nişte günümüzde bir pencere bulunmaktadır. (Fotoğraf: 1, 12, 13) Kuzey Türbe nin içinde, kuzeydoğu ve kuzeybatı cephelerinde herhangi bir süsleme yoktur. (Fotoğraf: 4) Mimar bütün mahâretini türbenin taç kapılı giriş cephesi olan güneybatı cephesinde sergilemiştir. Bu cephenin her iki köşesinde dörtte üçü dışarıda dörtte biri içeride, duvar bünyesi ile kaynaşmış vaziyette silindirik kolonlar vardır. Bunlardan sağdaki Orta Türbe ile birlikte kullanılmaktadır. Üç çeyrekli bu iki köşe yuvarlaklarından itibaren taç kapı bütün ihtişamı ile ortaya çıkmaktadır. Köşelerdeki bu yuvarlak sütunlar, bir taraftan taç kapı üzerinde dikkatlerin toplanmasında ayırt edici bir görev yaparken, diğer taraftan da muhteşem taç kapının yan duvara geçişini kolaylaştırıcı bir etki yapmakta ve tezyinatsız yan duvarın görüntüsünü kapatarak taç kapının etkisini daha da güçlendirmektedir. Silindirik köşe yuvarlağı gövdesinin üzeri, küçük boyutlu tuğlalarla geometrik örgü biçiminde şekiller verilmek suretiyle kaplanmıştır. 29 (Fotoğraf: 12-18) Taç kapının çeşitli bölümlerindeki süslemeler, terakota levhalar, tuğlaların farklı biçimde örülmesiyle oluşturulan kompozisyonlar ve oymalı alabastrdan yapılmıştır. 30 Cephenin her iki köşesindeki üç çeyreklik köşe yuvarlakları ile sivri kemerli taç kapı nişi arasında iki geniş süsleme kuşağı vardır. Birbirinden farklı desenler içeren bu tezyini bordürler, cephenin güzellik ve ihtişamını artırmaktadır. Böylece mimari unsurlar ile 27 Cezar, a.g.e., s. 121-122. 28 Çeşmeli, a.g.e., s. 132. 29 Cezar, a.g.e., s. 122. 30 Çeşmeli, a.g.e., s. 132. 587

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары süslemeler gerçekten büyük bir ustalıkla bağdaştırılmıştır. 31 İki geniş bordürden birinde, kısmen satranç tahtasını kısmen de kancayı hatırlatan örgü desenine, orta bölümlerinde ise baklava dilimli örgü süslemesine yer verilmiştir. Diğeri ise kare göbekleri bulunan dört köşeli yıldıza benzer motiflerle petekvâri biçiminde süslenmiştir. Her iki geniş bordür de, bu süslemeleri ile taç kapı cephesine güzel ve etkili bir görünüm kazandırmada oldukça başarılıdır. 32 (Fotoğraf: 13-19) Taç kapının sivri kemerinde Arapça nesih hatlı kitabe kuşağı vardır. Bu kitabe kuşağında stilize çiçekler, kıvrık dallar, yapraklar ve rumiler yer almaktadır. Giriş kapısının üstünde, geçmelerle sınırlandırılmış örgülü kûfî yazı kuşağı bulunmaktadır. 33 (Fotoğraf: 16-19) Burada stilize çiçek motifleri, yapraklar, kıvrık dallar ve rumilerden oluşan bitkisel motifli süslemeler, yazılar arasına ustalıkla yerleştirilmiştir. 34 Bu kompozisyonu oluşturan hattatın gerçekten usta bir hattat olduğu anlaşılmaktadır. Taç kapı kemeri alınlığının iki köşesinde, içleri geometrik motifli birer yuvarlak madalyon vardır. Buralarda daha önceleri firuze renkli, sırlı çinilerin kullanılmış olabileceği ileri sürülmektedir. 35 Taç kapı kemerinin tepe noktasında ise firuze renkli çini yer almaktadır. Diğer süslemelerin yanında çininin az kullanılmış olması, buradaki çininin Özkent te yapılmayıp daha batıdaki bir şehirden getirilmiş olabileceği belirtilmektedir. 36 Ancak diğer taraftan, Özkent de ilk defa uygulanan süslü terakota 37 plaka imal edilirken, bir deneme oluşturmak için az miktarda çininin de yapılması mümkün görülmektedir. 38 (Fotoğraf: 12-17) Kuzey Türbe nin taç kapı nişi de, yukarıda değinilen taç kapı yüzeyinin süslemelerini oluşturan bordürler gibi oldukça zengin bir şekilde süslenmiştir. Ancak nişin süslemelerinde taç kapı yüzeyindeki süslemelerden farklı desenlere yer verilmiştir. Taç kapının nişindeki sütunçelerin başlıkları vazoyu hatırlatmaktadır. Nişin kavsarasında oymalı alabastrdan rumi, palmet, lotus gibi stilize bitkisel motifli süslemelerden oluşan üç yüzeysel pano bulunmaktadır. 39 Bunlardan başka nişin tavanı durumundaki yukarı kısmında geniş bir süsleme bordürü vardır. Bu bordür yanlarda sütün başlığı hizasına kadar devam etmektedir. Nişteki bu geniş bordürde, tuğla ve ştuk süsleme ustalıkla bağdaştırılmış, iki malzeme arasındaki renk farkı ise süslemeye bir zenginlik katarak güçlendirmiştir. 40 Taç kapının iç bölümünde ve buradaki bordürlerin süslemelerinde, birbirine geçmiş iri sekiz köşeli yıldızlar, saç örgüleri, elips halkalar, baklavalar, zencirekler, dört kollu ve gamalı haçlar gibi geometrik motifler ile stilize kıvrık dallar, çiçekler, palmetler ve rumiler gibi 31 Cezar, a.g.e., s. 122. 32 Cezar, a.g.e., s. 126 33 Çeşmeli, a.g.e., s. 132-133. 34 Cezar, a.g.e., s. 125. 35 Çeşmeli, a.g.e., s. 133-134. 36 Cezar, a.g.e., s. 125. 37 Terakota veya terrakotta; pişmiş kil bazlı, kahverengimsi kızıl renkli, mat seramik. Bununla birlikte bazı su geçirgen ve parlak seramiklere de terrakotta denir. Saksı ve çömleklerden, su ve kanalizasyon borularına; yüzey süslemelerinden, inşaat malzemelerine kadar çok çeşitli bir kullanım alanı vardır. 38 Cezar, a.g.e., s. 125. 39 Çeşmeli, a.g.e., s. 133. 40 Cezar, a.g.e., s. 126. 588

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri bitkisel motifler kullanılmıştır. 41 (Fotoğraf: 15-19) Bu süslemelerin yapıldığı tuğlalar kesme tekniği ile yerlerine yerleştirilmiştir. 42 Diğer süsleme malzemesi olan ştukla yapılan süslemeler, tuğla süslemeler için bir fon teşkil etmektedir. 43 Kuzey Türbe nin kubbesi 1928-1929 yıllarında Zasıpkin'in nezaretinde tamir edilmiştir. 44 Taç kapısının süslemeleri Orta Türbe den daha güzel olan Kuzey Türbe, bütünü itibariyle ve özellikle de taç kapısı ile inşaat tekniği ve işçilik bakımından gerçek bir ilerlemenin varlığını ortaya koyan bir eser olarak kabul edilmektedir. Eski usullerin kullanılmasına devam edilmesine rağmen, türbedeki bu gelişmeler açıkça belli olmaktadır. Kuzey Türbe nin taç kapısı, Orta Asya Türk mimarisinde yüksek seviyede bir işçiliğin varlığını ortaya koyduğu gibi, süslemeli taç kapılar ile ortaya çıkan yeni üslubun gelişmeye devam ettiğinin somut ve önemli bir örneğini de teşkil etmektedir. Ayrıca, Kuzey Türbe Türklerin tuğla malzemeye gerçekten tam anlamı ile hâkimiyetlerini de göstermektedir. Çünkü tuğla malzeme burada, yapının sadece konstrüksiyonunu meydana getirmek için değil, oldukça çeşitli ve yapımları zor olan süsleme kompozisyonlarını meydana getirmek için de ustalıkla kullanılmıştır. 45 Bu türbede, iki yazı frizinin bulunduğu terakota bölümler de vardır. Ancak, türbedeki bütün süslemeler tuğla örgülerle yapılmıştır. Mustafa Cezar dan naklen Nusov, Kuzey Türbe taç kapısının, ortaçağ mimarisinin yüksek seviyedeki işçiliğin bir örneği olduğuna önemle işaret ettiği gibi, bu yapının mimarlık, form, süslemeler ve bunların bütününü içeren uyum açısından da gerçek klasik bir örnek olduğunu belirtmektedir. 46 GÜNEY TÜRBE Güney Türbe kitabesine göre 1186-87 yıllarında, Kuzey Türbe den 33 sene sonra yapılmıştır. Türbenin kimin için yapıldığı bilinmemekle birlikte Muhammed bin Nasır için inşa edildiği kabul edilmektedir. Taş temel üzerine tamamen tuğladan inşa edilen ve yüksekliği 11 m. olan türbe, içten 6. 30 x 6. 30 m., dıştan 10. 20 x 10. 20 m. ebatlarında kare planlı ve tek kubbeli bir yapıdır. Türbenin kare planlı altyapısından kubbeye, köşelerde üçer nişli sivri kemerli trompların olduğu sekizgen bir kasnakla geçilmektedir. 47 Duvarların bazı yerlerinde sonradan yapıldığı tahmin edilen alçı sıvalar vardır. Bu sıvalar sonradan yapılmış olsa gerektir. Kubbenin tuğla örgüsü, Kuzey Türbe ninki gibi halkalar hâlindedir. 48 Türbede taç kapı girişinden başka iki kapı daha vardır. Bunlardan biri Orta Türbe ye geçişi sağlarken, güney yönündeki diğer kapı Kara Derya Nehri tarafına açılmaktadır. Ancak bu kapı sonradan tuğla ile örülüp kapatılmıştır. Örülen bölüm duvar kalınlığı kadar olmadığından kapı sahası iç de bir niş oluşturmuştur. 49 Güney Türbe nin doğu ve güney cephelerinde 41 Çeşmeli, a.g.e., s. 133. 42 Cezar, a.g.e., s. 123. 43 Cezar, a.g.e., s. 124. 44 Cezar, a.g.e., s. 126. 45 Cezar, a.g.e., s. 126. 46 Cezar, a.g.e., s. 127. 47 Çeşmeli, a.g.e., s. 134. 48 Cezar, a.g.e., s. 133. 49 Cezar, a.g.e., s. 133. 589

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары herhangi bir süsleme yoktur. (Fotoğraf: 4) Güney cephesinde, ortadaki daha uzun iki yanındaki ise ondan daha kısa boylu olan İki niş bulunmaktadır. Sivri kemerli olan bu nişlerin derinlikleri 28 cm.'dir. Orta nişte, sonradan kapatılan bir kapı açıklığı vardı. Sivri kemer kenarlarında uygulanan yelpaze biçimindeki tuğla örgü sistemi burada da görülür. Her üç nişin sivri kemer bölümleri 3-5 cm. derinliğinde, bir kademe nişi içine alınmak suretiyle kemerlere belirlilik kazandırılmıştır. 50 Türbenin üç sivri kemerli nişle teşkilatlandırılmış olan bu cephesi, Balaci Hatun Türbesi nin asıl cephe düzenini tekrarlamaktadır. 51 Güney Türbe, Orta ve Kuzey türbelerden daha küçüktür. Güney Türbe deki bütün süslemeler, türbenin taç kapı cephesi olan güneybatı cephesinde yer almaktadır. Taç kapı cephesi tatlı ve ahenkli bir süsleme düzenine sahiptir. Süslemeli alan her iki köşedeki üç çeyreklik kolonlardan itibaren başlamaktadır. Bu kolonlar, tıpkı Kuzey Türbe nin taç kapı cephesinde olduğu gibi, cephenin daha iyi bir şekilde ortaya çıkmasını ve etkileyici bir biçimde görülmesini sağlamaktadır. Her iki köşe kolonu da küçük ebattaki cilalı tuğlalarla kaplanmıştır. Tuğlaların kaplama düzeninde, baklavalı kareler ve ortalarında yıldızvari biçimler oluşturulmuştur. Ayrıca, baklava karelerinin kenarları kareli zincir halkaları şeklinde tertiplenmiştir. Köşe kolonlarında karenin esas alındığı geometrik bir süsleme düzeni dikkati çekmektedir. Dolayısıyla bu kare düzenin, üç çeyreklik yuvarlak yüzeye ustaca uygulanışı gerçekten oldukça ilginçtir. 52 (Fotoğraf: 20-27) Köşe kolonları ile taç kapı nişinin kenarındaki sütunçeler arasında kalan bölüm, her iki kanatta da, simetrik yedişer bordüre ayrılmıştır. Bu bordürlerden dört tanesi süsleme ve yazı bordürleridir. Diğer üç tanesi ise bunların daha iyi görülmelerini ve ayrı ayrı dikkat çekmelerini sağlayan ve tuğla sırasından oluşan kuşaklardır. Köşe kolonu ile niş kenarının, küçük koluna bakan taraflarında tuğla sırası kuşağına yer verilmiş olması, kolon süslemelerinin olduğu kadar cephe yüzeyindeki diğer süslemelerin de dikkat çekiciliğini artırmaktadır. Köşe kolonlarındaki süslemelerle birlikte, taç kapıdaki bütün süsleme bordürleri, ustaca uygulanan, ince bir zevkin kompoze edilmiş hâlidir. 53 (Fotoğraf: 20-25) Taç kapı cephesinin küçük çeyrek kolona bakan tarafında tuğla sırasına müteakip bir yazı bordürü vardır. Kufi türde yazı ihtiva eden bu bordürden sonra kenarlarına saç örgüsü şekli verilmiş ve ortasında geometrik süslemeler bulunan dar bir bordur uzanmakta bunu yine bir tuğla sırası takip etmektedir. Bu tuğla sırası daha sonraki geometrik süsleme ve ondan sonraki yazı bordürünü çerçeveler halde altta ve diğer yanda da devam etmektedir. İki yanında geometrik süsleme sahası bulunan yazı bordürü öteki bordürlerin hepsinden daha geniştir. Güzel bir nesihten meydana gelen yazıların ortalarından yukarılara doğru bitkisel motifler yer almaktadır. 54 Stilize bitkisel motiflerle harflerin biçimleri bir birileriyle ustaca bağdaştırılmıştır. Bu yazı bordürü hat sanatı ve süslemeli yazı bakımından nefis bir eserdir. Kufi bordürde de usta bir elin varlığı açıkça belli olmaktadır. Ayrı türde yazılar olmakla beraber harflerin kıvrım yerlerindeki karakteristik benzeyişler 50 Cezar, a.g.e., s. 133. 51 Aslanapa, a.g.e., s. 36. 52 Cezar, a.g.e., s. 128-129. 53 Cezar, a.g.e., s. 129. 54 Cezar, a.g.e., s. 130. 590

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri bize her iki yazı bordürü hattatının aynı kişi olabileceğini düşündürmektedir. Dolayısıyla bu güzel yazı kompozisyonları, XII. yüzyılda Orta Asya'da Hat sanatında mahâretli usta hattatların bulunduğunu açıkça göstermektedir. 55 (Fotoğraf: 20-25) Taç kapının yüzeyinde giriş kemerinin üst tarafında, terakotadan yapılmış zeminleri ince tuğlarla örülmüş iki tane yuvarlak rozet vardır. Rozetlerin aralarında ve çevrelerindeki bölümler geometrik desenlerle süslenmiştir. Buradaki süslemeler, Kuzey Türbe deki aynı yerin süsleme desenlerinden daha ince ve küçüktür. 56 (Fotoğraf: 25) Güney Türbe nin taç kapısı sivri kemerli derin bir nişe sahiptir. Niş kısmı da yan kanatlar gibi çok zengin bir şekilde süslenmiştir. Süslemeler bordürler ve panolar hâlindedir. Nişteki süslemeler geneli itibariyle terakota üzerine yapılmış geometrik motiflerden oluşmaktadır. Terakota plakalardaki süslemeler daha ziyade oyma tekniği ile yapılmıştır. Ancak alçı süsleme alanları da vardır. Süslemeli bordür ve panoların kenar veya araları tuğla sırası ile belirlenmiştir. Nişin süslemeli bordürleri yanlardan başka üste de devam etmektedir. Giriş kapısı üstünde iki sıra halinde panolar vardır. Kapı üstü panolarının birinin zemini ağ biçiminde geometrik süslemeler ihtiva ederken diğeri boştur. Muhtemelen bu boş panoda yazı bulunmaktaydı. 57 (Fotoğraf: 26) Taç kapı girişinin iki tarafındaki küçük çeyrek sütunçeler, hemen hemen nişin yarı yüksekliğine kadar uzanmakta ve kemer şeklini belirleyen bir bordürle nihayetlenmektedir. Beş bölümden oluşan çeyrek sütunçeler, tuğladan örülmüş ayrıca üzerleri tezyin edilmiştir. Sütunçelerin üstü 47.5 cm. dir ve bir gonca biçimindedir. Bunun üstündeki bordür kufi bir yazı frizini ihtiva etmekte ise de yazılardan pek azı ayakta kalabilmiştir. Sütunçelerin tabanları yuvarlak taştandır. 58 (Fotoğraf: 20-24) Güney Türbe nin taç kapı cephesi olan giriş cephesi, taç kapılarda ahenkli bir gelişmeye süsleme ve yazı sanatlarında gerçek bir yükselişe keramik sanatı ve tekniğinde de aynı şekilde ileri bir gidişe tanıklık etmektedir. Sırsız Fakat çok iyi kalitede terakota üzerine yazılmış yazılar ve aynı usul ile hazırlanmış terakota süsleme plakaları yepyeni bir teknik uygulamanın somut örneklerini vermektedir. Buradaki yeni teknik süslemelerin mimari konstrüksiyondan sonra yapılmasıdır. 59 (Fotoğraf: 20-27) Güney Türbe nin taç kapısı inşa yönünden Kuzey Türbe ile aynı esaslara dayanırsa da süsleme tekniği ondan farklıdır. Güney Türbe yapılırken inşaat tekniğinde ilerleme olmakla beraber asıl farklılık ve gelişme süsleme tekniğinde olmuştur. Daha önce süslemeler inşaat ile birlikte yapılırken, Güney Türbe nin inşası sırasında süslemelere inşaatın tamamlanmasından sonra geçilmiş olmasıdır. Süslemeler terakota plakalar halinde hazırlandıktan sonra bina yüzeyine monte edilmiştir. Bu teknik gelişme, kolaylık sağladığı gibi daha ince süslemelerin yapılmasını da mümkün kılmıştır. 60 Özkent türbeleri Karahanlıların hem türbe mimarileri hem de mimarideki süslemecilikleri hakkında bilgi edinmemizi sağlayan önemli eserlerdir. Bu türbeler aynı 55 Cezar, a.g.e., s. 131. 56 Cezar, a.g.e., s. 131-132. 57 Cezar, a.g.e., s. 128. 58 Cezar, a.g.e., s. 129-130. 59 Cezar, a.g.e., s. 127-128. 60 Cezar, a.g.e., s. 132. 591

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары zamanda Karahanlılar da türbe fikrinin eskiliğine dair de ciddi ipuçları vermektedir. (Fotoğraf: 27) Türbeler, Karahanlılar döneminin taç kapılı türbeleri arasında yer alırlar ve planları bakımından benzerlik gösterirler. Her üçü de kare planlı ve kubbeli yapılardır. Kubbelerine geçişlerde tromp kullanılmıştır. (Çizim: 1, 2) Köşeleri yuvarlatılmış üç çeyreklik silindirik bölümler cephelerini sınırlandırır. (Fotoğraf: 1, 2, 3) Ayrıca Özkent türbeleri Orta Asya Türk mimarisinde inşaat, süsleme tekniği ve işçilikteki gelişmeleri izleme olanağı veren önemli eserlerdir. Üç türbeden en son inşa edilen Güney Türbe ise her bakımdan sanat ve mimarideki olgunluğun önemli bir örneğini teşkil etmektedir. (Fotoğraf: 20-27) Çünkü, Semerkand, Buhara, Fergana ve Yedisu türbeleri Özkent teki Güney Türbe nin, mimari yöntem ve geleneği üzerine devam etmiştir. 61 Mustafa Cezar dan naklen Nusov Güney Türbe ile ilgili şu tespitlerde bulunmuştur: 62 Güney türbede süslemelerin değişik desenlerinin birbiriyle ustaca ve gayet iyi şekilde kaynaştırılıp bağdaştırılması, zevk inceliğinin yanı başında kompozisyon gücünü ortaya koymaktadır. İncelik zarafet ve yüksek seviyede işçiliğin şahidi olan bu eser Orta Çağ Orta Asya mimarisinin yüksek sanat değerini belirleyen klasik bir eserdir." Özet olarak Özkent teki bu üç türbe, taç kapılı ve süslemeli ön cepheleri bakımından Orta Asya türbe mimarisinde dolayısıyla Türk İslam mezar mimarisinde çığır açmaları nedeniyle oldukça önemlidir. ÖZKENT MİNARESİ Minare Arapça menâr veya menâre den gelmektedir. Menâr, nur, ışık yeri, fener kulesi, yol işaretleri anlamlarını taşırken, minare ise ışık kulesi anlamındadır. Ayrıca, yine Arapça da minare yerine ezan okunan yer manasında mi zene, Farsça da ise işaret noktası anlamını taşıyan mil kelimesi de bulunmaktadır. Minare, halkı namaza davet etmek maksadıyla camilerle bağlantılı veya yakınlarına inşa edilen kule için kullanılırken, daha yaygın bir şekilde her çeşit kule için de kullanılmıştır. 63 Hz. Peygamber (s.a.v) (610-632) döneminde Mescid-i Nebevî nin (622) kıble tarafında Bilâl-i Habeşî nin ezan okuması için iple tırmanarak üzerine çıktığı üstüvâne (silindir) denilen özel bir yerden bahsedilmektedir. Minarelerin doğmasına ilham kaynağı olabileceği düşünülen bu yerin dışında, ayrıca Mescid-i Nebevî nin çevresindeki bazı yüksek yerlerin ve damının da ezan okumak için kullanıldığı da bilinmektedir. 64 İslam da ilk minare Emevî Halifesi I. Muâviye nin emri ile Mısır valisi Mesleme b. Muhalled tarafından 673 yılında Fustat taki (Kahire) Amr Camii nde yapılmıştır. Bundan 32 yıl sonra yine Mesleme tarafından cami genişletilmiş ve dört köşesine birer tane olmak üzere dört de minare eklenmiştir. 65 Ayrıca bunun dışında ilk minarenin, Muâviye zamanında 665 yılında Basra valiliğine atanan Ziyad bin Ebu Süfyan tarafından Basra Camii nin genişletilmesi sırasında taştan bir minarenin yapıldığına dair tespitler bulunduğu gibi bazı tarihçilerin daha Hz. Ömer zamanın birkaç minarenin varlığından söz ettikleri de 61 Cezar, a.g.e., s. 134. 62 Cezar, a.g.e., s. 134. 63 Çeşmeli, a.g.e., s.103. 64 Filiz Gündüz, Minare, DİA, c. 30, İstanbul, 2005, s. 98. 65 Gündüz, a.g.m., s. 98. 592

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri belirtilmektedir. 66 Bütün bu bilgilerden hareketle ilk minarenin I. Muâviye (660-680) döneminde yapıldığı anlaşılmaktadır. İslam mimarisinde minareler, genellikle silindirik veya dörtgen gövdeli olarak yapılmıştır. Buna göre, Suriye ve Mısır minareleri dörtgen, Orta Asya ve İran dakiler ise silindirik gövdelidir. Dörtgen minarelerin gövde formlarında, daha ziyade Hellenistik ve Roma kökenli Hıristiyan kiliselerinin köşeli çan kulelerinin, Hellenistik ve Roma dönemlerindeki kale ve şehir surlarında yer alan gözetleme kulelerinin ve Akdeniz çevresindeki Deniz fenerlerinin etkisinin olabileceği ileri sürülmektedir. 67 Silindirik gövdeli Asya minarelerinin ise muhtemelen, İran'dan Çin'e kadar uzanan farklı kültürlerin iç içe geçtiği alanda İslam öncesi kalelerdeki gözetleme kuleleri ile stambha veya lat denilen dinî anlam da taşıyan zafer kulelerinin tesirlerinden bahsedilmektedir. 68 İran'da erken İslam dönemine ait tuğla minareler, genellikle dörtgen veya çokgen planlı, taştan yapılmış Akdeniz coğrafyası erken dönem Arap minarelerine benzemektedir. Bu döneme ait ara sıra da olsa silindirik formda minarelere de rastlanmaktadır.orta Asya'da ve İran'da Samaniler, Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklular dan günümüze kalmış minareler ise genellikle kaide kısmı çokgen gövdesi silindirik, şerefe kısmı galerili tepesi konik örtülüdür. 69 Bildirimizin bir bölümünü oluşturan Özkent Minaresi, Özkent yerleşimi yakınlarındaki eski Özkent şehri harabelerinde yer almaktadır. Karahanlılar döneminde XI. yüzyılda yapılmıştır. Yukarı doğru daralan silindirik gövdesi tuğladan, yüksek sekizgen kaidesi ise taştan yapılmıştır. Şerefesinin özgün durumu bilinmemektedir. (Fotoğraf: 28-35) Bugünkü sekiz kemerli bir galeriden oluşan kubbeli şerefesi ise M. Cezar a göre 1920 de 70, İ. Çeşmeli ye göre ise 1923 de 71 yapılmıştır. Araştırmacıların belirttiğine göre kaide toprak altında iki metre derinliğinde bir temele oturmaktadır. Toprak altındaki bu temel çeşitli boyutlardaki kireç taşından inşa edilmiştir. Taşların aralarında ise kaliteli kil harcı kullanılmıştır. 72 Sekizgen kaide altındaki bu temel 8. 80 x 9 m. lik bir alanı kaplamaktadır. Minare gövdesinin alt çapı 8. 51 m. üst çapı ise 6.20 m. dir. Şerefe ile birlikte yüksekliği 27. 40 m., şerefesiz ise 18. 76 m. dir. Sekizgen kaide 5 m. yüksekliğindedir. 73 (Fotoğraf: 28-33) Minareye, kaideden sivri kemerli bir kapıdan girilmektedir. Kaidenin bu yüzeyi hariç diğer yedi yüzeyi de dikdörtgen sathî nişli süsleme alanları şeklinde tertiplenmiştir. Yüzey nişlerini çevreleyen bordürler ile yüzey aralarındaki köşelerde, geometrik ve bitkisel motifli alabastralar (cilalı tuğlalar) kaideye değişik bir görünüm katmaktadır. Kaide yüzeylerini oluşturan bu nişlerin her biri, tuğla örgülerle elde edilen değişik kompozisyonlarla tezyin edilmiştir. Ayrıca bir yüzey, geometrik, bitkisel ve stilize motifli terrakotalar ile farklı ebatlardaki tuğlaların oluşturduğu bir kompozisyonla süslenmiştir. (Fotoğraf: 29-33) 66 Muhammed Hamidullah, İslam Müesseselerine Giriş (çev. İ. Süreyya Sırma), İstanbul 1984, s. 84; Nusret Çam, İslâmda Sanat Sanatta İslam, Akçağ, 2. Baskı, Ankara, 1997, s. 169, dipnot: 183. 67 Bkz. Çeşmeli, a.g.e., s. 103. 68 Çeşmeli, a.g.e., s. 103. 69 Çeşmeli, a.g.e., s. 103-104. 70 Cezar, a.g.e., s. 105. 71 Çeşmeli, a.g.e., s. 109. 72 Cezar, a.g.e., s. 105. 73 Cezar, a.g.e., s. 105; Çeşmeli, a.g.e., s. 109. 593

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары Minarenin kaidesi tamir edilmiştir. Ancak kaidenin tamirinde süslemelerin aslî şeklinin korunmasına dikkat edilmiştir. 74 Minareye spiral bir merdivenle çıkılmakta olup merdiven basamakları kesme taş ve tuğladan yapılmıştır. Minare merdiveni, biri yedinci kuşakta ve doğuya açılan, diğeri ise on birinci kuşakta ve batıya bakan iki mazgal pencereden ışık almaktadır. (Fotoğraf: 29, 33) Minarenin gövdesi, yatay uzanan on iki tezyini kuşağa bölünmüştür. Kuşaklar aşağıdan yukarı doğru bir dar bir geniş olmak üzere münâvebeli olarak yerleştirilmiş olup altısı dar diğer altısı ise geniştir. Tezyini kuşaklar biri birinden dikey tuğla örgü şeridiyle ayrılmıştır. (Fotoğraf: 29,33-35) Dar kuşaklardan alttan ikisinin tuğla örgülü süslemeleri aynı olup diğerleri farklıdır. Ayrıca, en üstteki dar kuşağın süslemeleri ile en aşağıdaki geniş kuşağın süslemeleri benzerdir. Geniş kuşaklardan alttan ikincisi sadedir ve diğer geniş kuşaklara göre daha dardır. Bu kuşağın üzerinde yer alan geniş kuşaklardan ikisinin halı veya kilim desenlerini hatırlatan baklava dilimli tuğla örgülü süslemeleri aynıdır. Diğer üç geniş kuşağın geometrik süslemeleri ise farklıdır. Minarenin gövdesindeki süsleme kuşaklarında, meander 75, haç, zencirek, baklava, fırıldak, rozet, geçme gibi motiflerin yanı sıra, oymalı alabastrdan 76 stilize bitkisel ve geometrik motifler ile ikili tuğla gruplarının dama tahtası şeklinde örülmesiyle oluşturulan kompozisyonlar da kullanılmıştır. 77 Yukarıda da belirtildiği gibi minarenin galerili şerefesi 1920-1923 yılların arasında yapılmış olup özgün değildir. (Fotoğraf: 29, 33) Tuğladan yapılmış olan Özkent minaresinin mimari özellikleri ve süslemeleri nazarı dikkate alınarak XI. yüzyıla tarihlenmektedir. 78 Bu minare yanındaki bir camiye ait olmalıdır. Ancak, cami hakkında hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Karahanlı dönemi minareleri genel özellikleri itibariyle prizmatik kaide üzerine oturan silindirik gövdelidir. Kaideleri taştan, yukarı doğru gittikçe daralan tuğla gövdelerindeki şerefe ise galerili olup konik bir tepelikle nihayetlenmektedir. Karahanlılar tuğla malzemeden hem güzel, âbidevî hem de dayanıklı minareler yapmışlardır. Tuğla malzeme Karahanlı yapılarında olduğu gibi minarelerinde de süsleme malzemesi olarak kullanılmıştır. Minarelerin gövdelerinde, dar ve geniş kuşaklar oluşturularak, tuğla 74 Cezar, a.g.e., s. 105. 75 Antik çağ sanatına geometrik dönemde giren, ionya kökenli ve köşeli geometrik kıvrımlardan oluşan dolgu ve süsleme motifi. Kökenleri İonya'nın menderes ırmağının geçtiği bölgelerine dayanır ki bu bölgenin halkı erken arkaik dönemden beri sanat konusunda oldukça başarılı ve yaratıcı olmuşlardır. Motifin menderes ırmağının akışının ve kıvrımlarının gözlemlenmesinden doğduğu söylenir. İsmi de buradan gelmektedir. Bir dolgu motifi olarak meander arkaik sanatta gelişimini tamamlamış, bundan sonra klasik ve hellenistik sanatta da kullanımı sürmüştür. Etkisinin Roma sanatına ve sonraki dönemlerde de neoklasik akıma yansımış olması meanderi antik çağın en çok el üstünde tutulan motiflerinden biri olarak gösterir. (https://eksisozluk.com/meander--196569, erişim: 05. 05. 2018) 76 Alabastr (İgn. Alabaster) Kalsiyum karbonat ya da kalsiyum sülfat bileşimli, kompakt, çok ufak kristal, genellikle beyaz, sarı sarımsı yeşil, kırmızı renkli ve yarısaydam taşlara albatr ya da alabastr adı verilir. Yarı saydam olmaları karekteristiktir. Bu taş küçük objelerin yapımında ve iç mimaride kaplama malzemesi olarak kullanılmaktadır(metin Sözen-Uğur Tanyeli, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1992, s. 16. 77 Çeşmeli, a.g.e., s. 110. 78 Cezar, a.g.e., s. 105-107; Çeşmeli, a.g.e., s. 110. 594

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri örgülerle tezyin edilmiştir. 79 Karahanlı minarelerinin en eskileri XI. yüzyıldan kalmadır. Dolayısıyla bu yüzyılda yapılmış olan Özkent Minaresi ile Burana Minaresi Karahanlı döneminin en eski minareleridir. Özkent Minaresi ni aynı yüzyılda inşa edilen Burana Minaresi ile karşılaştırdığımızda, süslemeleri ve işçilik bakımından ondan farklı olduğu görülmektedir. Özkent Minaresi nin süslemeleri daha güzel olup işçilik bakımından da daha üstündür. Bu özellikleri ve genel görünüşü itibariyle Özkent Minaresi nin, Burana Minaresi nden hemen sonra yapıldığı kabul edilmekte ve Orta Asya mimarisinde yeni bir çağın açılışının işaretlerini bünyesinde barındırdığı belirtilmektedir. 80 Dolayısıyla bu iki minare Maveraünnehir ve Horasan minarelerine örnek olmuştur. Özbekistan da Tirmiz Şehri nin kuzeyinde Çâr Kurgan Köyü ndeki Çâr Kurgan Minaresi (1108-1109), Buhara daki Kalan Minaresi ve Buhara Vabkent Minaresi (1197-1198) Karahanlı döneminin diğer önemli minareleridir. 81 Karahanlılarla başlayan silindirik gövdeli minareler Selçuklu döneminde de inşa edilmiştir. Aynı zamanda Selçuklular, Karahanlı minarelerindeki tuğla örgülü süsleme kuşaklarını da devam ettirmişlerdir. Ancak bunlara ilaveten bazı minarelerinde çini süslemeye de yer vermişlerdir. Ayrıca, Selçuklu minarelerinde yuvarlak gövdelerin en geniş yeri ile en dar yeri arasındaki farkın, Karahanlı minarelerine göre biraz daha azalarak, minare gövdelerinin bütününde belirgin bir şekilde incelmenin başladığı tespit edilmektedir. 82 Böylece Türk İslam mimarisinde Karahanlı döneminde başlayıp, Selçuklu döneminde incelmeye başlayan silindirik gövdeli minarelerin en zarif, en gelişmiş ve en olgun örnekleri Osmanlı klasik döneminde inşa edilecektir. Sonuç olarak bildirimizin konusunu oluşturan Özkent teki eserlerden üç türbe ve minare, Karahanlılar'ın egemenlik bölgelerinde kendi bünyeleri için mimarlık ve süsleme alanlarındaki gelişmeyi noktalayan önemli eserlerdir. Bu gelişmeyi sadece farklı tarihlerde yapılmış olan ve yukarıda önemli özelliklerini belirttiğimiz Özkent türbelerinde bile izlemek mümkündür. Bu konuda herhangi bir dış etkiden ve Karahanlı ülkesinde ve özellikle de Özkent şehrinde Türkler dışında herhangi bir etnik grubun sanat faaliyetinde bulunarak bu eserlere bir şekilde tesirde bulundukları mümkün görülmemektedir. 83 Dolayısıyla Özkent teki bu eserler, XI. ve XII. yüzyıllarda Türk sanatı ve mimarisinin bu bölgede ulaşmış olduğu yüksek düzeyin en önemli kanıtları arasında yerlerini almıştır. 79 Cezar, a.g.e., s. 163. 80 Cezar, a.g.e., s. 105. 81 Bu minareler hakkında geniş bilgi için bkz. Cezar, a.g.e, s. 163-167; Çeşmeli, a.g.e., s. 110-118. 82 Cezar, a.g.e., s. 167. 83 Cezar, a.g.e., s. 128. 595

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары ÇİZİMLER Çizim: 1-Özkent türbelerinin planı (solda Kuzey Türbe sağda Güney Türbe) Kaynak: https://okuryazarim.com/wp-content/uploads/2017/03/uzgend-türbeleri (01. 07. 2018) Çizim: 2-Özkent türbelerinin kesiti (solda Güney Türbe sağda Kuzey Türbe) Kaynak: https://okuryazarim.com/wp-content/uploads/2017/03/uzgend-türbeleri (01. 07. 2018) Çizim: 3-Özkent Minaresi nin plan ve kesiti Kaynak: https://okuryazarim.com/karahanli-minareleri/(01. 07. 2018). 596

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri FOTOGRAFLAR Fotoğraf: 1-Özkent türbelerinin taç kapı batı cepheleri Kaynak: https://www.google.com/search?ei=6ua4w5seicxvkwxiy4xq&q=özkent+türbeleri+görsell er (01. 07. 2018). Fotoğraf: 2-Özkent türbelerinin taç kapı batı cepheleri ve Kuzey Türbe nin kuzey cephesi Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). 597

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары Fotoğraf: 3-Özkent türbelerinin taç kapı batı cepheleri (10. 05. 2018). Fotoğraf: 4-Özkent türbelerinin doğu cepheleri Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). 598

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri Fotoğraf: 5-Özkent Türbeleri (10. 05. 2018) Fotoğraf: 6-Orta Türbe nin taç kapısı Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). 599

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары Fotoğraf: 7-Orta Türbe nin taç kapı cephesi Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). Fotoğraf: 8-Orta türbenin taç kapısından detay Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). 600

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri Fotoğraf: 9- Orta Türbe nin içinden detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 10-Orta Türbe nin içinden detay (10. 05. 2018). 601

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары Fotoğraf: 11-Orta Türbe nin iç süslemelerinden detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 12-Özkent Kuzey Türbe nin taç kapı batı cephesi Kaynak: https://www.google.com/search?ei=6ua4w5seicxvkwxiy4xq&q=özkent+türbeleri+görsell er (01. 07. 2018). 602

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri Fotoğraf: 13-Özkent Kuzey Türbe nin taç kapı nişinden detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 14-Kuzey Türbe nin sütunçe ve bordür süslemelerinden detay (10. 05. 2018). 603

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары Fotoğraf: 15-Özkent Kuzey Türbe taç kapı Fotoğraf: 16-Kuzey Türbe taç kapı süslemelerinden detay (10. 05. 2018). nişindeki süslemelerden detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 17-Özkent Kuzey Türbe nin süslemelerinden detay Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). Fotoğraf: 18-Özkent Kuzey Türbe nin taç kapı süslemelerinden detay (10. 05. 2018). 604

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri Fotoğraf: 19-Özkent Kuzey Türbe nin kavsarasındaki süslemelerden detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 20-Özkent Güney Türbe nin taç kapı nişi ve süslemeleri (10. 05. 2018). Fotoğraf: 21-Özkent Güney Türbe taç kapı nişindeki süslemelerden detay Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). 605

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары Fotoğraf: 22-Özkent Güney Türbe nin taç kapı cephesinden detay. Foto Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). Fotoğraf: 23-Özkent Güney Türbe taç kapısının sol kanadından detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 24-Özkent Güney Türbe nin taç kapı süslemelerinden detay (10. 05. 2018). 606

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri Fotoğraf: 25-Özkent Güney Türbe nin taç kapısından detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 26-Özkent Güney Türbe kavsarasındaki panolardan detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 27-Özkent türbelerinin süslemelerinden detay. Kaynak: https://okuryazarim.com/ozkent-turbeleri/(01. 07. 2018). 607

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары MİNARENİN FOTOĞRAFLARI Fotoğraf: 28-Özkent minaresi (10. 05. 2018). Fotoğraf: 29-Özkent minaresinin kaidesi (10. 05. 2018). 608

Uluslararası Ali b. Osman el-ûşî Sempozyumu Bildirileri Fotoğraf: 30-Özkent minaresinin kapısı (10. 05. 2018). Fotoğraf: 31-Özkent minaresi kaidesinin süslemelerinden detay (10. 05. 2018). 609

«Али бин Осмон ал-оший» аттуу эл аралык симпозиумдун илимий макалалары Fotoğraf: 32-Özkent minaresinin kaidesindeki Fotoğraf: 33-Özkent minaresinin gövdesi süslemelerden detay (10. 05. 2018). ve şerefesinden detay (10. 05. 2018). Fotoğraf: 34-Özkent minaresinin gövdesindeki Fotoğraf: 35-Özkent minaresi gövdesindeki tezyini kuşaklardan detay (10. 05. 2018). tezyini kuşaklardan detay (10. 05. 2018). 610