PERVÎN-İ İ TİSÂMÎ NİN DİVANINDAKİ TEMEL KONULAR

The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss7535 Number: 66, p. 143-151, Spring II 2018 Araştırma Makalesi / Research Article Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date 27.02.2018 15.04.2018 PERVÎN-İ İ TİSÂMÎ NİN DİVANINDAKİ TEMEL KONULAR BASIC SUBJECTS IN PARVIN E'TESAMI S DIWAN Dr. Öğr. Üyesi Osman Aslanoğlu ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-6534-3125 Dicle Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Öz İran Edebiyatının en büyük kadın şairlerinden olan Pervîn-i İ tisâmî, babasının edebiyatçı olması nedeniyle küçük yaşta edebiyatçılarla ve edebiyatla tanışmıştır. Küçük yaşlarda şiirler yazmaya başlamış ve herkesin beğenisini toplamıştır. Şiirlerinin tarzından dönemin meşhur pek çok Fars şairi övgüyle bahsetmiş ve Melik üş-şuarâ Bahâr, onun divanına bir mukaddime yazmıştır. Çağdaş döneme ait bir şair olmasına rağmen tarz ve şekil olarak Klasik İran şairlerini taklit etmiş, onların yolundan gitmiş, çok sade bir dil kullanarak anlaşılır ve kulağa hoş gelen şiirler yazmıştır. Sade diliyle beraber semboller kullanarak çok farklı bakış açısıyla derin mesajlar vermiştir. Şiirlerinde irfan, ahlak ve ilim gibi insani değerlere ve konulara değinmekle beraber o dönemde İran da ve genel olarak sosyal hayatta karşılaşılan problemler üzerinde de durmuştur. Bir bayan şair olarak kadınların toplumdaki yerinin daha ileride olması gerektiğini savunmuş ve anneliğin önemine değinmiştir. Tabiattaki varlıkları konuşturarak ahlaki, sosyal ve siyasi mesajlar vermiştir. Yöneticilerin adil olması gerektiğini, toplumun işçi sınıfının uyanması gerektiğini yakınarak belirtmiştir. Tabiattan aldığı bazı semboller şimdiye kadar şiirlerde hiç kullanılmamıştır. Pervîn hem klasik, hem de çağdaş özellikleri şiirinde bir araya getirmiş bir şairdir. Genç yaşta ölmesine rağmen geride değerli bir divan bırakmıştır. Farklı ve tatlı üslubuyla çağdaş İran şiirinin kraliçesi ünvanına sahip olmuştur. Bu çalışmada şairin hayatı, edebi yönleri ve şiirlerindeki konular üzerinde durulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Pervîn-i İ tisâmî, Çağdaş İran Şiiri, Farsça, Kadın Şairler Abstract Parvin E'tesami who is the one of greatest woman of Iran Literature, because of her father s being a litterateur, has met with litterateurs and literature at young age. Many famous Persian poets of her period has mantioned her poems style with praise and Malik al-shuara Bahar, has written an introduction to her diwan. Although being a contemporary poet she has imitated the classic Persian poets as style and form and she

144 Osman Aslanoğlu has followed their literary way. She has written comprehensible and euphonic poems by using a very clear language. She has used symbols with her clear lanugage and has given deep messages with her different point of view.in her poems, she has mentioned not only human values and subjects such as wisdom, morals and education, but also the problems generally encountered in social life and in that period in Iran. Therefore Parvin is a poet who has brought together both classic and contemporary features in her poems. Although she has died at her young age, she has left a precious classical ottoman poetry/divan in her back. She has had the name of contemporary Persian poem s queen with her different and pretty style. With this study, it will be able to study focus on both personal and literary sides of poet. Keywords: Parvin E'tesami, Contemporary Iran Poem, Persian, Farsi, Woman Poets Giriş Asıl adı Rehşende İ tisâmî olan Pervîn 16 Mart 1907 te(müeyyid, 1368:214) Tebriz de dünyaya geldi.(aryânpûr, 1374: 539; Rızazâde Şefik, 1352: 635.) Babası Mirzâ Yusuf Han İ tisâmî (ö.1316 hş./1937) onun yetişmesinde en büyük rolü oynayan kişidir. Yusuf İ tisâmî gençliğinde Tahran a gidince ilmî, edebî ve ahlaki, aylık bir dergi olan Bahâr ı yayınladı.(gulî Zevâre, 1385: 60-61) Pervîn in edebiyat sahasına geçişinin en önemli başlangıç noktası bu dergide ilk şiirlerini yayınlamasıydı denilebilir. Ailesiyle Tahran a yerleşen Pervîn, küçük yaşlarda babasının yanında Fars ve Arap Edebiyatı yla tanışmış ve pek çok ilmi babasının yanında öğrenmiştir.(peykânpûr, 1387: 28) Bütün bunların etkisiyle çocukluğundan itibaren şiir ve nazma yönelmiş ve bunları o kadar ilerletmişti ki merhum Allâme Dihhüda (1879-1956) ve Melik üş-şuarâ Bahâr (1886-1951) gibi büyük ediplerin edebi ve şiir meclislerine katılıyordu. (Peykânpûr, 1387: 29) Bu edebiyatçılar arasında Said Nefîsî (1895-1966) Nîma Yûşic(1897-1960) gibi genç şairler de vardı ve haftanın belirli günlerinde Pervîn in evinde edebiyat toplantıları yapıyorlardı. Pervîn, ilk şiirlerini 7-8 yaşlarında(c. m., 1989: 205-211) söylemeye başlamıştı. Bu ilk şiirleri, daha çok ahlaki ve toplumsal idi ve babasının yönettiği Bahâr dergisinde yayınlanıyordu.(yâsemî, 1316: 34) Daha küçük yaşlarda yazdığı bu şiirleri, edebiyat sahasında ilgi uyandırıyordu. Henüz 11 yaşlarında Firdevsî (ö. 411/1020), Menuçehrî-yi Damğânî (ö. 432/1040), Nâsır-i Husrev (ö. 481/1088), Enverî (ö. 583/1187), Nizamî-yi Gencevî (ö. 619/1222) ve Mevlâna Celâleddîn (ö. 672/1273) gibi ünlü şairlerin şiirlerini okuyordu.(aryânpûr, 1374: 540) Ey küçük kuş adlı ilk şiirini henüz 12 yaşında yazmıştı. İlk basılan divanındaki şiirler, 30 yaşından önceki yıllarda söylediği şiirlerdi.(hanlerî Kiyâ, 1348: 104) Bu da Pervîn in genç yaşta şiirle ne kadar yakından meşgul olduğunu göstermektedir. Dönemin Dihhüda (1879-1956) ve Allâme Kazvinî (1874-1949) gibi meşhur edebiyatçılar, Pervîn in divanı hakkında övgü dolu yazılar yazmışlardı.(yâsemî: 34) Babası, Pervîn in eşinden boşanmasından sonra divanının basılmasına izin vermiş ve Melik üş-şuarâ Bahâr (1886-1951) divana övücü bir mukaddime yazmıştır.(gulî Zevâre, 1385: 60) Divanının ilk baskısındaki şiirler, 30 yaşından önce söylediği şiirlerdi. Bu baskıda150 şiir vardı.(kiyâ, 1348: 104) Pervîn, divanın ikinci baskısını hazırladığı sıralarda hastalanmış(gulî Zevâre, 1385: 68) ve 1941 yılında 34 yaşında vefat etmiştir. Ölümünden bir yıl önce beğenmediği şiirlerini yaktığı söylenir.(yaylalı, 2011: 124) Pervîn in edebi kişiliğinin en önemli meyvesi şüphesiz divanıdır. Pervîn in divanında 248 şiir bulunmaktadır. 20 yıllık şairlik hayatında 209 kaside, kıta, gazel, mesnevi, beş kısa kıta, bir kaç tane iki üç beyitlik şiir ve on bir tane de tek beyit söylemiştir. Divanındaki beyitlerin toplamı 5606 beyit kadardır.(gulî Zevâre, 1385: 68) Bu şiirlerinden 65 tanesi ise

Pervîn-İ İ tisâmî nin Divanındaki Temel Konular 145 münazara tarzındadır. Divanındaki Konular Pervîn in kişiliği, felsefî görüşleri, fikirleri, üslûbu ve ahlâkî mazmunlarıyla İran edebiyatında ayrı bir yeri vardır.(savi, 2007: 246-247) Pervîn ahlaki konulardan dinî konulara, kadınlardan doğanın tasvirine, ideal kişilikten ideal yöneticiye kadar pek çok alandaki fikrini şiirleriyle beyan etmiştir. Pervîn-i İ tisâmî nin şiirlerine bakıldığı zaman ahlaki tavsiyeler niteliğindeki şiirlerin çoğunlukta olduğu görülür. Hemen hemen bütün şiirlerinde insani ve ahlaki öğütler verir. Fakat bazı şiirlerinde toplumsal sorunlara değinir ve hatta siyasi eleştiri yapar. Onun bu türdeki şiirleri Pervîn i toplumsal şairler sınıfına dahil etmiştir. Kedkenî (1939-) şairleri, şiirlerinin konularına göre tasnif ederken Pervîn i siyasi ve toplumsal konulara değinen şairler grubunda değerlendirilmiştir.(şefik, 1352: 629) Edebiyatçıların yaptığı bu tür tespitler, bize Pervîn in toplumsal ve siyasal şiirlerinin, ahlaki ve eğitsel şiirlerini bastırdığını ortaya koymaktadır. Pervîn sosyal konuları en az 34 şiirde, Kadınlar konusunu 12 mesnevide ve çocuklar konusunu 8 şiirde işlemiştir. 10 mesnevide yöneticilerin eleştirisi vardır. 15 kadar şiirde fakirliği, güçsüzlüğü ve sahipsizliği işler. Ayrıca 54 şiirde işlenen mesajı bizzat kendi adını zikrederek kendi nefsine yöneltir ve daha çok ahlaki öğütler içerirler. Yine Klasik Fars şiirinin en temel konularından felek, zaman ve dünyanın eleştirisi önemli bir yer tutar ki bunlar da 30 kadar şiirdir. Pervîn in işlediği konuları beş temel başlıkta ele alabiliriz: 1. Çalışanlar ve yoksullar Pervîn halkın yoksul ve işçi sınıfıyla ilgili şiirler de yazmıştır. Onların sorunlarına ve onlara yapılan haksızlıklara çokça değinmiştir. Belki de bu duyarlılığının sebebi Fransız edebiyatından okuduğu eserlerdir. Pervîn, babasının yol göstermesiyle küçük yaşlarda Fransız Romantizm Edebiyatıyla tanışmıştı ve özellikle Victor Hugo nun ve Sefiller eserinin etkisi altındaydı.(destgayb, 1376: 9) Pervîn şüphesiz Avrupa düşüncesinden ve özellikle de babası İ tisâm ül-melik in Fransız şairlerden tercüme ettiği şiirlerden etkilenmiştir.(nümûnehâyî Ez Sohenân, 1366: 123) Pervîn, hayatın toplumsal ve gerçek mazmunlarını şiire sokmuş, yoksullara öğüt ve tavsiyelerinde güzel ve hoş nükteler kullanmıştır.(hanlerî Kiyâ, 1348: 104) Çalışma, insanı ve toplumları ileri götüren en önemli şeydir. Eğer çalışma olmazsa şairin şikâyet ettiği ve toplumsal bir sorun olan fakirlik ve diğer kötü sonuçlar baş gösterir. Ama toplumun en alt tabakası olan işçi ve fakirlerin de bulundukları kötü durumu hak etmediklerini belirtir. Toplumsal sınıfların arasının çok açıldığına değinir. Bunun için işçilere de bazı şiirlerinde yeter diye seslenir: از حق ق پايوال خ يطتي کي پرسطی چ ذ هي ترسی ز ر خاى ج اب ای ر جثر :1384 (İ tisâmî, 127-128) Pâyimal olmuş hukukunla ilgili bir şey sor Ne kadar korkuyorsun her han ve kişiden ey rençber! Toplumda ezilen ve sahipsiz kalan kesimlerden biri de şüphesiz yetimlerdir. İslam da oldukça önem verilen yetim hakkı, Pervîn in şiirlerinde de yerini alır. Bu konuya değinmesi aynı zamanda yetimlerin hakkını yiyen zalimlere bir sitemdir. Bazı insanlar hem başkalarına zulmeder, hem de âhiretteki nimetlere kavuşmaktan bahseder. Burada büyük bir çelişki vardır. Şair toplumda böyle insanların yetimlere zarar verip, öldürüp sonra da kalkıp Cennet bahçesini veya Tûba ağacını istediğini belirterek onları eleştirir: خ ى يتين در کطی خ ا ی تاغ ت طت ساي ی ط تی را Yetimin kanını çekiyorsun ama istiyorsun Cennet bahçesini ve Tûba nın gölgesini Kaside;07/37 Rûh-ı Azorde/İncinmiş ruh şiirinde yoksul bir gencin yaşadıklarını anlatır. Fakirliği bela olarak isimlendiren şair onun, fakirliğin etkisiyle ölümü ister duruma geldiğini

146 Osman Aslanoğlu belirtir. Ancak bununla birlikte ikinci bir kişiyi de konuşturarak işin kader ve sabır boyutunu; elde olan nimetleri nazara vererek ona teselli verir: تالی فقر ت ن خست کرد ر ح تکطت تورگ قا عن آى يس رايگا ی يست Fakirlik belası hasta etti bedenimi ve öldürdü ruhu Razıyım ölüme, o dahi bedava değil Mesnevi;74/02 Toplumsal sınıfların birbirinden uzak olmaması gerektiğini savunan Pervîn, zenginlerin fakirlere el uzatması gerektiğini de belirtir: هط خ دتيي ک يکی تا فقيراى خستيي فرض ت دست اغ يا را( 145 (İ tisâmî, :1384 Bencil olma! Çünkü fakirlere yardım Olmuş zenginlerin ilk farzı 2. Yöneticileri eleştirisi Pervîn in şiirlerinde göze çarpan sosyal sorunlara duyarlılık ve bunları işleyiş tarzı, onu pek çok emsallerinden ayıran en önemli özelliktir. Pervîn şiir söylemeyi, toplumsal eleştiriye çeviren, temsil ve münazara tarzıyla itiraz içeren şiirler yazan ilk kadın şairdir.(mumtehin & Muhammedî, 1390: 124) Pervîn, yöneticilerin nasıl olması gerektiği ile fikirlerini de şiirleriyle açıkça beyan etmiştir. Hem yaşamında hem şiirlerinde yöneticilerin yanında yer almamıştır. O, her ne kadar ahlaki konuları işlemede ve siyasi meseleleri dolaylı olarak ele almada Sa dî gibi İran ın klasik şairleri ve siyaset yazarlarının takipçisi ise de onların aksine şiirlerinde hiç bir zaman dönemin yöneticilerini ve büyüklerini medih ve senayı, Sa dî ve diğerlerin şiirlerinde çok olduğu kadar işlememiştir.(ahmedî, 1388: 42) Edebiyatçılar Pervîn in siyasi sorunlara tepkisini şiirlerinde görmüş ve onun hakkında şu tespitleri yapmışlardır. Zulümle ve zalimle savaşma, gösteriş ve riyakârlıkla mücadele, yalanı, kini, hileyi, üstünlük taslamayı kötüleme, zalim kadılara, memurlara, hâkimlere, idarecilere ve doğru yoldan sapanlara ve yoksullara zulmü ve ayrımcılığı reva görenlere yüklenme.(destgayb, 1376: 9) Yukarıdaki bahsedildiği gibi Pervîn, kadı ve hâkimleri de hedef almıştır. Hırsız ve hâkim isimli şiirinde bir hırsızın hâkimle olan konuşmasını aktarır. Burada hırsız, hâkimin herkesin önünde yanlışlık yaptığını; ama unvanı, konumu ve fikri nedeniyle fark edilmediğini ve hâkimin bu yanlışlıkları ilmiyle ve bilerek yaptığını; bu nedenle aslında hırsızdan daha kötü bir durumda olduğunu belirtir: دزد زر تست ذ دزد ديي ر يذ ضح ها را ديذ قاضی را ذيذ Altın hırsızını bağladılar, din hırsızı kurtuldu Bekçi bizi gördü, kadıyı görmedi Mesnevi;58/17 Pervîn, Nûşirevan a mektup ve Bîjen in şikâyeti isimli şiirlerinde padişahların zulüm yapmalarına ve meşru olmayan mal biriktirmelerine değinir ve onları mazlumların ahlarından ve nefretlerinden sakındırır:(müeyyid, 1368: 218) Pervîn in muhatapları çoğunlukla sultanlar ve hâkimlerdir.(bânûkerîmî, 1373: 248) Onları, halkın yanında olmamakla eleştirir: ض اى اگر ک ت تعوير هولکت ک ض ذ چ حاجت است ک تعوير تارگا ک ذ( 325 (İ tisâmî, :1384 Şahlar eğer ülkeyi imar için çalışıyorsa Saray imar etmelerine ne hacet var Pervîn padişahların insanları aldattıklarını ve bu şekilde iyi görünürken aslında yetimlerin ve halkın haklarını gasp ettiklerini ve halkı öldürdüklerini söyler. Bunu ifade ederken padişahların bir kurt gibi olduklarını; ama çoban elbisesi giyerek ve ellerine birer asa alarak halk sürüsünü aldattıklarını söyler: ها را ت رخت چ ب ضثا ی فريفت است ايي گرگ سال است ک تا گل آض است آى پارسا ک د خرد هلک ر سى است آى پادضا ک هال رعيت خ رد گذاست Bizi çoban elbisesi ve asasıyla aldatmıştır Bu kurt yıllardır bu sürüyle arkadaştır Bina ve mülk alan zahit eşkiyadır Halkın malını yiyen padişah dilencidir Mesnevi;15/05-06 3. Kadın Pervîn in şiirlerinde göze çarpan konuların başında kadınlar gelir. Bu konu bazen toplumsal boyutuyla veya toplumdaki konumu hakkındadır veya kadınlık ve annelik boyutuyla işlenmiştir. Pervîn özellikle kadınlarla ilgili akımlara, özgürlük ve hukuk hareketlerine fiilen katılmamış ama yalnızlı-

Pervîn-İ İ tisâmî nin Divanındaki Temel Konular 147 ğını şiirlerine yansımıştır. (Aryânpûr, 1374: 540; Muhammedî, 1387: 10) Değindiği noktalara bakılırsa Pervîn, kadınlar hakkında daha çok şu noktalara vurguda bulunmuştur: 1- Kadınların bilgisine ve toplumun geleceğinin onların elinde olduğuna. 2- Onların bilgiden istifadesi ve bu bilginin toplumdaki etkisi. 3- Kadınların ıslahı ve onların toplumdaki her türlü bozukluktan uzak oluşları. (Peykânpûr: 43) Şair, toplumdaki iki çeşit eşitsizliğe değinmiştir. Bunlar cinsiyet eşitsizliği ve sınıflar arasındaki eşitsizlik. Fakat sınıflar ve tabakalar arasındaki eşitsizlik Pervîn in dikkatini daha çok çekmiştir. Çünkü Pervîn, toplumundaki cinsiyet eşitsizliklerini o kadar tehlikeli görmüyordu.(zulfikar & Mirzâyî, 1390: 32) Pervîn, bazı şiirlerinde kadın hakları konusunu bağımsız olarak işlemiştir. Kadının konumu ile ilgili olarak söylediği en büyük şiir Üns Meleği adlı şiiridir. O, bu şiirinde kadının kişiliğini gönül alıcı bir şekilde resimlemiş, kendi dinî inançlarının tamamından bu şiirinde faydalanmıştır. Ona göre kadının olmadığı sarayda, üns ve şefkat yoktur. Fakirin üzüntüsü, Güçlü ve Güçsüz, Yoksul, Karabahtlı, Yaşlı kadının şikâyeti, Yaralı kalp, Keman-ı kazâ, Arzulu çocuk, Uzak görüşlü anne gibi şiirlerinde kadını, özellikle anneyi savunmuştur. O, İffet hazinesi isimli şiirinde ise kadınların özgürlüğünü savunur.(zindegînâme ve nakd, 2017) Pervîn e göre kadın şefkati ve iyiliği temsil eder. Eğer bir toplumda veya bir yerde kadın bulunmazsa orada büyük bir eksiklik vardır. Kadının olmadığı bir saray dahi veya bundan yola çıkarak kadının katılmadığı bir yönetim adil ve şefkatli davranamaz ve zulüm baş gösterir. Kadın bir bedendeki kalp gibidir. Sevginin merkezi olan kalp, kadın şefkatini temsil eder. Bir bedende kalp yoksa hayatın olması da düşünülemez: در آى سرای ک زى يست ا س ضفقت يست در آى ج د ک دل هرد هرد است ر اى Kadının olmadığı sarayda sevgi ve şefkat yoktur Kalbin öldüğü vücutta, ruh ölmüştür Mesnevi;104/01 Ona göre kadın ile erkek birbirini tamamlayan iki parçadır. Kendi aralarında dengeli bir yardımlaşma sergilemelidirler. Pek çok bilge ve edebiyatçı gibi erkek ve kadın terazisinin ağırlığını, ev işlerinin idaresinde eşit saymış ve onları gemi ile kaptana benzetmiştir: ظيف ی زى هرد ای حکين دا ی چيست يکيست کطتی آى ديگريست کطتيثاى- 247 (İ tisâmî, :1384 248) Kadın ve erkeğin vazifesi, ey bilge bilir misin nedir? Biri gemi, diğeri de kaptan Şair, kadının anne olarak üstlendiği görevden bahsederken onu bir öğretmene benzetir. Anne terbiyesi bir okul görevi görmektedir. Bu konuda şair, tarihteki ünlü zeki kişilerden Eflâtun ve Sokrat ı örnek verir ve bunların büyüklüklerini annelerine bağlar: داهي هادر خست آه زگار ک دک است طفل دا ط ر کجا پر رد اداى هادری( 338 (İ tisâmî, :1384 Anne kucağı, çocuğun ilk öğretmenidir Zeki çocuğu, cahil anne nerede yetiştirmiştir Pervîn e göre eğer İranlı kadınlar, toplumda erkekler gibi uygun bir konuma sahip değillerse bu, kadının erkeğe göre daha az akıllı olduğundan değildir.(sâdıkî Gîvî & Perhîzkârî, 1389: 218) Onlara fırsat verilmeli, sadece evinde oturan olmamalı, bütün mesleklerde bulunmalıdır: زى ک ی تا ی خا ت ا ت د طثية ت د پرستار ضح درتاى İyi kadın, sadece evin hanımı değildi Tabip, bakıcı, hâkim ve koruyucu idi Mesnevi;104/17 4. Din ve ahlak Pervîn in şiirlerinde ahlak, tasavvuf, doğru yola girme, nefse ve şeytana uymama, ilahi ve yüce makamlara hazırlanma ve kadere rıza gösterme gibi dinde yeri olan konulara genel ifadelerle yapılan işaretler ve göndermeler çoktur. Ama özel olarak dinî bakış ve

148 Osman Aslanoğlu hassasiyet şeklinde özetleyebileceğimiz ve tamamen dinî noktalara açıkça yer veren şiirler yoktur. Pervîn in divanı, İslamî-insanî temiz ve yüce ahlakın hikmet ve kaidelerinden oluşan değerli bir hazinedir.(sebziyanpûr & Bakırî, 1389, 13-20) Pervîn terbiye ve ahlak şairidir. Fakat onun terbiye ve ahlaki irfanı, düşüncelere dayanır.(levîmî & Kahferrûhî, 1389: 68) Kişisel tavsiyeler eşliğinde ahlaki öğütler divanda çok yer tutar. ج ل چ ىضة پر علن چ خ رضيذ است ک ذ يچ جس ايي ر گريسا ص( 56 (İ tisâmî, :1384 :1384 Cehalet yarasa gibi, ilim ise güneş misali Onu kaçıramaz bu nurdan başkası Pervîn ahlaki ve tasavvufi konuları işlerken genellikle münazara türüne başvurur. Bu şekilde ahlaki bir yanlışı doğadaki bazı varlıkları kullanarak dile getirir. Pervîn in sanatı, eşyayı ve zıt şahısları muhavere ve münazara yoluyla birbirlerine karşı kullanmasında ve her birinin hakikatini açık bir şekilde göz önünde somutlaştırmasındadır.(âzîn, 1332: 38) O, sıradan iki varlığı karşılaştırarak kötü bir hasleti eleştirir. Örneğin bir şiirde mercimek ve burçağı konuşturur ve mercimeğin burçağı küçümsemesinden bahseder: عذسی قت پختي از هاضی ر ی پيچيذ گفت ايي چ کسی است هاش خ ذيذ گفت غر هط زا ک چ ى هي فس ى چ ى ت تسی است ر چ را هيپس ذ خ ا ذ پخت چ تفا ت ک هاش يا عذسی است Bir mercimek, burçağa pişme vaktinde Ekşitip yüzünü dedi: Bu da kimin nesi diye Burçak güldü ve dedi: kibirlenme Çünkü benim gibisi çok, senin gibisi epeyce Her pişirdikleri pişecek Ne farkeder ha burçak ha mercimek Mesnevi;23/01-03 Pervîn in divanında itikadî, ilmî veya irfanî konular genellikle başka konularla karıştırılmıştır. Mesela bir kıtada irfanî bir bahis söz konusu olsa, şiiri sadece o konuyla sınırlı olmaz. İtikad, felsefe ve ahlak gibi konuların kokusu ve tadı da şiirin içinde vardır.(hâlıkî Râd, 1369: 27) Pervîn in şiirinde insan dışındaki tüm varlıklar belli ve ince bir ölçüyle âlemde hareket ederler. Sadece insana hayır ve şer arasında birini seçebilme hakkı verilmiştir.(muhammedî, 1387: 34) Pervîn, bazen ahlaki konulara değinirken Kur an ayetlerine işaretlerde bulunmuştur. Bu ayetleri ise genellikle iki şekilde kullanmıştır; Biri iktibas (Ayet veya ayetten bir parça vererek) şeklinde; diğeri ise Kur anî bir kelimeden istifade etme şeklindedir.(levîmî & Kahferrûhî,1389: 70) Diğer taraftan Pervîn-i İ tisâmî Kur an kıssalarına, öğütlerine ve işaretlerine pek çok şiirinde dikkat çeker. Hz. İbrahim, Hz. İsmail, Hz. Mûsa, Hz. İsâ ve Süleyman ın (a.s) hikâyelerine değinir ve kendine has bir güzellikle hikâyeleri anlatır.(mihracî, 1389: 50) Genellikler bu kutsal hikâyeler vasıtasıyla ahlaki öğütler verir: دزد طوع چ خاتن تذتير ها رت د خ ذيذ گفت :دي سليواى وی ض د Tamah hırsızı, çalınca tedbir yüzüğümüzü Güldü ve Cin, olmaz Süleyman dedi Kaside;21/13 Pervîn e göre insan için en büyük hazine maddi zenginlik değil, kanaattir. Karun un hazinesi gibi bir hazineye ulaşılmak isteniyorsa kanaat edilmesi gerekir: ق اعت کي اگر در آرز ی گ ج قار ی گذای خ يص تاش ار طالة هلک سليوا ی Kanaat et, istiyorsan Karun un hazinesini Kendine dilenci ol, istiyorsan Süleyman ın mülkünü Kaside;16/07 Mesela kalbi temiz tutma, şeytandan uzak durma hakkında şöyle der: کعث ی دل هسکي ضيطاى هکي پاک کي ايي خا ک جای خذاست( 59 (İ tisâmî, :1384 Şeytan a mesken yapma gönül Kâbe sini Temizle Allah ın yeri olan bu evi Onun şiirlerinin her mısrasına yansıyan şey, manevi kemal, Hakk a tabi olma, nefsin esaretinden kurtulmadır. Şiirleri, ilahi ve Kur anî mesajlarla donatılmıştır. Bir ârif ve sûfî gibi konularını işlemiştir. Şiirleri, tevhidî ruhu yansıtmakta olup Allah ı tanımaya ilişkin öğretilerle, hikmet ve irfanî konularla doludur.

Pervîn-İ İ tisâmî nin Divanındaki Temel Konular 149 5. Tabiat Pervîn, şiirlerinde tabiattaki varlıklardan çok istifade etmiştir. Bunlar dünya, güneş ve ay veya dağlar, denizler, yağmur, bulut, ağaçlar ve çiçekler olabilir. Pervîn in divanında ele alınan tabiat mazmunlarına sayısal olarak bakıldığında 115 civarında madde bulunmaktadır. Bunların tamamı tabiatta bulunan varlıklardır. Bunların içerisinde şüphesiz en çok sayıyı hayvanlar ve bitki ve çiçekler oluşturmaktadır. Bu oran, belki pek çok divanda görülemeyecek kadar fazla aslında. Bu da Pervîn in baktığı her varlıkta bir noktayı yakaladığı ve onu şiirine yansıttığını gösterir. Hem hayvanlar hem de bitkiler içerisinde şimdiye kadar şiirlerde hiç görmediğimiz varlıklar, Pervîn in şiirlerinde asıl öğe konumundadır. Mesela salyangoz, ipekböceği, örümcek, yarasa, mercimek, ip, iğne, sarımsak, soğan, nohut, fasülye vesaire gibi pek çok varlık her bir şiirde asıl karakter olarak yer almaktadır. Bahsettiğimiz bu tabiat varlıkları, Pervîn in şiirinde birer imge olarak bir konunun anlatılması veya bir mesajın verilmesi için kullanılmıştır: Örneğin felek, kaza ve zaman gibi gücü temsil eden varlıklardan bahsederken insanın acizliğine vurgu yapmak için güvercinin şahin karşısındaki zayıflığını örnek verir: چ کث تر تچ پر از هکي فارغ ک ت پر ازگ تست قضا ضا يي Küçük bir güvercin gibi ayrı uçma Çünkü uçuş sahanda şahindir kazâ Kaside;19/09 Veya Zaman ın tehlikeli oluşundan bahsederken yılanın insan için tehlikeli oluşuyla bir benzetme yapar ve insanın maneviyata dayanması gerektiğine işaret eder. Burada yine bir varlığın imge olarak kullanıldığını görürüz: حول يارد تت ثعثاى د ر تا چ کليوی ت دي ت عصاست Zaman yılanı, saldırmaz sana Sen Kelîm gibi ve dinin oldukça asâ Kaside;13/14 Pervîn bazen kendi hayatındaki bir olayı şiirine aktarmıştır. Bunlardan biri de muhtemelen kendi kedisinin evden gidip tekrar gelmemesidir. Ey Gorbe şiirinde kedisinden bahseder. Ama yine mesajını ekler, felek ve zamandan şikayetle bitirir. Şiirin ilk beyti şöyledir: ای گرت ترا چ ضذ ک اگا رفتی ياهذی دگر تار Ey kedi! Sana ne oldu ki aniden Gittin ve bir daha gelmedin Mesnevi;20/01 Ey Morğek şiirinde yavru bir kuşun artık büyüyüp uçması gerektiğinden ve bu vesileyle hayatın zorluklarından bahseder: ای هرغک خرد ز اضيا پر از کي پريذى آه ز تا کی حرکات ک دکا در تاغ چوي چويذى آه ز Ey küçük kuş, yuvadan Uç ve uçmayı öğren Ne zamana kadar çocukça hareketler Bahçede ve çemende nazlıca yürümeyi öğren Mesnevi;21/01-02 Mercimek ve burçak birer tahıl ürünü iken, Pervîn, mercimeğin burçağı küçümsemesi hikâyesinden kibir ve büyüklenmeyi kınar. Pervîn, çalışıp çabalamayı varlığın esası olarak görür. Pervîn in bakışında her şeyin hareketi yaratılış sistemiyle ve mutlak hakikat ile aynı ahenge sahiptir. Karınca, serçe, örümcek, kuş ve güvercin, hatta damla ve zerre dahi bir koşturmaca içindedir. (Sebziyanpûr & Bakırî, 1389: 15) Çalışmanın önemine değinmek isteyen Şair, karıncayı insana örnek olarak gösterir: از کار سخت خ د ک ن يچ ضک زا ک اکرد کار هی ت اى زيست کاهکار جس سعی يست ه رچگاى را ظيف ای تا فکر سير خفتي خ ش (320-321 (İ tisâmî, :1384 ه ر را چ کار Kendi zor işimden hiç şikâyet etmem, çünkü İş yapmayan yaşayamaz mutluca Yoktur karıncanın vazifesi çalışmak dışında Güzelce gezip yatmak karıncanın neyine

150 Osman Aslanoğlu Pervîn in tabiat tasvirini yaptığı Berf ve bûstan (Kar ve bostan) şiirinde gül bahçesinin kar ile konuşması aktarılır. Bahar, güzel renkleriyle üzerine elbiseler giymiş olarak düşünülür. Ancak bu güzel elbise, kışın karların erimesiyle ve bitkilere su sağlamasıyla oluşmaktadır. Bu nedenle şair Kar ve bostan şiirinde baharın hulle giyme sebebinin, karın erimesi olduğunu söyler. Yani zahiren kar kötü gibi görünse de aslında baharın gelişi karın yağmasına bağlıdır. Yoksa bahar güzel bir elbise giyemez. Kar, gül bahçesine hitap ederken aşağıdaki beyitte baharın hullesini kendi dükkanından aldığını söyler: گيرد حل هي ی دک از ت ار يادگاری هي از تاضذ ضک ف هي آه زم درختاى ک ي را گ ی سرسثسی گ هي داری Bahar benim dükkânımdan hulle alır Çiçek benden hatıra olur Ben öğretirim eski ağaçlara Bazen tazeliği, bazen meyveli olmayı Mesnevi;26/10-11 Pervîn in tabiattan aktardığı bu tür münazaralar ve tasvirler de, onun en ayırt edici özelliği olarak kabul edilmektedir. Bu örnekler bize Pervîn in, kainatı okurken farklı okuduğunu ve herşeye bir hikmet yüklediğini ve insanın ders alması için bir kıyas aracı olarak kullandığını göstermektedir. Sonuç Pervîn-i İ tisâmî, İran Edebiyat tarihinin büyük şairlerinden ve Çağdaş Edebiyat tarihinin istisnai çehrelerinden biri sayılmaktadır. O, kısa ömründe eşsiz ve kalıcı şaheserler geride bırakmıştır. Ahlaki ve irfani konulardan, siyasi ve toplumsal konulara kadar pek çok şeyi şiirlerinde işlemiştir. Hem toplumun her tabakasında karşılaştığı farklı sorunları şiirlerinde dile getirerek bunların yanlışlığına işaret etmiş ve bunları eleştirmiş; hem de toplumu ayakta tutacak manevi değerlerin önemine işaret ederek hayal ettiği ideal insan, toplum ve devleti ortaya koymuştur. Akıcı, nağmeli, sade ve mesaj dolu şiirleriyle okuyan herkesin beğenisini kazanmış ve bazı edebiyatçılar tarafından İran şiirinin kraliçesi adıyla anılmıştır. İran Edebiyatının zirvelerinde yer alan bu değerli kadın şairin, edebi yönünün pek çok açıdan ele alınması gerekmektedir. KAYNAKÇA Ahmedî, Hamîd. (1388). Siyâset, Hukûmet ve Adâlet der Şi r-i Pervîn-i İ tisâmî, Pejûheşnâme-i Ulûm-ı Siyâsî, 3. Aryânpûr, Yahya. (1374). Ez Nîmâ Ta Rûzigar-i Mâ, Tahran: İntişârât-ı Zevvâr. Azîn, Bih. (1332). Der Bâre-i Şi r ve Şahsiyet-i Edebî-yi Pervîn-i İ tisâmî, Ferheng-i Nev, 8. Bânûkerîmî, Emîr. (1373). Nakş-ı Peder der Hayat-ı Şâirî-yi Pervîn, Feslnâme-i Dânişkede-i Edebiyat ve Ulûm-u İnsanîyi Dânişgâh-ı Tahran, 129-132. Destgayb, Abdulali. (1376). Vîjegîhâ-yi Şi r-i Pervîn-i İ tisâmî, Mecelle-i Keyhân-ı Ferhengî, 137. Gîvî, M. & Perhîzkârî, B. Tebyîn-i Müellifehâyi Hüvviyet-i Sunnetî ve Modern-i Zen der Şi r-i Pervîn-i İ tisâmî, (1389). Pujuheş-i Zebân ve Edebiyat-ı Fârisî, 20. Gulî Zevâre, Gulâmrızâ. (1385). Pervîn Sohenver-i Nuktesenc, Peyâm-ı Zen, 177. Hâlıkî Râd, Hüseyin. (1369). Pervîn ve Kıta Serâyi-yi Û, Mecelle-i Ulûm-u İnsânî (Dânişgâh-ı Zehrâ), 3-4. İ tisâmî, Pervîn. (1384). Dîvan-ı Pervîn-i İ tisâmî, Tahran: İntişârât-ı İlhâm. Kiyâ, Zehrâ Hanlerî, (1348). Ferheng-i Edebiyatı Fârisî-yi Derî, Tahran: İntişârât-ı Bunyâd-ı Ferheng-i İran. Levîmî, Suheylâ & Kahferrûhî, F. (1389). Âmûzehâ-yi Kur ânî der Âyine-i Şi r-i Pervîn-i İ tisâmî, Mecelle-i Zen ve Ferheng, 1(3). C., m., (1368). Çend Kelime der Bâre-i Pervîn-i İ tisâmî, İranşinâsî, 2. Mihracî, Meryem, (1389). Kur ân der Âyine-i Şi r-i Pervîn, Mecelle-i Beşâret, 79. Müeyyid, Haşmet, (1368). Câygâh-ı Pervîn-i İ tisâmî der Şi r-i Fârisî, İranşinâşî, 2. Muhammedî, Fatıma, (1387). Pervîn-i İ tisâmî

Pervîn-İ İ tisâmî nin Divanındaki Temel Konular 151 Şâir-i Fazîlet ve İnsaniyet, Feslnâme-i Bânuvân-ı Şîa, 15. Mumtehin, M. & Muhammedî, G. (1390). Pervîn-i İ tisâmî der Gozergâh-ı Edebiyat-ı Ta lîmî, Pejûheşnâme-i Edebiyatı Ta lîmî, 10. Nümûnehâyî, (1366). Ez Sohenân-ı Çend Ten Üstâd-ı Şi r Ve Edeb-i Fârisî Der Bârei Pervîn-İ İ tisâmî, İrannâme, 21, 123. Pervîn-i İ tisâmî, Mecelle-i Zen ve Ferheng, 1(3) Peykânpûr, Meryem, (1387). Mâder ez Dîdgâh-ı Do Edîb Muâsır: Pervîn İ tisâmî ve Enîse Ebbûd, Edebiyyât-ı Tatbîkî, 9. Savi, Saime İnal, (2007). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (34. Cilt) Sebziyanpûr, V. & Bakırî, Z., (1389). Himmet ve Kâr-ı Muzaaf der Şi r-i Pervîn-i İ tisâmî, Kitâb-ı Mâh-ı Edebiyat, 47, 13-20. Rızazâde Şefik, Sâdık, (1352). Târih-i Edebiyat-ı Îrân, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Pehlevî, Yâsemî, Reşîd, (1316). Edebiyat-ı Muasır, Tahran: Çaphane-i Rûşenâî. Yaylalı, Yasemin, (2011). Pervîn-i İ tisâmî, Hayatı, Edebi Kişiliği ve Lutf-i Hak Mesnevisi, Şarkiyat Mecmuası, (18.Cilt) Zindegînâme ve nakd-ı eş ar-ı Pervîn-i İ tisâmî, http://www.irane7000saale.com/pdf- Iran-7000/Ganjine-PDF- IranShenasi/Iranian- %28Iran7000%29/PARVINirane7000saale.pdf adresinden erişildi. Zulfikar, E. & Mirzâyî, M., (1390) Nâberâberîhâ-yi Cinsiyetî ve Tabakâtî der Endîşe-yi Pervîn İ tisâmî, Pujuheşi Zenân, 3. Citation Information/Kaynakça Bilgisi Aslanoğlu, O. (2018). Pervîn-i İ tisâmî nin Divanındaki Temel Konular, Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss7535, Number: 66 Spring II 2018, p. 143-151.

152 Osman Aslanoğlu