InnoMate FabLab Bilgilendirme Notu 1. FabLab Nedir? FabLab, İngilizce de Fabrication Lab yani Üretim Laboratuvarı nın kısaltılmasıdır. Türkçe ye YapLab olarak çevrilmesi ve yaygınlaştırılması düşünülebilir. FabLab kavramı, Massachusetts Institute of Technology (MIT) Üniversitesi nde Prof. Neil Gershenfeld in How to Make (Almost) Everything dersinden çıkmıştır. FabLab lar, gerçekten de (hemen hemen) herşeyi yapabileceğiniz yerlerdir. Eskiden sadece büyük şirketlerin milyon dolarlık ar-ge laboratuvarlarında geliştirilebilen yenilikçi (inovatif) ürünler artık üretim ve prototipleme teknolojilerinin ucuzlaması ve daha kolay öğrenilip kullanılabilmeleri sayesinde FabLab benzeri üretim merkezlerinde geliştirilebilmektedir. Bu sayede yaratıcı bireyler, teknolojik girişimler ve KOBİ lerin FabLab ve benzeri merkezlerde yeni ürünlerinin prototiplerini tasarlamaları ve geliştirmeleri mümkün olmuştur. Sayısal (dijital) üretim ve icatın yanında FabLab lar aynı zamanda yerel olarak özellikle donanım odaklı girişimciliği de kuvvetlendiren merkezlerdir. Fab Foundation 2009 yılında dünyadaki FabLab ları bir araya getirmek ve FabLab ağını kuvvetlendirmek amacıyla kurulmuştur. MIT Üniversitesi nin Center for Bits & Atoms FabLab programından ortaya çıkmış kar amacı gütmeyen bir organizasyondur. Fab Foundation, her sene farklı bir kıtada Fab konferanslarını düzenlemektedir. InnoMate takımı geçen sene Barselona daki Fab10 de InnoCampus mobil FabLab ı hakkında sunum yapmış, bu sene Boston daki Fab11 konferansında da Adana ve İzmir de yaptığı programı ve gelişmeleri anlatmıştır. Önümüzdeki senelerde Fab12 Shenzhen (Çin) ve Fab13 Santiago da (Şili) düzenlenecektir. Bu konferanslar, FabLab lar ve genel olarak sayısal üretimle ilgili gelişmeleri takip etmek ve uluslararası FabLab ağıyla bağlantılı olmak için çok önemlidir. Eylül 2015 itibariyle Dünya çapında 560 tane FabLab vardır. Bölgelere göre dağılımı Şekil 1-1 de gösterilmiştir.
Şekil 1-1 Dünyada FabLab'ların bölgelere göre dağılımı (Aralık 2015) Türkiye de şu anda resmi olarak üç FabLab vardır: FabLab İstanbul (Kadir Has Üniversitesi), FabLab Ödemiş (Ödemiş Belediyesi) ve Inno FabLab (InnoCampus mobil FabLab). Türkiye ve yakın bölgemizdeki FabLab sayıları da Şekil 1-2 de gösterilmiştir. Şekil 1-2 Türkiye ve yakın bölgemizdeki FabLab sayıları (Aralık 2015) 2. FabLab ın Esasları FabLab ların, kurulma felsefeleri doğrultusunda verimli bir şekilde ilerlemeleri için: Haftanın en az bir gününde halka açık ve ücretsiz olmaları (tüketilen sarf malzemesi gideri hariç), İçerisinde kullanımı kolay olan temel aletleri de içerecek şekilde sayısal üretimi destekleyen ekipmanları barındırmaları, Uluslararası FabLab ağı ile iletişimde olup, ağdaki diğer FabLab lar ile ortak proje geliştirmeleri ya da mevcut projelere katkı vermeleri beklenmektedir.
3. FabLab larda Sık Kullanılan Ekipmanlar Esnek bir üretim için FabLab lar kuruldukları bölgeye göre ekipman değişkenliği gösterebilir. Genel olarak aşağıdaki temel ekipmanlar vardır: Lazer Kesiciler Masa üstü CNC (elektronik kart ve ufak nesnelerin talaşlı üretimi için) Büyük boy ahşap ve sunta kesiminde kullanılan CNC router Hızlı Prototip Makinaları: 3 boyutlu yazıcılar ve tarayıcılar Kalıp ve vakum makinası Vinil kesici Elektronik malzeme ve ölçüm cihazları, test aletleri, Arduino setler, Mikroprosesörler Her türlü el aleti Bunlara ek olarak atölye çalışmalarında ve eğitimlerde kullanılmak üzere robotik, pnömatik kitlerden faydalanılabilir. FabLab da yapılabilecek prototiplere örnek olarak Inno FabLab (InnoCampus) da yapılan protez kol verilebilir. InnoCampus Adana programında bir takımın yaptığı bu prototip için 3B yazıcılar ve Arduino devreleri kullanılmıştır. Kol kaslarından alınan sinyallerle servo motor aracılığıyla parmaklar hareket ettirilmektedir. Şekil 3-1 InnoCampus Adana'dan bir proje Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (TGB) ve organize sanayi bölgeleri gibi alanlarda kurulacak FabLab larda, daha dayanıklı ekipmanlar ve tam zamanlı bir uzman mühendis idaresinde aşağıdaki yüksek teknoloji üretim hatları da listeye eklenebilir. Bunlar normal bir FabLab da olmayan, özellikle de güvenlik sebebiyle herkesin kullanımına açılamayacak ekipmanlar olabilir. O yüzden ayrıca değerlendirmekte fayda vardır. Talaşlı imalat Kaynak SMD (Yüzey İşleme) Hattı Elektronik Kart Baskı SMC (Servo Motor Kontrol) Metal 3 boyutlu yazıcı 4. Mobil FabLab Türkiye nin her köşesinde bir anda FabLab ları kurmak mümkün değildir. Dahası FabLab ların kurulduğu şehirlerdeki kurumlar ve kişilerle işbirliğiyle kurulması bu FabLab ların başarılı olmalarına katkı sağlayacaktır. Dolayısıyla FabLab lardaki sayısal üretim teknolojileri ve işletme ilkeleri hakkında
farkındalık yaratacak, gelecekteki paydaşları harekete geçirecek şekilde uygulamalı bir tanıtımın ülkenin her bölgesinde yapılmasında fayda vardır. Bunun için ideal çözüm mobil FabLab lardır. Mobil FabLab ın iki şekilde uygulaması vardır: 4.1. InnoCampus modeli İlki gittiği şehirlerde birkaç ay kalarak kapsamlı bir program yapan InnoCampus örneğidir. InnoCampus, senede üç şehre giderek (sonbahar, ilkbahar ve yaz programı) her şehirde bir dönem kalan bir girişim hızlandırıcı ve FabLab programıdır. Hem bünyesindeki Inno FabLab sayesinde sayısal üretim teknolojilerini öğrenmeye ve kullanmaya fırsat veriyor, hem de girişim hızlandırıcı programında gençlerin girişimlerine uygulamalı eğitim, mentorluk desteği veriyor, melek yatırım bağlantıları yapıyor. Üç TIR vasıtasıyla taşınan ve üç adet 12m lik konteynırdan oluşan 90m2 lik bir ortak çalışma, ortak öğrenme ve FabLab (ortak yaratma) mekanıdır (Şekil 4-1, 4-2 ve 4-3). Şekil 4-1 InnoCampus dışarıdan görünüş Şekil 4-2 InnoCampus TIR larından bir tanesi
4.2. Teknoloji TIR ı modeli Şekil 4-3 Inno FabLab Daha fazla bölgeyi daha hızlı bir şekilde gezmek için ise bütün malzemeler bir TIR ın dorsesine yerleştirilip farklı şehirler arasında gezdirilebilir. Dorsenin içine entegre edilmiş bir tasarım olabileceği gibi daha pratik olduğu için TIR ın içinden rahatça çıkarılabilecek tekerlekli masalar üzerine yerleştirilmiş uygulama tercih edilebilir. Bunlar seyahat halindeyken sağlam bir şekilde TIR ın içine yerleştirilir. Gidilen yerde TIR ın kapaklarının açılması sayesinde oluşan bir atölye alanında veya gidilen mekanın kapalı bir alanına tekerlekli masaların çekilmesiyle uygulamalı çalışmalar yapılabilir. Bu TIR ile hem okullara, hem TGB ve organize sanayi bölgelerine giderek sayısal üretim teknolojileri hakkında eğitimler verilebilir. Şekil 4-4 Dünyadan mobil FabLab örnekleri
5. FabLab Kurulurken Dikkat Edilmesi Gerekenler FabLab lar ülkemizde değişik kuruluşlar tarafından oluşturulabilir. Fakat başarılı olmaları ve kuruluş amaçlarına hizmet edebilmeleri için Şekil 7-1 de görülen 8 etkene dikkat edilmesinin önemli olduğunu düşünüyoruz. 5.1. Konum Şekil 5-1 FabLab Başarı Etkenler FabLab ın kullanıcı ve müşteri profiline göre uygun konum seçilmesi çok önemlidir. Üniversite öğrencileri için üniversitenin merkezi bir yerinde, TGB lerde şirketlerin rahat erişebileceği bir noktada, şehirlerde ise ulaşım açısından merkezi yerlerde kurulması önemlidir. FabLab ların sadece bilenler değil daha fazla insan tarafından keşfedilip kullanılması için bu gereklidir. Daha fazla ilgi çekmek için mekanın farklı ve akılda kalıcı olması da yararlı olur. Ne demek istediğimizi anlatabilmek için iki farklı örnek vermek istiyoruz. 2015 Aralık ayında ziyaret ettiğimiz FabLab Amsterdam şehrin Waag Society e bağışladığı tarihi bir şatonun içine kurulmuştur (Şekil 7-2). InnoCampus ün bünyesindeki Inno FabLab da üç TIR la Türkiye nin her bölgesini gezmek amacıyla tasarlanmıştır. InnoCampus ün konteynırlardan oluşan mimarisi de aynı şekilde gittiği yerlerde ilgi çekmektedir (Şekil 7-3).
Şekil 5-2 FabLab Amsterdam Şekil 5-3 InnoCampus Hammaddeye kolay ulaşım ve yardımcı olabilecek yan sanayilere yakınlık da göz önüne alınabilir. Örneğin 2014 senesinde ziyaret ettiğimiz Kore de FabLab Seul ün, İstanbul daki Perşembe Pazarı nın biraz gelişmişine benzer bir mahallede kurulduğunu görmüştük. Etrafında hırdavatçılar, yedek parça satıcıları ve ufak atölyeler vardı. İleri teknoloji kullanırken yerel imalatçıların üretim ve tasarım konusundaki tecrübelerini küçümsememekte fayda vardır. 5.2. Sürdürülebilirlik FabLab ların sürdürülebilirliği en fazla tartışılan konulardan biridir. Dünyadaki FabLab ların bir çoğu ev sahibi bir kuruluş tarafından desteklenmektedir. Bu kuruluşlar arasında üniversite, lise, belediye, teknopark ve şirketler vardır. Özellikle eğitim alanındaki faydaları sebebiyle FabLab ları finansman ve ayni katkılarla desteklemektedirler. Yine de operasyonel masrafların FabLab ın bazı hizmet ve etkinlikleri aracılığıyla karşılanması amaçlanmalıdır. Özellikle şirketlere verilen eğitimler, atölye çalışmaları ve makine kullanım ücreti ya da üyelik modeli oluşturarak masraflar karşılanabilir. Sarf malzemelerinin masrafları da kullanıcılar tarafından ödenmektedir. FabLab ın çalışanlarının yeterliliği arttıkça dışarıya yapılan tasarım ve üretim işleri
hem FabLab ların finansal olarak kendi ayakları üzerinde durmasını sağlayacak, hem de ülkemizde şu anda eksik olan endüstriyel tasarım ve 3B üretim yeterliliğine önemli bir katkı yapacaktır. 5.3. Yazılım Sayısal üretimde ihtiyaç duyulan 3B modelleme, modeli vektöre çevirme, elektronik kart tasarımı ve benzeri yazılımlarda ticari olanlar kadar açık kaynak olanlara da vardır. FabLab larda ilke olarak açık kaynak yazılım kullanılması teşvik edilmektedir. Açık kaynak yazılımın avantajı herkesin tasarım konusunda önünün açılmasıdır. FabLab da ticari yazılım kullanılması durumunda kullanıcılar maliyet sebebiyle bu yazılımları kendi bilgisayarlarına yükleyemeyecek ve tasarımlarını yalnızca FabLab lardaki bilgisayarlarda yapmak zorunda kalacaklardır. Ya da alternatif olarak korsan yazılıma yöneleceklerdir. Açık kaynak yazılım bu yüzden baştan itibaren desteklenmelidir. 5.4. Ekipman Ekipmanların seçiminde aşağıdaki etkenlere dikkat edilmelidir: Kullanmayı öğrenmenin zor olmaması Rahat ve kolay kullanılması Kullananlarda ciddi bedensel zarar verme riski olmaması Sarf malzemesinin ekonomik olması Seçilen ekipmanların mümkün olduğunca yerli imalat olması yerli üretimin desteklenmesi, yedek parça ve bakım kolaylığı ile masrafların düşük tutulması açısından önemlidir. İlk etapta bazı makinaların yerli üretim olması mümkündür. Örneğin 3B yazıcı ve belli CNC lerin imalatçılarından ufak iyileştirmeler yapmaları istenerek yerli üretim makinalar kullanılabilir. Bunların eksikleri çoğunlukla karmaşık yazılım kullanmaları ve güvenlik önlemlerinin yeterli olmamasıdır. Kullanabilecekleri çok iyi yazılımlar açık kaynak olarak mevcuttur. Güvenlik önlemleri de basit tasarımlarla eklenebilir. Teknik performansları konusundaysa bir sıkıntı yoktur. Diğer ekipmanları ilk etapta ithal edip zaman içinde yerli üretimin teşvik edilmesi düşünülebilir. Örneğin lazer kesicilerde durum budur. FabLab lar kurulmaya başlamadan 6 ay önce ekipmanlarla ilgili bir teknik şartname hazırlanıp ilgili makina üreticilerinin ürünlerini istenilen standartlara getirmelerinin teşvik edilmesinde fayda vardır. Bu sayede Türkiye de kurulacak FabLab larda en başından itibaren mümkün olduğunca yerli ürünlerin kullanılmasının önü açılmış olacaktır. 5.5. Girişimcilik Günümüzde üretimin girişimcilikle iç içe olması önemlidir. Üretilen prototiplerin yeni ürün olarak ticari başarı sağlaması için müşteriyi ve pazarı tanımak, müşterinin ihtiyacına göre tasarım yapmak, iyi bir iş modeli kurgulamak ve mentorlerden destek almak önemlidir. Bunun için kuluçka ve girişim hızlandırıcı merkezlerle yakın çalışmak faydalı olacaktır. FabLab ve bu merkezlerin InnoCampus örneğinde olduğu gibi fiziksel olarak yakın olması hatta aynı çatı altında bulunması başarılı bir model oluşturacaktır.
5.6. İnsan Kaynağı İnsan kaynağının doğru seçimi FabLab ın başarılı olması için en önemli etkenlerden biridir. FabLab çalışanlarının 3B üretim ve yazılım alanlarındaki yenilikleri takip etmesi ve kendilerinin de bu alanlarda projeler üretmesi önemlidir. Uluslararası kaynakları takip etmeleri ve bağlantılarının olması da bir avantajdır. Yenilikleri ve teknik sorunların çözümlerini internet üzerinden videoları izleyerek ve forumları kullanarak takip etmek mümkündür. Bu açıdan İngilizce bilgisi önemlidir. Fab Academy, FabLab daki ekipmanları ayrıntılı bir şekilde kullanmayı öğrenmek amacıyla her sene beş ay boyunca düzenlenen sanal + uygulamalı eğitimlerdir. Bu eğitimlerin teorik kısmına video konferans yöntemiyle katılmak suretiyle dünyanın her tarafından katılımcı FabLab larla bir bağlantı kurulmuş olur. Bu bağlantı farklı FabLab ların işbirliğine ve beraber projeler geliştirmelerine ön ayak olur. İnsan kaynağı geliştirmede Fab Academy bir araç olarak kullanılabilir. FabLab yöneticisi ve çalışanlarının gerekli eğitimlerden geçerek FabLab ı kullananlara ekipman eğitimi verebilecek, teknik aksaklıkları ortadan kaldıracak seviyede olmaları gerekmektedir. Özellikle ekipmanlar kurulurken hazır bulunmaları ve kurulumda aktif rol almaları faydalı olacaktır. Ayrıca FabLab yöneticisinin Fab Foundation ın 14 haftalık eğitim programı Fab Academy e video konferansla katılması da yararlı olacaktır. 5.7. Kültür FabLab ların en önemli özelliklerinden birisi ortaklaşa çalışma kültürünün yerleşmesine katkıda bulunmalarıdır. Bir FabLab da çalışmak için mühendis olmak gerekmediğinden farklı disiplinlerden gelen insanların birlikte çalışmaları ve işbirliğinde bulunmaları mümkündür. Böyle bir ortam belirli bir proje etrafında takımların oluşmasına yardımcı olmakta, yaratıcılığı geliştirmektedir. FabLab larda işbirliğini kolaylaştıran etkenlerden birisi de yazılım ve tasarımlarda açık kaynakların kullanılması, dünyanın heryerindeki FabLab larda üretilen bilgiden istifade edilebilmesidir. FabLab lar ayrıca, haftanın belirli bir günü kapılarını herkese açtıklarından yaşadıkları mahalle, semt, üniversite, kurum veya şehrin tüm bireylerinin birbirleriyle ve yeni fikirlerle tanışmalarına, etkileşime girmelerine, bulundukları yerin ihtiyaçlarının karşılanması için birlikte yaratıcı fikirler geliştirmelerine önemli katkılarda bulunurlar. Ülkemizde girişimci ve yaratıcı insanlar arasında ortak çalışma, öğrenme ve yaratma kültürünün geliştirilmesine büyük ihtiyaç bulunduğunu, FabLab ların bu konuda çok yararlı ve uygun ortamlar sunacağını düşünüyoruz. 5.8. Uluslararası Bağlantılar FabLab lar bağımsız mekanlardan ziyade uluslararası bir ağın parçalarıdır. Yukarıda belirtildiği gibi, şu anda dünyada 560 adet FabLab vardır ve sayıları hızla artmaktadır. Bu uluslararası bağ, farklı alanlarda işbirliğinin de önünü açmaktadır. Bu ağın aktif bir üyesi olmaya özen göstermek faydalı olacaktır. Fab konferansları her sene farklı bir kıtada bir kere düzenlenir. Bu konferanslar, dünyanın her tarafından gelen FabLab kullanıcısı ve yöneticisi ile ülkelerinde bu konularla ilgilenen kamu ve özel sektörden insanla tanışmak için bulunmaz bir fırsattır. Son iki senedir Barselona ve Boston daki konferanslarda Türkiye den sadece InnoCampus ün sunumu yapılıyor. Türkiye nin bu konuda daha aktif olması, ülkemizde kurulan FabLab ların sayısı arttıkça bunların bu konferanslarda tanıtılması
gerekmektedir. Türkiye, bu konuda yeterince aktif olduğunda FabLab konferansını Türkiye de düzenlemek üzere aday olmalıdır. Bu alanda çalışan birçok insanı Türkiye de buluşturmak ülkemizin yeni üretim teknolojilerini kullanma ve yaygınlaştırma konusuna ne kadar önem verdiğini gösterecek ve ülke tanıtımına da önemli bir hizmette bulunacaktır. 6. FabLab Benzeri Alternatif Mekanlar FabLab ların içinde bulundukları mekan, çalıştıkları ortaklar ve işleten takımın arka planına göre farklı konularda uzmanlaşması mümkündür. Örneğin bazıları mimarlık ve tasarım ağırlıklı olabilir, üniversite içinde kurulanlar eğitim etkinliklerine daha fazla ağırlık verebilirler, şirketlerle çalışanlar onların ihtiyaçlarına göre bulundurdukları ekipmanlarda farklılıklara gidebilirler. Özellikle sanayi kuruluşlarının, TGB ve organize sanayi bölgelerindeki şirketlerin ihtiyaçlarını göz önüne alarak iki alternatif mekan örneğinden bahsetmek istiyoruz. Bu mekanların en iyi özellikleri göz önüne alınarak kurulacak FabLab ların paydaşlarının ihtiyacını daha iyi karşılaması sağlanabilir. 6.1. Bolt Girişim Sermayesi Prototipleme ve Ortak Çalışma Alanı Donanım alanında iş yapan girişimlere yatırım yapan Bolt un (www.bolt.io) San Francisco ve Boston da ofisleri var. Biz Boston dakini gezdik. Üst katta şirketlerin çalıştıkları ortak çalışma ofisi var. Alt katta ise çok gelişmiş bir prototipleme atölyesi mevcut (Şekil 8-1). Buraya kabul edilen girişimlere hem yatırım yapıyorlar, hem de prototipleme konusunda profesyonel destek veriyorlar. Takımlar, ekipmanları kendileri de kullanabiliyorlar. Normal bir FabLab ın aksine özellikle talaşlı imalat konusunda donanımlılar. Torna ve freze tezgahları ile 5 eksenli bir CNC de var. Bizim üniversite laboratuvarlarının aksine tabii bu CNC yi kullanabilecek CAM yazılımı bilen birisi de var. Takımlarında girişimlere destek veren makine, elektronik ve prototipleme mühendisleri ve endüstriyel tasarımcı bulunuyor. Bir prototipin ortaya çıkma süresini çok kısaltıp kalitesini artırıyorlar. Bir dipnot olarak da daha sonra başka bir şirket aracılığıyla eğer istenirse Çin de seri üretim desteği (danışmanlıktan anahtar teslim üretime kadar) veriyorlar. Bu modelin, girişim sermayesi ve seri üretim desteğini bir kenara bırakırsak özellikle ekipman envanteri ve çalışanların yeterlilikleri açısından yeni ürün çıkarmak isteyen şirketler için çok faydalı olabilecek bir kurgu olduğunu düşünüyoruz. Şekil 6-1 Bolt'un Boston'daki prototipleme atölyesi
6.2. TechShop TechShop, FabLab dan daha fazla ekipman sunan ve genellikle daha büyük mekanlarda kurulan özel bir işletmedir (techshop.com). Amerika da faaliyet gösteren bir şirket ve National Instruments ve Autodesk gibi firmalarla sponsorluk anlaşmaları var. Üyelik sistemiyle çalışıyorlar, aylık ya da daha uzun üyelik satın alabiliyorsunuz. Yine talaşlı imalat, kaynak gibi standart bir FabLab da olmayan teknolojileri de sunuyorlar. Fikir vermesi için Şekil 8-2 ve 8-3 te iki ayrı TechShop tan fotoğraflar paylaşıyoruz. Austin dekinin ilginç bir yönü, Lowe s adındaki yapı malzemeleri satan süpermarketin hemen yanına kurulmuş olması. Aralarında içeriden geçiş bile var. Yani Lowe s da hammaddeyi alıp yan tarafa geçip TechShop ta işleyebiliyorsunuz. Şekil 6-2 TechShop Austin Şekil 6-3 TechShop Menlo Park (San Fransisko) Bolt ve TechShop örneklerini vermemizin sebebi ihtiyaca göre özellikle TGB ve organize sanayi bölgelerinde kurulacak FabLab larda ihtiyaca göre ekipman seçiminde bu mekanlardan yararlanma imkanının olması. FabLab ın getirdiği uluslararası bağ, içerik ve eğitim zenginliğine daha ileri ekipmanlar ekleyerek ideal bir inovasyon atölyesi modeli kurulabilir.