ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ SEBZE ALANLARINDA DOMATES YAPRAK GALERİ GÜVESİ [Tuta absoluta (Meyrick)] NİN POPÜLASYON GELİŞMESİ, YAYILIŞI, KONUKÇULARI İLE PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİNİN SAPTANMASI BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI ADANA, 2011

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ SEBZE ALANLARINDA DOMATES YAPRAK GALERİ GÜVESİ [Tuta absoluta (Meyrick)] NİN POPÜLASYON GELİŞMESİ, YAYILIŞI, KONUKÇULARI İLE PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİNİN SAPTANMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Bu Tez 22/07/2011 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir......... Prof. Dr.M.Rifat ULUSOY Doç. Dr. Kamil KARUT Yrd. Doç. Dr. Mehmet SULANÇ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Bitki Koruma Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü Bu Çalışma Ç. Ü. Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2010YL84 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ DOĞU AKDENİZ BÖLGESİ SEBZE ALANLARINDA DOMATES YAPRAK GALERİ GÜVESİ [Tuta absoluta (Meyrick)] NİN POPÜLASYON GELİŞMESİ, YAYILIŞI, KONUKÇULARI İLE PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİNİN SAPTANMASI ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Danışman :Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Yıl: 2011, Sayfa: 48 Jüri :Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY :Doç. Dr. Kamil KARUT Yrd. Doç. Dr. Mehmet SULANÇ Bu çalışma, 2010 yılında, Doğu Akdeniz Bölgesi (Adana, Mersin, Osmaniye ve Hatay) sebze alanlarında yürütülmüş olup, çalışmada Domates Yaprak Galeri Güvesi Tuta absoluta (Meyrick, 1917) nın popülasyon gelişimi, yayılışı, konukçuları ile parazitoit ve predatörlerinin saptanması amaçlanmıştır. Örneklemeler; konukçu saptanması ve popülasyon gelişiminin takibi amacıyla sebze yetiştiriciliği yapılan alanlar, örtüaltı alanlar ile tarla ve sera kenarlarındaki yabancı otlar üzerinde, ilkbahar-sonbahar dönemlerinde yapılmıştır. Çalışma sonucunda, Doğu Akdeniz Bölgesi nde tüm sebze yetiştiriciliği yapılan alanların Domates Yaprak Galeri Güvesi ile bulaşık olduğu tespit edilmiştir. T. absoluta nın konukçusu olarak kültür bitkilerinden domates ve patlıcan, yabancı otlardan ise Solanum nigrum (İt üzümü) ve Convolvulus spp. (Tarla sarmaşığı) saptanmıştır. Çalışma sonucunda sonbahar sera popülasyonu, ilkbahar açık alan popülasyonundan daha yoğun olarak gözlemlenmiştir. Bununla birlikte zararlının en fazla domates bitkisinde ve yaprakta zarar yaptığı belirlenmiştir. Ayrıca bu çalışmada T. absoluta nın doğal düşmanları olarak 2 takıma bağlı 6 familya tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Domates, Domates Yaprak Galeri Güvesi, Tuta absoluta, Parazitoit, Predatör I

ABSTRACT Ms.C.THESIS DETERMINATION OF TOMATO LEAFMINER [TUTA ABSOLUTA (MEYRICK)] HOST, POPULATION DEVELOPMENT WITH PARASITOID AND PREDATORS IN THE VEGETABLE FIELDS OF THE EASTERN MEDITERRANEAN ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION Supervisor :Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY Year: 2011, Pages: 48 Jury :Prof. Dr. M. Rifat ULUSOY :Assoc. Prof. Dr. Kamil KARUT :Asst. Prof. Dr. Mehmet SULANÇ This study was carried out to identify of Tuta absoluta on vegetable fields in Eastern Mediterranean region. In this study, intended to find out the population development of T. absoluta and aimed to determine the host with parasitoid and predator of the pest in their natural environment. Sampling of T. absoluta was done on vegetable produced area, greenhouses region and weeds found edge of greenhouse and field to determine host and to observe the population development of the pest. This study was conducted on tomato field in Cukurova University for two separate periods, from May to August and from October to February in 2010. According to the results, all vegetable produced areas in Eastern Mediterranean region has been invaded by T. absoluta. For cultivated plants, tomato and eggplant, for weed, Solanum nigrum and Convolvulus spp. were determined as a host plant of T. absoluta. In the end of the study observed that increase much the population of the pest during fall period than spring period. Besides in this study belong to 2 different order and 6 different family parasitoid and predator species were determined. Key Words: Tomato, Tomato leaf borer, Tuta absoluta, parasitoid, predator, II

TEŞEKKÜR Çalışmamın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen yapıcı ve yönlendirici fikirleri ile bana daima yol gösteren danışman hocam Sayın Prof. Dr. M.Rifat ULUSOY a sonsuz teşekkürler. Tür teşhislerimi yapan Sayın Dr. Ahmet DURSUN (Hemiptera) ve Sayın Prof. Ahmet BEYARSLAN a (Braconidae, Ichneumonidae) teşekkür ederim. Çalışmalarım esnasında tüm bölüm olanaklarından yararlanmamı sağlayan Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölüm Başkanlığı na, maddi destek veren Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi ne (Proje no: ZF2010YL84) teşekkürlerimi sunarım. Denememi yürütmemde yardımlarının esirgemeyen ve her zaman yanımda olan değerli arkadaşlarım, Zir. Yük. Müh. Hülya DEMİRBAŞ, Zir. Müh. Burcu ÖZBEK, Zir. Müh. V. Ömre TAYFUR ve Öğr. Gör. Asime Filiz ÇALIŞKAN a sonsuz teşekkür ederim. Ayrıca eğitimimin her aşamasında maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen değerli aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ.....I ABSTRACT...II TEŞEKKÜR.. III İÇİNDEKİLER.......V ÇİZELGELER DİZİNİ....VI ŞEKİLLER DİZİNİ...VIII EK ÇİZEGELER DİZİNİ...X 1. GİRİŞ...1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR...5 3. MATERYAL VE YÖNTEM. 13 3.1. Materyal..13 3.2. Yöntem..13 3.2.1. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Tuta absoluta nın Sebze Alanlarındaki Sörveyi Çalışmaları...13 3.2.2. Tuta absoluta nın Konukçularının Belirlenmesi....14 3.2.3. Tuta absoluta nın Popülasyon Gelişiminin Belirlenmesi..14 3.2.4. Tuta absoluta nın Domates Bitkisi Organlarının Tercih Durumu Belirlenmesi...16 3.2.5. Tuta absoluta nın Parazitoit ve predadörlerinin Saptanması..16 4. BULGULAR VE TARTIŞMA.. 19 4.1. Domates Yaprak Galeri Güvesi (Tuta absoluta MEYRİCK) Hakkında Temel Bilgiler.... 19 4.2. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Tuta absoluta nın Sebze Alanlarındaki Sörveyi Çalışmaları... 21 4.3. Tuta absoluta nın Konukçuları.....27 4.4. Tuta absoluta nın Popülasyon Gelişimi....28 4.5. Tuta absoluta nın Domates Bitkisi Organlarının Tercih Durumu.....30 4.6. Tuta absoluta nın Parazitoit ve Predatörleri.......33 IV

5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER.. 35 KAYNAKLAR.. 37 ÖZGEÇMİŞ...47 EKLER...49 V

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 4.1. Adana İli nde sebze alanlarında 2010 yılın da örneklerin alındığı yer zararlının konukçusu olarak tespit edilen bitkiler...22 Çizelge 4.2. Mersin İli nde sebze alanlarında 2010 yılın da örneklerin alındığı yer ve zararlının konukçusu olarak tespit edilen bitkiler. 23 Çizelge 4.3. Osmaniye İli nde sebze alanlarında 2010 yılın da örneklerin alındığı yer zararlının konukçusu olarak tespit edilen bitkiler....24 Çizelge 4.4. Hatay İli nde sebze alanlarında 2010 yılın da örneklerin alındığı yer ve zararlının konukçusu olarak tespit edilen bitkiler...25 Çizelge 4.5. Doğu Akdeniz Bölgesi sebze alanlarında 2010 yılında saptanan parazitoit ve predatörler.....33 VI

VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. 2009 yılı dünya domates toplam üretim miktarı (Ton)......1 Şekil 1.2. Yıllara göre salçalık ve sofralık domates üretim miktarı (ton) (TÜİK, 2011).. 2 Şekil 3.1. Tuta absoluta nın domates bahçelerinde örneklendiği Doğu Akdeniz Bölgesi ndeki iller..14 Şekil 3.2. Tuta absoluta nın popülasyon gelişmesinin izlendiği Ç.Ü Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama Sera (a) ve açık (b) alandan görüntüler 15 Şekil 3.3. Tuta absoluta nın ergin popülasyonun izlenmesinde kullanılan beyaz yapışkan tuzak. 16 Şekil 3.4. Parazitoit elde etme kavanozları.....17 Şekil 4.1. Tuta absoluta nın ergin bireyleri....19 Şekil 4.2. Tuta absoluta nın yumurta dönemi....20 Şekil 4.3. Tuta absoluta nın larva dönemi......20 Şekil.4.4. Tuta absoluta nın pupa dönemi..... 21 Şekil 4.5. Tuta absoluta nın konukçusu Convolvulus arvensis ( Tarla sarmaşığı)...27 Şekil 4.6. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde 2010 yılı açık alanda popülasyon gelişimi....28 Şekil 4.7. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde 2011 yılı açık alana da popülasyon gelişimi. 29 Şekil 4.8.Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselin de 2010 yılı kapalı alana da popülasyon gelişimi..30 Şekil 4.9. Tuta absoluta nın 2010 yılı sonbahar döneminde domates bitkisi organlarında tercihi(%)..31 Şekil 4.10. Tuta absoluta nın 2010 yılı ilkbahar döneminde domates bitkisi organlarında tercihi(%).31 VIII

Şekil 4.11. T. absoluta nın 2011 yılı ilkbahar döneminde domates bitkisi organlarında tercihi(%) 32 IX

EK ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Ek Çizelge 1.1. Doğu Akdeniz Bölgesi sebze alanlarında 2010 yılında saptanan parazitoit ve predatörlerin T. absoluta nın hangi evresinde tespit edildiği, örnek alınan alan ve tarih.49 X

XI

1.GİRİŞ 1.GİRİŞ Dünyada ve Türkiye de önemli bir üretim potansiyeline sahip olan sebzeler insan beslenmesinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Tüketimi çok eski zamanlara dayanmakla birlikte modern anlamda sebze yetiştiriciliği 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra başlamıştır. Sebze yetiştiriciliği genellikle eski yöntemlerle yapılmasına rağmen Türkiye, km 2 ve nüfus başına sebze üretimi bakımından dünyada ilk sırada yer almakta ve pek çok sebze türünün üretiminde ise dünyada ilk beş ülke arasına girmektedir (Abak ve ark., 2010). 2009 verilerine göre; Türkiye domates (Lycopersicon esculentum Mill.)üretiminde 10.745.600 ton üretimiyle Çin, ABD ve Hindistan dan sonra 4. sırada yer almaktadır ( Şekil 1.1) (FAO, 2011). Şekil 1.1. 2009 yılı dünya domates toplam üretim miktarı 1

1.GİRİŞ Yılın her mevsiminde örtüaltında yetiştirilen domates Türkiye için önemli ihracat ürünlerinden birisi olan domates 2010 yılında Ocak-Haziran verilerine göre ihrac edilen yaş meyve sebze içerisinde 489.987.323 kg ve 415.551.434 ($) değer ile ilk sırada yer almaktadı (Anonymous, 2010). Örtü altında üretilen sebzelerin %61 ini domates oluşturmaktadır. Örtü altı alanları 2008 yılı itibarı ile 54.215.80 ha ya ulaşmıştır. Bu alanın %33.40 ü (18126.5 ha) alçak plastik tünel, geriye kalan %66.6 sı (36.089.30 ha) ise yüksek tünel, cam ve plastik sera alanları oluşmaktadır. Sera alanlarının %84.6 sı ve toplam örtü altı alanlarının %86.9 u Akdeniz Bölgesi nde yer almaktadır (Tüzel ve ark., 2010). Domates taze olarak yenildiği gibi salça ve sofralık domates suyu, konserve, turşu, ketçap şeklinde de değerlendirilebilmektedir (Anonymous, 2010). 2010 yılı verilerine göre ülkemizde domates üretimi 10.052.000 tondur( TÜİK, 2011)( Şekil 1.2.). Şekil 1.2. Yıllara göre salçalık ve sofralık domates üretim miktarı (ton) ( TÜİK, 2011) 2

1.GİRİŞ Tarımda birim alandan daha fazla ürün almak temel prensiplerden biridir. Tarımsal ürünlerin yetiştiriciliği süresince, ürün kayıplarına neden olan pek çok zararlı ve hastalık etmeni vardır. Ülkemizde domates yetiştiriciliğini olumsuz yönde etkileyebilecek 77 nin üzerinde zararlı tür saptanmış olup, bu zararlıların başında ise Beyazsinek (Bemisia tabaci Genn.) (Hemiptera: Aleyrodidae), Yaprak galerisineği (Liriomyza trifolii Burgess) (Diptera: Agromyziidae), Kırmızı örümcek (Tetranychus cinnabarinus) (Acari: Tetranychidae), vb. ana zararlılar konumundadır (Uygun ve ark., 1998). Son yıllarda bu türlere bir yenisi daha ilave olmuştur. 2009 yılında Domates yaprak galeri güvesi, Tuta absoluta (Meyrick, 1917) (Lepidoptera: Gelechiidae) nın ülkemize giriş yapmasıyla domates yetiştiriciliğinin yoğun olduğu illerde ekonomik öneme sahip bir zararlı konumuna geçmiştir. Güney Amerika kökenli bir zararlı olan T. absoluta nın domatesin en önemli zararlılarından birisi olduğu belirtilmektedir (Barrientos ve ark., 1998; Miranda ve ark., 1998). Zararlı ilk olarak Arjantin de 1964 yılında görülmüştür (Garcia ve Espul, 1982; EPPO 2005). Daha sonra İspanya da 2006 (Urbaneja ve ark., 2007), Cezayir (Guenaoui, 2008), Fas (EPPO, 2008), Fransa (EPPO, 2009a), İtalya (EPPO 2009b), Hollanda (EPPO, 2009c),Tunus (EPPO, 2009d), İngiltere (Korycinska ve Moran, 2009), Arnavutluk (EPPO, 2009f), Portekiz (EPPO, 2009g), Slovenya (Knapic ve Marolt, 2009), Bulgaristan (EPPO, 2010a), Kıbrıs (EPPO, 2010b), Almanya (EPPO, 2010c), İsrail (EPPO, 2010d), Macaristan (Gólya, 2010), Yunanistan ve Girit adasında 2009 (Roditakis ve ark. 2010), Romanya (EC REPORT, 2009), Irak (Abdul ve ark., 2010), ülkemizde ise İzmir/Urla, Çanakkale ve Balıkesir de (Kılıç, 2010), ve son olarak Rusya da (Izhevsky ve ark., 2011) saptanmıştır. Diğer ülkelerde yapılan çalışmalarda, T. absoluta nın yaprak dokusu içerisinde beslendiği, insektisitlere karşı dayanıklılık gösterdiği ve hızlı bir şekilde çoğalarak yayılış gösterdiği bildirilmiştir(desneux ve ark., 2010). İncelenen bu raporlardan yola çıkarak ülkemiz ve Doğu Akdeniz Bölgesi için yeni olan bu zararlının bölgedeki yayılışı, zarar durumu, konukçuları ve doğal düşmanları saptanması amaçlanmıştır. 3

1.GİRİŞ 4

3.MATERYAL VE YÖNTEM 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Çalışmanın ana materyalini Adana, Mersin, Osmaniye ve Hatay illerinde Domates bitkisi, Tuta absoluta, alternatif konukçu bitkiler ile parazitoitler ve predatörler oluşturmuştur. Ayrıca çalışmada; budama makası, emgi tüpü, kese kâğıdı, parazitoit elde etmek için parazitoit çıkış kavanozları, sörvey çıkışların da konum belirlemek için steroskopik binoküler mikroskop, buzluk, cam tüpler, polietilen torba vb laboratuar malzemeleri kullanılmıştır. 3.2.Yöntem 3.2.1.Doğu Akdeniz Bölgesi nde Tuta absoluta nın Sebze Alanlarındaki Sörvey Çalışmaları Doğu Akdeniz Bölgesi sebze alanlarında Domates yaprak galeri güvesi nin popülasyon gelişmesi, yayılışı, konukçuları ile parazitoit ve predatörlerinin saptanması amacıyla, Adana, Mersin, Osmaniye, Hatay illerinde (Şekil 3.1), domates yetiştiriciliği yapılan alanlarda periyodik ve periyodik olmayan arazi çıkışları yapılmıştır. Arazi çalışmalarında gidilen bölgeyi temsil edecek şekilde domates yetiştiriciliği yapılan toplam alanın % 0.01 i esas alınarak domates alanlarından örnekler alınmıştır (Bora ve Karaca, 1970). Örneklemelerde bitkilerde zararlının herhangi bir biyolojik dönemi ve zarar belirtisi bulunduğu takdirde o alan bulaşık olarak kabul edilmiştir. 13

3.MATERYAL VE YÖNTEM Şekil 3.1. Tuta absoluta nın domates bahçelerinde örneklendiği Doğu Akdeniz Bölgesi ndeki iller 3.2.2. Tuta absoluta nın Konukçularının Belirlenmesi Bölgede domates yetiştiriciliği yapılan ve özellikle Tuta absoluta nın muhtemel konukçusu olabilecek kültür bitkileri, arazi çalışmaları sırasında gözle kontrol edilmiştir. T. absoluta ile bulaşık olduğu saptanan bitkiler, üzerinde bulunan zararlı ile birlikte alınarak laboratuara getirilmiş ve kültüre alınmıştır. Çalışma süresince, mümkün olabildiğince farklı alanlardan, farklı bitkilerden çok sayıda bitkinin kontrol edilmesine özen gösterilerek örnekler alınmıştır ve zararlının konukçusu olabilecek bitkiler belirlenmiştir. 3.2.3. Tuta absoluta nın Popülasyon Gelişiminin Belirlenmesi Tuta absoluta popülasyon takibi Ç.Ü Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde, her biri 500 m² olan açıkta ve serada ekilen iki farklı alanda yürütülmüştür. Domates çeşidi olarak piyasa da en çok tercih edilen HAZERA 5656 domates çeşidi kullanılmıştır (Şekil 3.2.). Atlas Fide den temin edilen domates fideleri parsellere sıra üzeri 45 cm, sıra arası ise 50 cm olacak şekilde 14

3.MATERYAL VE YÖNTEM dikimi yapılmıştır. Sayımlar haftalık periyotlar ile yapılmış ve her sayımda rastgele seçilen en az 20 bitkinin tüm organlarından (çiçek, yaprak, sürgün, meyve ve gövde) bulunan T. absoluta nın ergin öncesi dönemleri bulunduğu bitki organına göre kayıt edilmiştir. a b Şekil 3.2. Tuta absoluta popülasyon gelişiminin izlenmesi Ç.Ü Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama Sera (a) ve açık (b) alan Ergin popülasyon takibinde ise, beyaz yapışkan tuzaklar 500m² lik deneme parseline 1 adet olmak üzere, deneme parselinin uygun bir yerine yerden 1.5 m yüksekliğe asılmıştır (Şekil 3.3.). Gerek ergin ve gerekse ergin öncesi dönemlerin örneklenmesine domates fideleri toprağa şaşırtıldıktan bir hafta sonra ilkbahar döneminde 26.05.2010 tarihinde, sonbahar döneminde ise 22.10.2010 tarihinde başlanmış ve domates sezonu sonuna kadar devam edilmiştir. 15

3.MATERYAL VE YÖNTEM Şekil 3.3. T. absoluta nın ergin popülasyonunun izlenmesinde kullanılan beyaz yapışkan tuzak 3.2.4. Tuta absoluta nın Domates Bitkisinin Farklı Organlarının Tercih Durumu Belirlenmesi Çalışma, Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde, her biri 500 m² olan açıkta ve serada ekilen iki farklı alanda 2010 yılında yürütülmüştür. Bunun için, sonbahar ve ilkbahar dönemlerinde yapılan iki farklı domates sezonunda, haftalık yapılan sörveyler de alınan en az 20 bitkiden alına bitki organları laboratuara getirilmiştir ve organlar üzerindeki larvalar sayılmıştır. Sayımlar sırasında, domates sürgün, yaprak ve meyvesi üzerinde T. absoluta nın bir adet larvası saptandığında bulaşık kabul edimiştir. 3.2.5. Tuta absoluta nın Parazitoit ve predadörlerinin Saptanması Çalışma süresince yapılan sörveylerde, gözlem yapılan domates tarlalarında incelenen bitkilerden Tuta absoluta nın yumurta, larva ve pupa evreleri ile bulaşık bitki aksamları kese kâğıtlarına konup, polietilen torbalara konularak buz kabı 16

3.MATERYAL VE YÖNTEM içerisinde laboratuara getirilmiş ve şeffaf kültür kavanozları içinde parazitoit çıkışı için kültüre alınmıştır. Parazitoitlerin ışığa yönelme özelliklerinden faydalanmak için, kavanozlar üzerine siyah kumaş torbalar geçirilmiş ve kavanozun bir ucuna cam tüp takılmıştır ( Şekil 3.4.). Daha sonra parazitoit elde etme kapları günlük kontrol edilmiş ve tüplere gelen parazitoitler toplanmıştır. Şekil 3.4. Parazitoit elde etme kavanozları Pradatör türler ise gözle kontrol yöntemi ile belirlenmiştir. Bunun için rastgele seçilen bir bitkinin tamamı 3 5 dakika gözle kontrol edilmiş ve T. absoluta nın herhangi bir dönemi ile beslenen avcı tür saptanmaya çalışılmıştır. Gözle kontrol sırasında zararlının herhangi bir dönemi ile beslenen avcı böceklere rastlandığında bu türler ağız aspiratörü ile yakalanarak saklama kutuları içerisinde laboratuara getirilmiştir. Larva döneminde olan avcılar ise petri kutularında laboratuara getirilmiş, daha önceden hazırlanan kültür kapları içerisinde kültüre alınarak ergin elde edilmiştir. 17

3.MATERYAL VE YÖNTEM Elde edilen predatör türler laboratuarda T. absoluta üzerinde yeme denemelerine alınmış, ayrıca literatür ile karşılaştırılıp T. absoluta nın avcısı olup olmadıklarına karar verilmiştir. Bu çalışmaların sonunda elde edilen parazitoit ve predatör örnekleri etiketlenip, koleksiyonları yapılarak teşhise hazır hale getirilmiş ve teşhis için ilgili uzmanlara gönderilmiştir. Bu örneklerden Hemiptera takımı içerisinde bulunan türlerin tanısını; Dr. Ahmet DURSUN (Amasya Üniversitesi, Biyoloji Bölümü, Amasya), Braconidae ve Ichneumonidae familyalarına ait türlerin tanısını: Prof. Ahmet BEYARSLAN (Trakya Üniversitesi, Biyoloji Bölümü, Tekirdağ) tarafından yapılmıştır. 18

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR 4. BULGULAR VE TARTIŞMALAR 4.1. Domates Yaprak Galeri Güvesi ( Tuta absoluta MEYRICK ) Hakkında Temel Bilgiler Ergin: Ergin boyu yaklaşık 6 7 mm, kanat açıklığı 10 mm olup, antenler ip gibidir. Erginin ön kanatları gümüşimsi gri kahverengi renkte, pullu ve kanatlar üzerinde karakteristik siyah noktalar bulunur. Bu siyah lekeler T. absoluta nın en önemli teşhis karakteridir (Şekil 4.1.) (Coelho ve França, 1987). F.KARABÜYÜK Şekil 4.1. Tuta absoluta nın ergin bireyleri F.KARABÜYÜK Yumurta: Yumurta, oval-silindirik krem sarı renkli, oldukça küçük olup 0.36 mm boyunda, 0.22 mm genişliğindedir. Yumurtalar, genellikle yaprak altına, tomurcuk ve olgunlaşmamış yeşil domates meyvelerinin taç yapraklarına bırakılır. Yumurtanın açılma süresi 4-5 gündür (EPPO, 2005) ( Şekil 4.2.). 19

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR F.KARABÜYÜK Şekil 4.2. Tuta absoluta nın yumurta dönemi Larva Dönemleri: Yumurtadan yeni çıkan larva beyaz ya da krem renginde ve başı siyahtır. Dört larva dönemi geçirir. İlk dönem larva 0.9 mm uzunluğunda iken dördüncü dönemde 8 mm ye kadar ulaşır. Larva olgunlaştıkça vücut rengi yeşile döner. Son dönem larvanın rengi ise pembemsidir (Şekil 4.3.). Olgun larvanın başı kahverenginde olup, başın arkasında ve prothoraks üzerinde bulunan koyu renkli bant ayırt edici en önemli özelliğidir. Toplam larva dönemlerinin gelişme süresi 13 15 gün kadardır. Larvalar ortamda besin bulduğu sürece diyapoza girmez (EPPO, 2005). Şekil 4.3. Tuta absoluta nın larva dönemi F.KARABÜYÜK 20

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Pupa: Kahverenginde olan pupa, yaklaşık olarak 5 6 mm boyundadır. Pupa dönemi 9 11 gün sürer. Çevre koşullarına bağlı olarak toprak ya da yaprakta açtıkları galerilerin içinde oluşturdukları beyaz bir kokon içinde pupa olur (Coelho ve França 1987) ( Şekil 4.4.). F.KARABÜYÜK Şekil 4.4. Tuta absoluta nın pupa dönemi 4.2. Doğu Akdeniz Bölgesi nde Tuta absoluta nın Sebze Alanlarındaki Sörvey Adana, Mersin, Osmaniye ve Hatay illerinde 2009 2010 yıllarında yürütülen çalışmada Domates yaprak galeri güvesi, T. absoluta ile bulaşık olduğu saptanan il ve ilçelerle birlikte konukçuları Çizelge 1 de verilmiştir. 21

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Çizelge 4.1. Adana İli nde sebze alanlarında 2010 yılın da örneklerin alındığı yer ve zararlının konukçusu olarak tespit edilen bitkiler İlçesi Köy/Belde/ Mahalle Konukçu İlçesi Köy/Belde/ Mahalle Konukçu Akkaya Domates Sarıçam Merkez Domates Merkez Domates Gürleşen Domates Sülemişli Domates Şehitler Mezarlığı Domates Feke Yeşildüşmüş Domates Obrukeli Domates Saimbeyli Karataş Kozan Tuzla/Kadıköy Domates/ İt üzümü Ümmetli Domates Tuzla/Çavuşlu Domates Tülü Domates Tuzla/Merkez Domates/İt üzümü Adatepe Domates Çakırören Domates Pınarlar Domates Adalı Domates Akpınar Domates Merkez Domates Tufanbeyli Karsavuran Domates Çulluşağı Domates Güzlim Yaylası Domates Eski mantaş Domates Damlalı Domates Düzağaç Domates Merkez Domates Poz ant ı Söğütoluk Domates Balcalı Domates Yüreğir Merkez Domates Havutlu Domates 22

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Çizelge 4.2. Mersin İli nde sebze alanlarında 2010 yılın da örneklerin alındığı yer ve zararlının konukçusu olarak tespit edilen bitkiler Köy/Belde/ Köy/Belde/ İlçesi Konukçu İlçesi Konukçu Mahalle Mahalle Anamur Aydıncık Merkez Domates Güneyli Domates Çeltikçi Domates Kayacı Domates Domates/İt Köprübaşı Domates Karaahmetli üzümü Erdemli Merkez Domates Alibeyli Domates Yeniyurt Domates Batısandal Domates Bozyazı Çamlı yayla Merkez Domates Kocahasanlı Domates Karaisalı Domates Erdemli Hüsametli Domates Kaledibi Domates Kösbucağı İt üzümü Tekedüzü Domates Limonlu Domates Çamalan Domates Esenpınar Domates Çiğli Domates Tabureli Domates Atdağı Domates İmamlı Domates Bozağaç Domates Demircili Domates Gülnar Merkez Domates Cambazlı Domates/İt üzümü Kayrak Domates Sömek Domates Menekşe Domates Gökbelen Domates Mağarası Silifke Kurtsuyu Domates Balandız Domates Zeyker Domates Kırobası Domates Kıca Domates Yeğenli Domates Mut Çukurbağı Domates Adamkayalar Domates Tekeli Domates Hüseyinliler Domates Tarsus Yenice Adanalıoğlu Kazanlı Domates Domates 23

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Çizelge 4.3. Osmaniye İli nde sebze alanlarında 2010 yılın da örneklerin alındığı yer ve zararlının konukçusu olarak tespit edilen bitkiler İlçesi Köy/ Belde/Merkez Konukçu Kaleçik Merkez Domates Hasanbeyli Merkez Domates Çizelge 4.4. Hatay İli nde sebze alanlarında 2010 yılın da örneklerin alındığı yer ve zararlının konukçusu olarak tespit edilen bitkiler İlçesi Köy/Belde/ Mahalle Konukçu İlçesi Köy/Belde/ Mahalle Konukçu Altınözü Kuruyer Enek Domates/ Tarla Sarmaşığı Domates/ Tarla Sarmaşığı Erzin Başlamış Aşağıburnaz Domates Domates Çöğürlü Domates Yukarıburnaz Domates Samandağ Tekebaşı Domates Yeşiltepe Domates Meydan Domates Gözene Domates Antakya Narlıca Domates Çizelge 4.2. de de görülebileceği gibi Domates yaprak galeri güvesi bölgemizde ilk olarak mart ayında (2010) Tarsus (Mersin) tan domates yetiştiriciliği yapılan alandan alınan örnek üzerinde tespit edilmiştir. Zararlı, Nisan 2010 tarihinden sonra hızla yayılarak bölgede domates yetiştiriciliği yapılan tüm alanlarda görülmeye başlanmıştır. Başlangıçta zararlı popülasyonun düşük gözlemlenmesine rağmen yıl sonuna doğru popülasyon yoğunluğunun daha da artmış olduğu ve ekonomik zararlara neden olduğu gözlenmiştir. T. absoluta rakımın 1800 24

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR (Tufanbeyli) olduğu yerlerde de görülmüş ve domateslerde zarar yaptığı tespit edilmiştir (Çizelge 4.1.). T. absoluta nın görüldüğü ülkelerde mücadele yapılmadığı takdirde %80 100 ürün kaybına neden olduğu rapor edilmiştir. (Apablaza 1992; López 1991). Aynı şekilde Adana nın domates yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı Karataş ilçesinde birçok üretici zararlı nedeni ile ilk hasattan sonra domates üretimini sonlandırmak zorunda kalmıştır. T. absoluta nın, İspanya da 2006 (Urbaneja ve ark., 2007), Cezayir (Guenaoui, 2008), Fas (EPPO, 2008), Fransa (EPPO, 2009a), İtalya (EPPO, 2009b), Hollanda (EPPO, 2009c),Tunus (EPPO, 2009d), İngiltere (Korycinska ve Moran, 2009), Arnavutluk (EPPO, 2009f), Portekiz (EPPO, 2009g), Slovenya (Knapič ve Marolt, 2009), Bulgaristan (EPPO, 2010a), Kıbrıs (EPPO, 2010b), Almanya (EPPO, 2010c), İsrail (EPPO, 2010d), Macaristan (Gólya, 2010), Irak (Abdul ve ark., 2010), Yunanistan ve Girit adasında 2009 (Roditakis ve ark., 2010) da gözlemlendiği rapor edilmiştir. Souza ve ark., (1983), Barrientos ve ark., (1998) ve Estay (2000), T. absoluta nın Güney Amerika kökenli bir zararlı olduğunu ve Güney Amerika ülkelerinin çoğunda (Arjantin, Bolivya, Brezilya, Şili, Kolombiya, Ekvador, Paraguay, Peru, Uruguay ve Venezüella) domatesin en önemli zararlısı olduğunu yayınlamışlardır (Desneux ve ark., 2010). İngiliz Gıda ve Çevre Araştırma Kurumu (FERA) nun 2006 2009 yılları arasında T. absoluta nın yayılışını durdurmak için çok sıkı önlemler alınmasına rağmen 2009 yılında İngiltere nin kırsal bölgelerine de bulaştığının rapor edildiğini; aynı şekilde Hollanda Bitki Koruma Servisleri nin 2008 yılında domates paketleme tesislerinde T. absoluta nın bulunduğunu rapor etmişlerdir. Ostrauskas ve Ivinskis (2010), Mayıs 2009 tarihinde, İspanya dan ithal edilen domateslerde, zarar görmüş meyvelerde T.absoluta yı gözlemlemişlerdir. Daha sonraları domates yetiştiriciliği yapılan alanlarda ve seralarda yapışkan tuzak ve eşeysel çekici tuzaklarda da T. absoluta yı tespit etmişlerdir. 2009 yılında Romanya, Bulgaristan (EC REPORT, 2009) ve ülkemizde İzmir in Urla ilçesinde, Çanakkale de ve Balıkesir de rapor edilmiştir (Kılıç, 2010). Diğer taraftan T. absoluta Suudi Arabistan ın farklı bölgelerinde, en yoğun olarak da ülkenin kuzey batısında Ürdün e yakın domates üretim alanlarında tespit edilmiştir. Ayrıca zararlı Halil kentinin kuzey bölgelerinde domates ve patateste de tespit edilmiştir. Zararlının 25

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR en son rapor edildiği ve zarar verdiği bölge olarak Medine yakınları ile Irak ın kuzeyinde yer alan Süleymaniye de domates seralarında bulunduğu da not edilmiştir (www.tutaabsoluta.com). Tatlı ve Göçmen (2011), Batı Akdeniz Bölgesinde yaptıkları sörvey çalışmalarında, T. absoluta nın tüm Batı Akdeniz Bölgesi nde yaygın olduğunu rapor etmişlerdir. 4.3. Tuta absoluta nın Konukçuları Ana konukçusu domates olan T. absoluta domates dışında Solanaceae familyası bitkilerinden patlıcan, biber, patates ve tütünün de konukçusu olduğu bildirilmiştir (Vargas, 1970, Campos, 1976, Pereyra ve Sanchez, 2006). Yapılan bu sörvey çalışmasında ise zararlının Solanaceae familyasından domatesin yanı sıra patlıcan üzerinde bulunduğu ve zarar yaptığı tespit edilmiştir. Bu çalışmada ayrıca, konukçuları olarak Solanum nigrum ile Convolvulus arvensis (tarla sarmaşığının) in de olduğu belirlenmiştir ( Şekil 4.5.). F.KARABÜYÜK Şekil 4.5. T. absoluta nın konukçusu Convolvulus arvensis (Tarla sarmaşığı) Günümüze kadar Domates yaprak galeri güvesi nin Avrupa da birçok farklı kültür bitkisinde bulunduğu rapor edilmiştir. Sicilya da Bektaşiüzümü (Physalis 26

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR peruviava) (Tropea Garzia G., 2009), İtalya da fasulye (Phaseolus vulgaris), Lycium sp. ve Malvacae familyasından Malva sp. (Ebegümeci) üzerinde tespit edilmiştir (EPPO, 2009). Bu izlenimler, zararlının geniş bir konukçu aralığının olabileceğini ve Solanaceae familyası dışında ikincil konukçularda da bulunabileceğini göstermektedir (Desnaux ve ark., 2010). Garcia ve Espul (1982) T. absoluta nın domatesi tercih etmesine rağmen Solanaceae familyasından kültür bitkisi olmayan Solanum nigrum L., S. eleagnifolium L., S. bonariense L., S. sisymbriifolium Lam., S. saponaceum, Lycopersicum puberulum Ph. gibi bitkiler üzerinde de bulunabileceğini rapor etmişlerdir. 4.4. Tuta absoluta nın Popülasyon Gelişimi Tuta absoluta nın popülasyon gelişiminin belirlenmesi için Ç.Ü Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde, 500 er m² lik açıkta ve serada olmak üzere iki farklı alanda 2010-2011 yılı ilkbahar sonbahar dönemlerinde denemeler yürütülmüştür. Popülasyon takibi yapılan 2 parselde de bulunan türün T.absoluta olduğu saptanmıştır. Şekil 4.6. incelenecek olursa, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde, denemeye tahsis edilen 500m² lik açık alanda 26.05.2010 tarihinde popülasyon izlenmeye başlanmış, alınan ilk hafta örneklerinde T. absoluta ya rastlanmamıştır. Bu tarihten sonra, 02.06.2010 tarihinden 07.07.2010 tarihine kadar yapılan sayımlarda yüksek bir artış belirlenmemiş, fakat bu tarihten daha sonra popülasyon da hızlı bir atış kaydedilmiştir. Populasyon son örnekleme haftası olan 11.08.2010 da tepe noktasına ulaşmıştır. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde ki biyolojik çeşitliliğinden dolayı T. absoluta nın popülasyon yoğunluğunun baskı altında kaldığı düşünülmektir. 27

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Şekil 4.6. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde 2010 yılı açık alanda popülasyon gelişimi Şekil 4.7. incelenecek olursa, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde, denemeye tahsis edilen 500m² lik açık alanda 21.05.2011 tarihinde popülasyon takibine başlanmış, alınan iki hafta örneklerinde T. absoluta ya rastlanmamış, bu tarihten daha sonra popülasyon da hızlı bir atış gözlemlenmiştir. Bu artış 16. 07 2011 tarihine kadar devam etmiştir. 2010 yılı açık alan popülasyon gelişimine benzer şekilde bu yıl yapılan çalışmada da serada elde edilen popülayondan daha düşük popülasyon gelişimi gözlenmiştir. 28

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Şekil 4.7. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama Parselinde 2011 yılı açık alana da popülasyon gelişimi Şekil 4.8. incelenecek olursa, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde, denemeye tahsis edilen 500m² lik kapalı alandaki denemede ise; 22.10.2010 tarihinde başlanmış, ekim ayı boyunca sabit olarak izlenen popülasyon değişimi, kasım ayın da sera içerisindeki hava sirkülasyonunun çok fazla olmamasından ve bitki sürgünlerinin gelişiminin fazla olması ile artış göstermektedir. İlerleyen aylarda ise popülasyon artışı, yağış miktarının fazla olması ve sera içerisindeki nemin ve sıcaklığın artmasına bağlanabilir. 29

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Şekil 4.8. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama Parselinde 2010 yılı kapalı alana da popülasyon gelişimi Kılıç, (2010) 2009 yılında yaptığı sörveylerde T. absoluta yı Türkiye de ilk olarak 2009 yılı Ağustos ayında Urla da(izmir) domates serasında belirlenmistir. Karut ve ark., (2011), Domates yaprak galeri güvesi T. absoluta nın Mersin ili domates yetiştiriciliği yapılan seralarda ki sörvey çalışmaları sonucun da 29 Nisan 2010 tarihinde zaralıyı tespit etmişler ve bu tarihten sonra hızla yayıldığının belirtmişlerdir. 4.5.Tuta absoluta nın Domates Bitkisi Organlarında Tercih Durumu Bu çalışma, Tuta absoluta nın domates bitkisi organlarında beslenmesi sonuçu zararlının hangi organı tercih ettiğini belirlenmesi amacıyla, Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü Araştırma-Uygulama parselinde, denemeye tahsis edilen 500m lik kapalı ve açık alanda yapılan haftalık periyodik sörveyler sırasında T. absoluta nın beslenebileceği bitki organlarında gerekli gözlemler yapılmış ve elde edilen veriler kaydedilmiştir. Buna göre; 2010 yılı sonbahar döneminde kapalı alanda 30

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR yapılan örneklemede zararlı T. absoluta nın yaprakta %56.04, sürgünde %37.50 ve meyvelerde %7.45 oranında bulaşıklık olduğu saptanmıştır(şekil 4.9.). Şekil 4.9. Tuta absoluta nın 2010 yılı sonbahar döneminde domates bitkisi organlarında tercihi (%) Şekil 4.10. incelendiğinde ise 2010 yılı ilkbahar döneminde zararlı T. absoluta nın yaprakta %47.67, sürgünde %44.76, meyvede ise %7.55 zarar yaptığı belirlenmiştir. Şekil 4.10. Tuta absoluta nın 2010 yılı ilkbahar döneminde domates bitkisi organlarında tercihi(%) 31

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Şekil 4.11. incelendiğinde ise 2011 yılı ilkbahar döneminde zararlı T. absoluta nın yaprakta %52.45, sürgünde %40.19, meyvede ise %7.35 zarar yaptığı belirlenmiştir. Şekil 4.11. Tuta absoluta nın 2011 yılı ilkbahar döneminde domates bitkisi organlarında tercihi(%) Estay, (2000), T. absoluta nın domates bitkisi üzerinde gelişimini tamamlarken bitkinin hangi organını tercih ettiğini saptamak amacıyla yaptığı çalışmada, zararlının %73 yaprak, %21 bitki sapı, %5 çanak yaprak ve %1 ise gelişmekte olan yeşil meyveyi tercih ettiğini rapor etmiştir. Molla ve ark., (2009), İspanya da, üretim sezonunun sonuna doğru sıcaklığın yükselmesi ile birlikte T. absoluta popülasyonunun domates bitkisinin yaprak ve meyvesinde zarar oranlarında artış olduğunu bildirmişlerdir. 4.6. Tuta absoluta nın Parazitoit ve Predatörleri Domates yaprak galeri güvesi, Tuta absoluta nın parazitoit ve predatörlerini saptamak amacıyla yapılan bu çalışmada, 2 takıma bağlı 6 familyadan doğal düşmanları tespit edilmiştir (Çizelge 4.5.). Bir türün dışında kalan diğer türler Familya düzeyinde teşhis edilmiş olup, tür teşhis sonuçları beklenmektedir. 32

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR Çizelge 4.5. Doğu Akdeniz Bölgesi sebze alanlarında 2010 yılında saptanan parazitoit ve predatörler Takım Familya Tür Hymenoptera Mymaridae Ichneumonidae Chalcidoidae Braconidae Eulophidae Tanıda Tanıda Tanıda Tanıda Tanıda Hemiptera Miridae Nesidiocoris tenuis Reuter Çizelge 4.5. de gösterilen parazitoit ve avcılar çoğunlukla insektisit kullanılmayan ve doğal bitki örtüsü zengin olan alanlardan elde edilmiştir. Ek Çizelge 1. de bu alanlar, örnek alınan tarihler ve parazitoit ve predadtörlerin T. absoluta nın hangi dönemini tercih ettiği belirtilmiştir. Berta ve Colomo (2000), Arjantin de ticari domates yetiştiriciliği yapılan alanlarda, Pseudapanteles dignus Muesebeck (Braconidae) ve Dineulophus phthorimaeae De Santis (Eulophidae) türlerinin T. absoluta ile beslendiğini bildirmişlerdir. Sánches ve Pereyra (2009), Pseudopanteles dignus Muesebeck (Braconidae) ile yeptığı çalışmada, P. dignus un T. absoluta yı %70 oranında parazitlediğini tespit etmişlerdir. Rojas (1981) ve Larraín (1986), Şili de yaptıkları çalışmada Retisympiesis phthorimaea Blanchard (Eulophidae) nin %40 (Rojas 1981) ve D. phthormiaeae nin %39.5 (Larraín, 1986) oranında rapor etmişlerdir. Brazilya da yapılan çalışmada larva parazitoiti daha az önemli görülürken larva paraziti Goniozus nigrifemur Ashmead (Bethylidae), Bracon lucileae Marsh, Chelonus sp. ve, Diadegma sp. (Ichneumonidae) tarafından %0.1 16.8 oranında olduğu rapor edilmiştir (Uchôa-Fernandes ve ark., 1993; Miranda ve ark. 1998; 2005; Bacci ve ark., 2008). Ayrıca T. absoluta nın biyolojik mücadelesinde Arjantin (Botto ve ark. 2000; Riquelme ve Botto, 2003), Brezilya (Villas Bôas ve Franca, 1996; Haji, 1997, 2002; Parra ve Zucchi, 2004), Kolombiya (Navarro 1986; Vallejo 33

4.BULGULAR VE TARTIŞMALAR 1999) ve Şili de (Estay ve Bruna, 2002) Trichogramma spp. kullanıldığı rapor edilmiştir. Marciori ve ark. (2004), 2001 ve 2002 yılları arasında Brezilya da yaptıkları çalışmada, Bracon sp. (Braconidae), Earinus sp. (Braconidae) ve Conura sp. (Chalcididae) türlerinin varlığını rapor etmişler ve bu parazitoid türlerinin T. absoluta yı sırasıyla %4.2, %0.2 ve %2.6 oranında parazitlediğini belirtmişlerdir, ayrıca Earinus sp. parazitiotini Brezilya da ilk olarak rapor etmişlerdir. Doğanlar ve ark., (2011), Hatay da Domates yaprak galeri güvelesi T. absoluta nın parazitoit kompleksini 2010 yılında çalışmışlar, ve Hymenoptera takının 4 familyasına ait 9 parazitoit Closterocerus clarus (Szelényi), Ratzeburgiola christatus (Ratzeburg), R. incompleta (Boucek), Baryscapus bruchophagi (Gahan) (Eulophidae); Brachymeria secundaria (Ruschka), Hockeria unicolor (Walker) (Chalcididae), Pteromalus intermedius (Walker) (Pteromalidae) ve Bracon hebetor (Say) ile Bracon didemie (Beyarslan) türlerini saptamışlardır. 34

5.SONUÇLAR VE ÖNERİLER 5.SONUÇLAR VE ÖNERİLER Bu çalışmada, Doğu Akdeniz Bölgesi nde domates yetiştiriciliği yapılan alanlarda zararlı Domates Yaprak Galeri Güvesi Tuta absoluta nın bölgedeki yayılışı, zarar durumu, popülasyon gelişimi, bitki aksamındaki bulaşıklık yüzdesi, konukçuları ile parazitoit ve predatörleri belirlenmiştir. Çalışmada elde edilen bulgulara göre; 1) Doğu Akdeniz Bölgesi nde T. absoluta nın domates alanlarındaki sörvey çalışmasında bölgenin hemen hemen tamamının zararlı ile bulaşık olduğu saptanmıştır. 2) Yapılan sörveylerde Solanaceae familyasına ait bitkilerde ve zararlının konukçu listesinde bulunmayan Convolvulaceae familyasından Convolvulus arvensis (Tarla sarmaşığı) in de konukçusu olduğu saptanmıştır. 3) Parazitoit ve predatör türlerinden 2 takıma bağlı 6 familyaya ait türler belirlenmiştir. Tür bazında teşhis sonuçları beklenmektedir. 4) T. absoluta nın erginlerinin yıl boyunca doğada sürekli bulunduğu saptanmıştır. Fakat kış sezonunda kapalı alanda daha fazla olduğu yaz sezonunda ise; bazı faktörlerden dolayı baskı altında kaldığı tespit edilmiştir. 5) İlaçlama yapılmayan doğal bitki örtüsü korunmuş olan alanlarda parazitoit ve predatörlerin daha yoğun ve etkili olduğu tespit edilmiştir. 6) T. absoluta nın domates bitkisi organlarında en fazla yaprakta, en az ise meyvede belirlenmiştir. Sonuç olarak;domates Yaprak Galeri Güvesi T. absoluta nın Doğu Akdeniz Bölgesi domates yetiştiriciliği yapılan alanlarda tamamen bulaşık olduğu, farklı konukçular üzerinde zararlının bulunduğu, doğal koşullarda zararlıyı baskı altında tutan birçok parazitoit ve predadörlerinin olduğu bu çalışma ile ortaya konulmuştur. Ülkemize de çok hızlı bir şekilde yayılmasının sebepleri içinde iç karantina uygulamalarının yetersiz kalması ile zararlının daha çabuk çoğalması ve yayılması için uygun çevre ve konukçularının bulunmasıdır. 35

5.SONUÇLAR VE ÖNERİLER T. absoluta ya karşı domates yetiştiriciliği yapılan alanlara belirli periyotlarda düzenli kontroller yapılmalı ve buna göre uygun bir mücadele programı geliştirilmelidir. Ayrıca T. absoluta ile ilgili biyolojik mücadele çalışmalarında kullanılmak üzere doğada var olan ve bu çalışma ile tespit edilen parazitoit ve predatör türleri ile ilgili çalışmaların yapılarak uygulamaya aktarılması önem arz etmektedir. Ayrıca farklı türlerde parazitoit ve predatörlerinin doğada bulunup bulunmadığı yeni bir araştırma konusu olmalıdır. 36

KAYNAKLAR ABAK, K., DÜZYAMAN F., ŞENİZ V., GÜLEN H., PEKŞEN A. ve KAYMAK H. Ç., 2010. Sebze Üretimini Geliştirme Yöntem ve Hedefleri. VII. Ziraat Kongresi, 11-15 Ocak 2010, Ankara, 477-492 s. ABDUL RAZZAK, A.S., AL-YASİRİ II and FADHİL,H.Q., 2010. First Record of tomato borer (tomato moth) Tuta absoluta (Meyrick)(Lepidoptera:Gelechiidae) on tomato crop in Iraq, 2010. Arab and Near East Plant Protection Newsletter no.51, p 31. ANONYMOUS, 2010. www.bahce.biz/bitki/sebze/domates1.htm., 2010.Yaş Meyve Sebze İhracatçıları Birliği 2010 yılı Değerlendirme Raporu., 2011. http://www.tutaabsoluta.com/reports.php?lang=en. APABLAZA, J., 1992, La polilla del tomate y su manejo. Tattersal 79: 12 13. ARNÓ, J., SORRIBAS, R., PRAT, M., MONTSE, M., POZO C., RODRIGUEZ D., GARRETA A., GOMEZ, A. and GABARRA, R., 2009. Tuta absoluta, a new pest in IPM tomatoes in the northeast of Spain. IOBC/WPRS Bull 49: 203 208. BACCI, L., PICANDO, M.C., SOUSA, F.F., SILVA, E.M., CAMPOS, M.R., TOMÉ, H.V.T., 2008. Inimigos naturais da traca do tomateiro. Hortic Bras 26:2808 2812. BARRIENTOS, Z.R., APABLAZA, H.J., NORERO, S.A. and ESTAY, P.P., 1998. Temperaturan base y constante térmica de desarrollo de la polilla del tomate, Tuta absoluta (Lepidoptera: Gelechiidae). Ciencia e Investigación Agraria 25:133 137. BATALLA-CARRERA, L., MORTON, A. and GARCÍA-DEL-PINO, F.,2010. Efficacy of entomopathogenic nematodes against the tomato leafminer Tuta absoluta in laboratory and greenhouse conditions. BioControl (2010) 55:523-530. 37

BERTA, D.C. and COLOMO, M.V., 2000. Dos especies nuevas de Bracon F. Y primera cita para la Argentina de Bracon lucileae Marsh (Hymenoptera, Braconidae), parasitoides de Tuta absoluta (Meyrick) (Lepidoptera: Gelechiidae). Insecta Mundi 14:211 219. BORA, T. ve KARACA, İ., 1970. Kültür Bitkilerinde Hastalığın ve Zararın Ölçülmesi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yardımcı Ders Kitabı No:67. Ege Üni. Matbaası 43s. BOTTO, E.N., CERIANI, S.A., LOPEZ, S.N., SAINI, E.D., CEDOLA, C.V., SEGADE, G. and VIZCARRET, M., 2000. Control biológico de plagas hortícolas en ambientes protegidos. La experiencia argentina hasta el presente. RIA INTA 29:83 98. CABELLO, T., GALLEGO, J.R., VILA, E., SOLER, A., DEL PINO, M., CARNERO, A., HERNÁNDEZ-SUÁREZ, E. and POLASZEK, A., 2009a. Biological control of the South American tomato pinworm. Tuta absoluta (Lep.: Gelechiidae), with releases of Trichogramma achaeae (Hym.: Trichogrammatidae) in tomato greenhouses of Spain. IOBC/ WPRS Bull 49:225 230. CABELLO, T., GALLEGO, J.R., FERNÁNDEZ, F.J., SOLER, A., BELTRÁN, D., PARRA, A. and VILA, E., 2009b. The damsel bug Nabis pseudoferus (Hem.:Nabidae) as a new biological control agent of the South American Tomato Pinkworm, Tuta absoluta (Lep.: Gelechiidae), in tomato crops of Spain. OIBC/WPRS Bull 49:219 223. CAFFARINI, P.M., FOLCAIA, A.M., PANZARDI, S.R. and PÉREZ, A., 1999. [Incidence of low levels of foliar damage caused by tuta absoluta ( Meyrick) on tomato.]boletín de Sanidad Vegetal, Plagas 25, 75-78( in Spanish). CAMPOS, R.G., 1976. Control químico del minador de hojas y tallos de la papa (Scrobipalpula absoluta Meyrick) en el valle del Can ete. Rev Per Entomol 19:102 106. CAPONERO, A., 2009. Solanacee, rischio in serre. Resta alta l attenzione alla tignola del pomodoro nelle colture protette. Colture Protette 10:96 97. 38

COELHO, M.C.F. and FRANÇA, F.H., 1987. Biologia e quemotaxia da larva e descrição da pupa e adulto da traça-do-tomateiro. Pesqui Agropecu Bras 22:129 135. DESNEUX, N., WAJNBERG, E., WYCKHUYS, K., A., G., BURGIO, G., ARPAIA, S., VASQUES, C., A., N., CABRERA, J., G., RUESCAS, D., C., TABONE, E., FRANDON, J., PIZZOL, J., PONCET, C., CABELLO, T. and URBANEJA, A., 2010. Biological invasion of European tomato crops by Tuta absoluta: ecology, geographic expansion and prospects for biological control. J. Pest. Sci. 83:197-215 p. DOĞANLAR, M. ve YİĞİY, A., 2011a. Hatay da Domates Yaprak Galerisi, Tuta absoluta(meyrik), ( Lepidoptera:Gelechiidae) nın Parazitoit Kompleksi. Türkiye IV. Bitki Koruma Kongresi Bildirileri, 28-30 Haziran 2011, Kahramanmaraş, s. 134. DOĞANLAR, M., YILDIRIM, A. E. ve YİĞİT, A., 2011b. Sera Dotaeslerinde Zararlı Tuta absoluta ( Meyrick) ( Lepidoptera, Gelechiidae) Mücadelesinde Çevre Dostu Bazı İlaçların Etkileri. Türkiye IV. Bitki Koruma Kongresi Bildirileri, 28-30 Haziran 2011, Kahramanmaraş, s. 254. DOMINGUES, G.R., OLIVEIRA, H.N., KASTEN, J.R.P. and PARRA, J.R.P., 2003. Control of the tomato moth Tuta absoluta (Meyrick, 1917) (Lepidoptera, Gelechiidae) by Trichogramma pretiosum Riley, 1879, released in greenhouses. International Organisation for Biological Control No:15 December 2003, 26p. EC REPORT, 2009. Summary report of the meeting of the standing committee on plant health, D(2009)411880, 19 20 Oct 2009, 5 pp. EPPO, 2005. Tuta absoluta. Data sheets on quarantine pests.bulletin OEPP/EPPO Bulletin 35: 434 435. EPPO, 2008. First record of Tuta absoluta in Morocco.EPPO Reporting Service 9 (174): 2. EPPO, 2009a. First record of Tuta absoluta in France. EPPOReporting Service 1 (003): 2 3. 39

EPPO, 2009b. First record of Tuta absoluta in Italy. EPPO Reporting Service 2 (023): 6. EPPO, 2009c. First record of Tuta absoluta in Netherlands.EPPO Reporting Service 2 (024): 7. EPPO, 2009d. First record of Tuta absoluta in Tunisia. EPPO Reporting Service 3 (042): 2. EPPO, 2009f. First report of Tuta absoluta in Albania. EPPO Reporting Service 9 (170): 2. EPPO,2009g,First report of Tuta absoluta in Portugal. EPPO Reporting Service 9 (171): 3. EPPO, 2010a. First report of Tuta absoluta in Bulgaria.EPPO Reporting Service 1 (002): 2. EPPO, 2010b. First report of Tuta absoluta in Cyprus. EPPOReporting Service 1 (003): 2. EPPO, 2010c. First report of Tuta absoluta in Germany.EPPO Reporting Service 1 (004): 3. EPPO, 2010d. First report of Tuta absoluta in Israel. EPPOReporting Service 2 (026): 3. EPPO, 2010. EPPO Reporting service Pest & Diseases. No 1, Paris, 2010-01-01. ESTAY, P., 2000. Polilla del Tomate Tuta absoluta (Meyrick) [WWW document]. URL http://alerce.inia.cl/docs/informativos/ Informativo09.pdf. Accesed 2 Feb 2010. ESTAY P. and BRUNA, A., 2002. Insectos y ácaros asociados al tomate en Chile. In: Estay P, Bruna A (eds) Insectos, ácaros y enfermedades asociados al tomate en Chile. Centro regional de Investigación INIA La Platina, Santiago, Chile, pp 9 22. FAO, 2011, http://faostat.fao.org/site/567/desktopdefault.aspx?pageid=567# FARIA, C., A., TORRES, J., B., FERNANDES, A., M., V. and FARIAS, A., M., I., 2008. Parasitism of Tuta absoluta in tomato plants by Trichogramma pretiosum Riley in response to host density and plant structures. Ciência Rural, Santa Maria, v.38, n.6, p.1504-1509. 40

GARCIA, M.F. and ESPUL, J.C., 1982. Bioecología de la polilla del tomate (Scrobipalpula absoluta) en Mendoza, República Argentina. Rev Invest Agropecuarias INTA (Argentina) 18:135 146. GÓLYA, G., 2010. The first report of Tuta absoluta in Hungary.Ministry of Agriculture and Rural Development, Department of Food Chain Control. Ref. XII, 10 1 2010. GUENAOUI, Y., 2008. Nouveau ravageur de la tomate en Algérie.Premiére observation de Tuta absoluta, mineuse de la tomate invasive, dans la région de Mostaganem, au printemps 2008. Phytoma-La Défense des Végétaux 617: 18 19. GONZÁLEZ-CABRERA, J., MOLLÁ, O., MONTÓN, H. and URBANEJA, A., 2011. Efficacy of Bacillus thuringiensis ( Berliner) in controlling the tomato borer, Tuta absoluta ( Meyrick) (Lepidoptera:Gelechiidae). BioControl (2011) 56: 71-80. UCHÔA-FERNANDES, M.A. and CAMPOS W.G.,1993. Parasitoids of larvae and pupae of the tomato worm Scrobipalpuloides absoluta Meyrick,1917 (Lepidoptera: Gelechiidae). Rev Bras Entomol 37:399 402 IZHEVSKY, S. S.; AKHATOV, A. K. and SINYOV, S., 2011. Yu. Journal : Zashchita i Karantin Rasteniĭ 2011 No. 3 pp. 40-44 ISSN : 1026-8634 URL : http://www.z-i-k-r.ru Record Number 20113171774. HAJI, F.N.P., 1997. Controle biológico da traca do tomateiro com Trichogramma no Nordeste do Brasil. In: Parra JRP, Zucchi RA (eds), Trichogramma e o controle biológico aplicado. FEALQ, Piracicaba, Brasil, pp 319 324. HAJI, F.N.P., 2002. Trichogramma pretiosum para controle de pragas no tomateiro industrial. In: Parra JRP, Botelho SM, Ferreira BSC, Bento JMS (eds) Controle biológico no Brasil: Parasitóides e predadores. Manole, São Paulo, pp 477 494. KARABÜYÜK, F., HORUZ, S.,AYSAN, Y. ve ULUSOY, M.R., Domates Yaprak Galeri Güvesi (Tuta absoluta ( Meyrick)) nin Biyolojik Mücadelesine Yönelik Ön Çalışmalar. Türkiye IV. Bitki Koruma Kongresi Bildirileri, 28-30 Haziran 2011, Kahramanmaraş, s. 452. 41

KARUT, K., KAZAK, C., DÖKER, İ. ve ULUSOY, M.R., 2011. Mersin ili domates seralarında Domates yaprak galeri güvesi Tuta absoluta (Meyrick, 1917) (Lepidoptera: Gelechiidae) nın yaygınlığı ve zarar durumu. Türk. entomol. derg., 2011, 35 (2): 339-347. KILIÇ, T., 2010. First record of Tuta absoluta in Turkey. Phytoparasitica, 38 (3): 243-244 KNAPIČ, V. and MAROLT, S., 2009. First finding of Tuta absoluta (Lepidoptera) in Slovenia. Republic of Slovenia: Ministry of Agriculture, Forestry and Food, Phytosanitary Administration, Ref. No: 007-35/2009-3, 18 12 2009. KONCA, E.,DINI POUR, A., ERDOĞAN, T., ve GÜZ, N., 2011. Domates Güvesi ( Tuta absoluta ( Meyrick) ( Lepidoptera:Gelechiidae) Detoksifikasyon Enzimlerinin Karakterizasyonu, Türkiye IV. Bitki Koruma Kongresi Bildirileri 28-30 HAZİRAN 2011, Kahramanmaraş, sh.18. KORYCINSKA, A. and MORAN, H., 2009, South American tomato moth Tuta absoluta. Plant pest notice No 56. Food and Environment Research Agency www.defra.gov. uk/fera. LARRAÍN, P.S., 1986, Plagas del tomate. IPA, La Platina 39:30 35 LIETTI, M.M.M., BOTTO, E. and ALZOGARAY, R.A., 2005. Insecticide Resistance in Argentine Populations of Tuta absoluta (Meyrick) (Lepidoptera: Gelechiidae). Neotrop Entomol 34:113 119. LÓPEZ, E., 1991. Polilla del tomate: Problema crítico para la rentabilidad del cultivo de verano. Empresa y Avance Agricola 1:6 7. MARCHIORI, C.H., SILVA, C.G. and LOBO, A.P., 2004. Parasitoids of Tuta absoluta (Meyrick, 1917) (Lepidoptera: Gelechiidae) collected on tomato plants in Lavras, state of Minas Gerais, Brazil. Braz J Biol 64:551 552. MIRANDA, M.M.M., PICANCO, M., ZANUNCIO, J.C. and GUEDES, R.N.C., 1998. Ecological Life Table of Tuta absoluta (Meyrick) (Lepidoptera: Gelechiidae). Biocontrol Sci Technol 8:597 606. 42

MIRANDA, M.M.M., PICANÇO, M.C., ZANUNCIO, J.C., BACCI, L. and DA SILVA, E.M., 2005. Impact of integrated pest management on the population of leafminers, fruit borers, and natural enemies in tomato. Cienc Rural 35:204 208. MOLLÁ, Ó., MONTÓ, N. H., VANACLOCHA, P., BEITIA, F. and URBANEJA, A., 2009. Predation by the mirids Nesidiocoris tenuis and Macrolophus pygmaeus on the tomato borer Tuta absoluta. IOBC/WPRS Bull 49:209 214. MOLLÁ, Ó., GONZÁLEZB-CABRERA, J. and URBANEJA, A., 2011. The combined use of Bacillus thuringiensis and Nesidiocoris tenuis against the borer Tuta absoluta. BioControlÇDOI 10.1007/s10526-011-9353-y. MONSERRAT-DELGADO, A., 2009. La Pollila del Toma Tuta absoluta en la Region de Murcia: Bases Para su Control. Técnica 34, Conséjeria de Agricultura y Agua, Regiön de Murcia,112 pp. NAVARRO, M.A., 1986. Biological control of Scrobipalpula absoluta (Meyrick) by Trichogramma sp. in the tomato (Lycopersicon esculentum Mill.). In: 11nd international symposium, Trichogramma and other egg parastoids, Guangzhou, China, pp 453 458. NOTZ, A.P., 1992. Distribution of eggs and larvae of Scrobipalpula absoluta in potato plants. Rev Facultad de Agronomía Maracay 18:425 432. OSTRAUSKAS, H. and IVINSKIS, P., 2010. Records of the tomato pinworm (Tuta absoluta (Meyrick, 1917)) Lepidoptera: Gelechiidae in Lithuania. Acta Zoologica Lituanica, 2010, Volumen 20, Numerus 2. PARRA, J.R.P.and ZUCCHI, R.A., 2004. Trichogramma in Brazil: feasibility of use after twenty years of research. Neotrop Entomol 33:271 281. PEREYRA, P. C.and SANCHEZ, N. E., 2006. Effect of two solanaceous plants on developmental and population parameters of the tomato leaf miner (Tuta absoluta Meyrick) (Lepidoptera: Gelechiidae). Neotropical Entomology, 35, 671 676. 43