Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması Serap Mutlu 1, Banu Aydın 2, Zeliha Sarıkaya Hünerel 3 Özet Osmanlı Devleti 13. Yüzyıl sonlarından 20. Yüzyılın ilk çeyreğine kadar varlığını sürdüren Türk devletidir. Osmanlı Devleti siyasi ve kültürel açıdan hızlı bir gelişme göstererek yayılma ve topraklarını genişletme döneminde idaresine aldığı ülkelerin kültürlerinin yanında giyim tarzlarının yayılmasına etken olmuştur. Sarayın sanat yönündeki ihtiyaçları sarayın himayesinde kurulan Ehl-i Hiref Teşkilatı tarafından karşılanmıştır. Bu teşkilat birçok sanat grubunu himayesinde barındırmıştır. Bütün sanat dallarında olduğu gibi dokuma alanında da saray Enderun nakkaşları, zamanın saray beğenisine göre resim ve desenleri oluşturmuştur. Bu çalışmada Osmanlı saray kumaş türleri incelenmiş, kumaş türleri, desen, renk ve süslemeleri hakkında bilgiler verilerek saray kumaş desenleri giysi yüzey tasarımlarında kullanılmıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Saray Kumaşları, Yüzey Tasarımı, Ehl-i Hiref Teşkilatı, Dokuma. Use of Ottoman Palace Fabrics Patterns in Dressing Surface Designs Abstract The Ottoman State is the Turkhish state which sustained its existence from the end of 13th century to the first guarter of the20th century. The Ottoman State developed rapidly in political and cultural terms and became a factor in spreading the styles of clothing besides the cultures of the countries which it took in the period of expansion and expansion of its territory. The needs of the palace in terms of art were met by the Ahl-i Hiref Organization, established under the auspices of the palace. This organization has embraced many art groups. As in all branches of art, in the field of weaving, the palace Enderun nakkaşları created paintings and designs according to the palace liking of the time. In the Ottoman palace, the art of craftsmanship took an important place. High-quality fabrics are handcrafted in very special art lovers. Turkish fabrics and fabrics that collect Turkish culture and aesthetics with all its subtleties have a distinctive feature in clothing with this characteristic because of its rich texture, pattern and processing richness and also because it 1 Öğr. Gör. Gazi Üniversitesi Polatlı Sosyal Bilimler MYO, Tekstil, Giyim, Ayakkabı ve Deri Bölümü serapmutlu@gazi.edu.tr 2 Öğr. Gör. Gazi Üniversitesi Polatlı Sosyal Bilimler MYO, Tekstil, Giyim, Ayakkabı ve Deri Bölümü banuaydin@gazi.edu.tr 3 Öğr. Gör. Gazi Üniversitesi Polatlı Sosyal Bilimler MYO, Tekstil, Giyim, Ayakkabı ve Deri Bölümü zelihasarikaya@hotmail.com 89 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması has an important place in world fabric. In this study, Ottoman palace fabric types were examined and palace fabric designs were used in dressing surface designs by giving information about fabric types, patterns, colors and ornaments. Keywords: Ottoman Palace Fabrics, Surface Design, Ehl-i Hiref Organization. 1. GİRİŞ İnsanlık tarihinin en eski sanatlarından biri kuşkusuz dokuma sanatıdır. Kumaş dokumacılığı, insanların soğuktan korunma, mevsimine göre giyinme, örtünme ve süslenme ihtiyacı sonucu doğmuştur. Zamanla dokumacılık gelişmiş, her milletin refah düzeyine, sanat ve teknik yeteğine göre ilerleme kaydetmiştir (Gürsu, 1988). Kumaş, günlük hayatın içerisinde aktif olarak kullanılması, bu kullanım sonucu yıpranması, diğer sanat dallarında üretilmiş eserlere nazaran daha nazik ve zaman aşımına dayanamaması sebebiyle günümüze çok az örneği ulaşmıştır. Bundan dolayı Türk kumaş sanatıyla ilgili tarihi bilgileri minyatür, resmi arşiv belgeleri ve gezginlerin notlarından edinmekteyiz (Güneş, Akın 2009). Geleneksel giysilerimizin yapımında kullanılan dokumalar en eski medeniyetlerden günümüze kadar gelişerek devam etmiştir. Göktürk, Hun, Uygur gibi Türk toplulukları göçebe çadır yaşamında dokumacılık geleneğini en iyi şekilde sürdürmüş, ipekli dokumaları para yerine ticarette kullanmışlardır (Akpınarlı, 1996). Dokumacılığın büyük medeniyet merkezleri olan Mısır, Mezopotamya, Hindistan, Çin, Orta Asya ve Anadolu da geliştiği yapılan kazılar sonucunda elde edilen bulgulardan anlaşılmaktadır. Türkler Anadolu ya geldiklerinde yüzyıllar önce atalarının temelini atmış olduğu ve sonraki çeşitli medeniyetlerin zenginleştirdiği bir dokumacılık bulmuşlardır (Yağan,1978). Bir beylik olarak 1299'da tarih sahnesine çıkan Osmanlılar, ilerleyen dönemlerde siyasi ve kültürel açıdan hızlı bir gelişme göstermiştir. Osmanlı imparatorluğu köklü bir geleneğin taşıyıcısı olarak Selçuklulardan devraldığı kültür mirasıyla birlikte, Anadolu'da karşılaştığı çeşitli uygarlıklardan gelen etkileri de kendi benliğinde erittikten sonra kullanmıştır. Anayurttan getirdikleri sanat anlayışını, Anadolu'nun eski uygarlıklarından gelen, gelenek ve görenekleri ile zenginleştirmiş ve bu sentez sonunda kendisine has bir Türk sanatı üslubu ortaya çıkmıştır (Salman, 2002). Osmanlı İmparatorluğunun oldukça geniş bir coğrafyada asırlar süren hükümranlığında Bursa, gerek payitaht gerekse barındırdığı kültürel birikim ile önemli bir şehirdi; özellikle de dokumacılık alanında özel bir yeri 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 90

S. MUTLU, B. AYDIN ve Z. S. HÜNEREL bulunuyordu. imparatorluğun kimi şehirleri, kendilerine göre değişik dokumalarıyla ün yapmışlardı. Bursa ipekli ve kadife kumaşlarıyla, İstanbul Saray için dokuduğu lüks kumaşları ve diba adı verilen atlas kumaşlarıyla, Batı Anadoluʹda Bergama, Soma, Denizli pamuklu dokumalarıyla, Ankara sof adı verilen yünlüleriyle, Sakız adası yine atlas kumaşlarıyla, Amasya benek adı verilen desenli kumaşlarıyla tanınmıştı. (Aytaç, 2015). Osmanlı İmparatorluğu nda kumaş sanatı İmparatorluğun siyasi ve ekonomik hayatına paralel olarak 16. ve 17. Yüzyıllarda bir cihan devleti olan İmparatorluğun görkeminin göstergesi olarak teknik ve sanatsal yönlerden en mükemmel çağını yaşamıştır. Osmanlı dokumacılığı, 15. Yüzyılda başlayarak, 16. Yüzyılda Klasik dönemin örneklerini vermeye devam etmiştir (Akpınarlı, 2012). 14. yüzyılda Osmanlılar Selçuklu kültürünü devralıp kendi kültür ve sanat anlayışlarıyla harmanlayıp Osmanlı sanatı ve kültürünü oluşturan temelleri atmışlardır. Erken Osmanlı dönemi dediğimiz bu dönem Anadolu nun savaş, istila ve kargaşa dönemine rastlar. Bu sebeple bu devre ait diğer sanat eserleri günümüze kadar gelmiş olduğu halde hiçbir kumaş örneği elimizde bulunmamaktadır. Bu da 14. yüzyıl kumaş sanatı hakkında bilgi edinmemizi engeller (Güneş, Akın 2009). Dokuma Sanatı, Osmanlı İmparatorluğu nun siyasî, iktisadî, sosyal ve ticarî hayatında çok önemli bir yer almıştır. Bir saray sanatı olarak devlet hazinesine büyük gelir ve kâr sağladığı için gelişmesini devlet kontrolü altında sürdürmüştür. Bursa, Edirne, İstanbul İhtisap Kanunnâmeleri ile esnafın uyması gereken kurallar belirtilirken, en geniş yer dokumacılara verilmiştir. Kumaşlarda kullanılan ipek, altın ve gümüş tellerin miktarı ve dokumanın bütün safhaları sık sık kontrol edilmiştir (Yardımcı, 2016). 15. yüzyılda Bursa önemli bir ipekçilik merkezi durumundadır. Devlet ipeğin, Bursa dan başka tarafa gitmemesi için sıkı önlemler almıştır. Böylelikle Bursa kumaş dokuma sanatı için ihtiyaç duyulan ipeği kolaylıkla sağlamıştır. 15. yüzyıl klasik Osmanlı sanatının temellerinin atıldığı bir dönemdir. Tüm sanatlarda olduğu gibi kumaş sanatında da desen bakımından saray sanatının üslup birliği korunmuştur. Osmanlılarda dokumacılar, dokundukları kumaş adlarına göre loncalara ayrılmışlardır. Topkapı Sarayı Arşivi ndeki Ehl-i Hiref defterlerinde Osmanlı döneminin lonca örgütleri arasında en kalabalık olanı dokumacılardır (Güneş, Akın 2009). Topkapı Sarayı arşivinde bulunan Ehl-i Hiref defterlerine göre dönemin lonca örgütleri içerisinde en kalabalık olanı dokumacılardı ve kadifeci, kemhacı, futacı gibi hirefleri oluştururlardı. Dokuma loncaları diğer sanat 91 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması dallarında olduğu gibi Kethüda, Yiğitbaşı, İşçibaşı ve iki ehlihibre den oluşan bir örgüt olup, grubun başında bir şeyh bulunurdu. Şeyh, herkesin hürmet ettiği okur-yazar ve mali işleri yöneten, ondan sonra gelen kâhya ve kethüda ise mesleğin zirvesine çıkmış tecrübeli eski bir usta, yiğitbaşı da kahyadan sonra gelen söz sahibi ve düzeni sağlayan kişiler olmuştur. Bu idari grubu kadı onaylayıp kayıt ederdi (Yetkin, 1993). Ehl-i hiref Arapça kökenli iki kelimeden oluşmaktadır. Ehl aile, akraba, aşiret gibi anlamlara gelirken, hiref kelimesi hırfe kelimesinin çoğulu olup meslekler, sanatlar, adetler gibi anlamlara gelir. Ehl-i hirefi özellikle küçük el sanatlarıyla uğraşan kimseler olarak tanımlamak mümkündür (Yaman, 2004). Bu örgütün başlıca görevi yerinde kontroller yaparak hileleri engellemek, kalitesiz, eksik işlenmiş kumaşı piyasaya çıkarmamak, kalitesi iyi olanı da mühürlemekti. Aynı zamanda çırakların kalfalığa, kalfaların ustalığa terfileri için yapılan sınavları kontrol etmek de bu kurumun görevleri arasındaydı. Dokumacılık ve dokuma ürünleri ile faaliyet gösteren esnaf gruplarına ait görüntüler Osmanlı minyatürlerinde de yer almıştır (Yardımcı, 2016). Türk kumaş sanatında pek çok kumaş ismine rastlarız. Ancak bunların ne tür özelliklere sahip olduğu ve nasıl dokundukları hakkında fazla bilgiyle karşılaşmayız (Salman, 2004). Kumaşlar dokundukları ve işlendikleri çevrelere göre, Ev Dokumaları, Çarşı Dokumaları, Saray Dokumaları ve Taklit Türk Kumaşları olarak dört bölümde incelenir. 1. Ev Dokumaları: İlk dönemlerde kumaşlar evlerde kadınlar tarfından dokunmuştur. Hammaddelerini her evin ihtiyacı kadar yetiştirmiş veya beslediği hayvanlardan sağlamıştır. Eski ev dokumaları pamuk, keten, ipek ve yünden dokunmuştur. 2. Çarşı Dokumaları: dokuma işini meslek edinmiş santçı kişilerin ellerinden çıkmış dokumalardır. 3. Saray Kumaşları: osmanlı döneminde padişah ve sarayda yaşayanların giyimleri farklılık göstermiş ve özel olarak dokunmuş kumaşlara saray kumaşları denilmiştir. 4. Taklit Türk Kumaşları: Türk kumaşları örnek alınarak doğu ve batı sanayi tarafından işlenmiş kumaşlardır. Türk çatma ve kadifeleri İtalyanlar, kutnu ve atlaslar Fransızlar, üskufe ve sevailer Ruslar tarafından büyük bir ustalıkla taklit edilmiştir (Apak, 1997). 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 92

S. MUTLU, B. AYDIN ve Z. S. HÜNEREL Osmanlı Döneminde Kullanılan Kumaşlar ve Özellikleri Aba: Dokuması ve kullanılması zamanımıza kadar devam etmiş olan kalın yünlü bir kumaştır. Yıkanmış ve taranmış yün yapağının keçeleştirilmesi ile elde edilen kumaştır. Abani: İpekli kalın bir kumaştır. Geniş desenleri klaptan ve renkli ipekle işlemelidir. Ahmediye: İpekli düz bir kumaştır. Çeşitli türleri arasında fitilli amediye kumaşları en meşhurudur. Alaca: İç giyimde, tefrişte ve çeşitli ihtiyaçlarda kullanılan pamuklu bir doukumadır. Altıparmak: Çizgileri çeşitli renklerde yapılan yarı ipekli bir kumaştır. Bu renkler en az üç renk birarada kullanılmıştır. Renk sayısı altıya kadar yükselmiştir. Renkli iplikler ipekli ve harelidir. Bu kumaştan erkek gömlekleri ve peşli kadın elbiseleri dikilmiştir. Arşın: Altın gümüş ve ipekle dokunmuş ve özellikle giyimde kullanılmış bir kumaş türüdür. Atlas: İnce ipekten sık dokulu düz renkte sert ve parlak bir kumaştır. Atlas kaftanlar en çok kırmızı, mor, mavi ve yeşil renklidir. Atlas tel adedine ve doku özelliğine göre değerlenen bir kumaştır. Astar: Kürk kaplama ve astarlama gereken kısımlarda kullanılmıştır. Genellikle pamuklu olup, nadiren ipekten dokunmuştur. Beledi: Bu kumaşa İzmir ve Bursa da beledi, Konya da velidi, diğer bölgelerimizde Karaoğlan dimisi denmiştir. Dokuma maddesi tamamen pamuktur. Bindallı: Büyük dallarla süslü ipekli bir kumaştır. Bürümcük: Düz ve kıvrak olarak iki türü bulunur. Kadın ve erkek iç giyimine ait çamaşırlarda kullanılmıştır. Kadın giyimleri, yatak, yorgan çarşafları bürümcük kumaştan yapılmıştır. Bazılarının tamamı ipek dokuludur veya pamuk ve ipek karışımlıdır. En tanınan bürümcük kumaşları Üsküp, İskodra, Bursa ve Kastamonu da dokunmuştur. Car: Örtünmeye uygun büyüklükte bir veya iki kanat halinde pişmiş ipekle dokunmuş bir kumaştır. Çatma: Dokunuş ve tekniği itibariyle kadifenin bir cinsi olup, kabartma desenlidir. Çatmanın kadifeden farkı, zemine oranla süsleme havının yüksek oluşudur. Genellikle zeminleri klaptanlı olup desen ise kadife ve klaptan ile 93 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması dokunmuştur. Çatmanın cinsleri şunlardır; sade çatma, münakkaş çatma (desenli), müzehhep çatma (gümüş ve altın alaşımlı tellerle dokunan çatma). Canfes: Atkı çözgüsü ince bükülmüş, dört ayrı renkten dokunmuş renkli ve ipekli bir kumaştır. Bir kat çözgü, bir kat atkı ipliği sıralaması ile örgü özelliğinde dokunmuştur. Başlıca çeşitleri yanar döner, kumru göğsü vb. Şeklindedir. Çuha: Çözgü atkı iplikleri yün yapağından eğrilmiş iplikten, havlı, düz renkte, zarif ve tok bir kumaştır. Çitari: Altıparmak kumaşının tekniğinden, işlenmiş ve çubukları daha ince olan tek renkli bir kumaştır. Gezi : Çözgüsü ipek atkısı ipek ve pamuk iplik karışım, sık dokunmuş hareli kumaştır. Atkılar iplikle beraber birkaçkat ipektir ve ince çözgü ile dokununca, arada kalın atkı fark edilir. Kumaş daha sonra iki kızgın mengene silindir arasından geçirilerek ezmek ve sürtmek sureti ile kumaşın haresi yapılır. 16. yy. dan sonra görülen gezi, dış kaftan yapımında kullanılmıştır. Bu kumaş astarlık olarak da kullanılır. Hatai: İpek ve klaptanla dokunmuş sert bir kumaştır. Çözgü ipliği ham ipekten olup, kumaşa istenilen sertlik bununla verilmiştir. Atkısı ise büklümlü iki ipek telli ve bir klaptanlıdır. Hareli: Üst üste desenleriyle bakıldığı zaman atlas tekniğinde dokunmuş dallı bir kumaştır. Hint Kumaşı: Krem renginde pişmiş ipekle dokunmuştur. Bürümcüğe benzeyen bir kumaştır. İpek: İpek üretimi binlerce yıl nasıl yapılmışsa bugünde aynıdır. İpek kumaşları çeşitleri ipliklerin işlemden geçirilmesine göre belirlenmektedir. Kesintisiz tek doğal filament ipliktir. Lifler dokuma aşamasına gelmeden birkaç iplik birarada kullanılabilir ya da değişik şekillerde bükülebilir. Osmanlı döneminde ipek üretimi özendirilmiş ve en yüksek verim alınmıştır. Saray giyimlerinde kullanılan kumaşların hammaddesini daima ipek lifleri oluşturmuştur. Kadife: Kemha ile beraber en çok kullanılan kumaştır. Çözgüsü ipek, atkısı ipek, bazen de pamuktan olan havlu kumaştır. Atkısında klaptan bulunana telli kadife adı verilir. Kadife tekniği, çok eski kompleks bir tekniktir. Kemha: Çatma ve kadifeyle beraber en fazla kullanıl'an kumaştır. Kemhanın çözgüsü ve atkısı ipek, deseni oluşturan talwiye atkılar ise gümüş ve altın alaşımlı tellerden dokunurdu. Çoğu zaman çözgü sateni zemin üzerine 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 94

S. MUTLU, B. AYDIN ve Z. S. HÜNEREL istenen desenler dokunurdu. Kalın ve sık dokulu bir kumaş olduğu için genelde üst kaftan yapımında kullanılırdl. XV. yy. sonl'arına kadar Yezd (iran) ve Frenk (Avrupa) kemhaları sarayda çok kullanılmıştır. Bursa'da dokunan kemhalara dair ilk kayıt 1481-1486 tarihlerinde şehzadelere saneak törenlerinde verilen kumaşlar olarak Kemha-yı Güvezi Bursa, Kemhayı Kırmızı Amasya isimleriyle rastlanır. Kutni: Kutnu adı, pamuktan yapılmış kumaş anlamına gelir. Zamanla enine ipekten parlak, pamuktan mat çizgiler meydana getiren kumaşa bu ad verilmiştir. Çözgü telleri pamuk ve ipek olarak atılır. Ekseri atkı telleri pamuktur ve dokunduğu zaman enine yol görülür. Kumaş dokunduktan sonra, pişirilip yumuşatılması gereklidir ve sonrada perdahlanır. Kutnular, atlas ve kemhadan sonra en sık ve kalın kumaşlardır. Bu kumaştan özellikle erkek entarisi ve yazlık kaftanlar yapılmıştır. Seraser: Atkı yüzlü bir dokuma türüdür. Desen, çözgü tellerine alttan düz olarak bağlı, takviye atkılarıyla dokunur. Motifler, altın alaşımlı telin sarı ipeğe, gümüş telin ise fildlşi renk ipeğe sarılması ile dokunur. En pahalı ve en değerli kumaş olan seraserin çözgüsü ipek olabileceği gibi, atkısı altın a1aşımll gümüş veya doğrudan doğruya gümüş ya da altın tel kullanılarak da dokunurdu. Seraser, metal telle, kemha ise kılaptanla dokunurdu. Seraser baştanbaşa anlamına gelir ki bu hem desenin büyüklüğünü, hem de bütün yüzeyde kıymetli tellerin kullanıldığını ifade ederdi. Serenk: 16. yy. dan sonra rastlanan, kaftan yapımında, tel yerine sarı ipek kullanılan kalın desenli bir kumaştır. Desenler ekseri çiçek veya beneklerden oluşur ve dokumasında zengin malzeme kullanılırdı. Serenk, aslında üç renk anlamına gelir, fakat sonradan daha çok renk kullanılmış ve altın tel yerine sarı ipek kullanılan kumaşa bu ad verilmiştir. Bu tip kumaş, son zamanlara kadar kadın-erkek entarilerinde, çocuk kaftanlarında kullanılmıştır. Selimiye: III. Selim devrinde Üsküdar Ayazma Camii civarındaki dokuma tezgahlarında dokunmaya başlandığı için bu isimle anılan bır kumaş türüdür. Atkı ve çözgüsü ipekten olup, boyuna yojlu, küçük çiçekli bir kumaştır. Çiçekler bazen kılaptanla dokunurdu. Bu kumaştan kadın elbiseleri ve çocuk kaftanları da yapılmıştır. Sağlam ve kalın bir kumaş olduğu için döşemelik olarak da kullanılmıştır. Soft: Tiftik yapağından ince bükülmüş iplikle dokunan düz kumaşa Hamsof ve Som sof denir. Kumaşın eni yaklaşık bir arşındır. Dokunan kumaş ancak yıkanıp fırınlandıktan sonra kullanılabilir. Kumaştaki parlaklık fınnlama ile elde edilir, Beyaz, siyah, al renkleri en çok kullanılan renklerdi. Halk tarafından giyim eşyası yapımında kullanılan softan, zaman zaman padişahlara da kaftan dikilmiştir. Tiftik keçisi, Ankara ve Tosya civarında 95 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması yetiştirildiği için sof yapımı da genellikle bu yörede gelişmiştir. XVI. yy.dan itibaren Ankara sofu ün yapmıştır. Tiftik keçisinin lifleri parlak ve uzundur. Bu yüzden dokunan ürune ipeksi bir görünüm verir. Giyildiğinde sıcak tutan ve çok hafif olan sof kumaşlar çok aranan bir malolarak Osmanlı'nın da başlıca ihraç ürünü olmuştur. Sof dokumacılığı, Selçuklular döneminde de yapılmaktaydı. Zerbaft: Bazı motifleri altın tel ile dokunan ipekli kumaştır. 16. yy. ın ikinci yarısında arşiv kayıtlarında seraserle beraber adı çok geçer. Atkı ve çözgü ipliği ipek, motifleri bazen alaşımlı gmüş telle dokunmuş sert bir kumaştır. Osmanlı Kumaşı Desen Özellikleri İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak, örtünmek ve korunmak amacı ile yapılan dokumacılık sanatı çevre şartlarına göre değişiklikler gösteren toplumun duygularını, sanatsal beğenilerini ve kültürel özelliklerini yansıtır hale gelerek geleneksel özellikler kazanmıştır. Bu geleneksel yapıyı oluşturan en önemli unsur dokumaların üzerinde bulunan motiflerdir (Akpınarlı, 2008). Sanat eserlerinin taşıdığı özellikler genel olarak incelendiğinde, en eski çağlardan beri bir takım çizgiler, hayvan resimleri ve çiçeklerin sembolize edilmiş olduğu görülür (Apak, 1997). Yaratık Şekilleri ve Gelişmeleri: Kaplan çizgisi ve leopar beneği, rumi, hatai, kuş geyik resimleri, tavus tüyü. Semadan Alınan Motifler: Güneş, ay, yıldız ve bulut. Yabancı Örneklerden Gelen Motifler: Türk kumaş ve desenleri çevreleyen dolamaların arasında taç motiflerine rastlanmıştır. Nebati Süslemeler: Çiçek, meyve ve ağaç motifleri olmak üzere ayrılabilir. Kumaşlarda en çok çiçekler kullanılmıştır. Bunlar; lale, karanfil, gül, yabani gül, sümbül, çiğdem, şakayık, yasemin çadır çiçeği, çarkı felek, zambak, şeftali ve nar çiçekleridir (Apak, 1997). Osmanlı Kumaşı Renk Özellikleri Osmanlıda boyama teknikleri babadan oğula geçen bir sanattır. Bir çok kumaş boya ustalarının yalnızca tek renk üstünde uzmalaşmış olduğu bilinmektedir. Hatta özel al boyacılar, yeşil boyacılar gibi isimlerle ayrılan çarşıları bulunmaktaydı. Fatih Sultan Mehmet in İstanbul u alması ile başlayan osmanlı imparatorluğu döneminde ve özellikle 16. yüzyılda kullanılan renkler sınırlıdır. Renkler en fazla kırmızı, yeşil, mavi ve bazende krem rengi veya sarıdır. 18. yüzyılda Edirne, Türk kırmızısı boyacılığı ile tarihte büyük bir ün kazanmıştır. Bu nedenle bir çok eserlerde Türk 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 96

S. MUTLU, B. AYDIN ve Z. S. HÜNEREL kırmızısına Edirne kırmızısıda denilmiştir. Kırmızı rengin çok benimsenmesindeki diğer bir etkende; lale, karanfil, gül gibi çiçeklerin bu renge yakın tonlamalar içinde bulunmalarıdır. Yeşil renk kırmızıdan sonra en fazla kullanılan renktir. Çeşitli renkler kullanıldığında daima kullanılan renklerle uyum sağlayacak bir tondaki yeşilin seçilmiş olduğu gözlemlenmiştir (Apak, 1997). 2. MATERYAL ve YÖNTEM 1. Materyal Araştırmanın materyalini, konu ile ilgili kaynakların taranmasından elde edilen bilgiler, müze ve kataloglarda yer alan giysi, kumaş, minyatür, çini ve resimler teşkil etmektedir. 2.2. Yöntem Çalışmada tarama yöntemi izlenmiştir. Araştırma yerli ve yabancı içerikli kitaplar, müzelerde yer alan giysi ve kumaş örnekleri, süreli yayınlar, makaleler ve internet aracılığıyla ulaşılmış bilgiler ve görseller ile desteklenerek konuya kaynak teşkil etmesi amacıyla incelenmiştir. Bu amaçla elde edilen bilgi ve görseller, amaçlar doğrultusunda düzenlenerek, araştırmanın ilgili bölümlerinde sunulmuştur. Araştırma kapsamında ele alınan Osmanlı Saray Kumaş Desenleri, giysi yüzey tasrımlarında kullanılarak, uygulamada kullanılan teknikler açısından yorumlanmıştır. 2. BULGULAR Bu bölümde Osmanlı saray kumaşları ve desenleri incelenerek, Osmanlı da kıymetli malzemeden yapılmış başlıca saray kumaşlarından Çatma, Kemha, Seraser ve Zerbaft kumaşlarına ait desenler giysi parçalarından kadın giyimine ait yeleğin yüzey tasarımlarında kullanılmıştır. 16. yüzyılda Bursa dan sonra ikinci ipek dokuma merkezi olan İstanbul da da saray atölyelerinin olduğu ve üretim yapıldığı bilinmektedir (Bilgi, 2007). Osmanlı saray halkının ve sultanların giyimi, halkın giyiminden tamamen ayrıydı. Her sınıfamensup insanların giyim şekilleri zaten yasalarla belirlenmişti. Daha gösterişli ve şatafatlıbir hayat süren saray mensupları için, saray atölyelerinde veya saraya bağlı başka atöiyelerdeözel kumaşlar dokunurdu. Bu kumaşlar kıymetli malzemelerle dokunduğu için son derece pahalıydı ve sınırlı olarak imal edilirdi (Salman, 2002). İpekli dokumalar iplik türüne bağlı olarak değer kazanmakta bunun yanı sıra renk, desen gibi unsurlar değerini artırmaktadır. Dokuma ipliğine altın ve 97 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması gümüş tel katılarak dahada zenginleştirilmiş ve maliyeti yükseltilmiştir (Bilgi, 2007). Saraya ait kumaşlar, gerek süslemeleri gerekse kullanılan malzemenin zenginliği bakımından diğerlerinden üstün olmuştur. Padişah, hanedan saray mensublarının giyimleri için özel olarak dokutulan kumaşlara Saray kumaşları denmiştir. Osmanlılarda kullnılan Çatma, Çuha Kadife, Atlas, Kemha gibi kumaşların ünü o yıllarda Macaristan, Lehistan, Fransa ve İtalya ya kadar yayılmıştır. Osmanlı Devleti nin en değerli kumaşı Seraser olmuştur (Apak, 1997). Padişah, halkın katıldığı büyük resmi törenlerde altın ve gümüş ile dokunmuş ve rahatsız edecek dercede sert olan seraser, daha az resmi durumlarda ve sarayda kemha ve kadife, hanedan üyelerinin çoğunlukla kadife ve kemha, ulemaların ise, dini inançlar doğrultusunda ipek yerine sof düz kumaşlardan kıyafetler giyindiği bilinmektedir (Bilgi, 2007). Çatma: Dokunuş ve tekniği itibariyle kadifenin bir cinsi olup, kabartma desenlidir. Çatmanın kadifeden farkı, zemine oranla süsleme havının yüksek oluşudur. Çatmalar kaftan yapımında, divan, yastık yüzleri gibi mefruşat eşyası olarak, at koşumlarında, kitap ve silah kapları, yorgan yüzleri olarak da kullanılmıştır (Yardımcı, 2016). Resim 1. Çatma Dokuma Kumaş Örnekleri. 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 98

S. MUTLU, B. AYDIN ve Z. S. HÜNEREL Resim 2. Çatma Dokuma Kumaş Örnekleri. Resim 3. Çatma Dokuma Kumaş Örnekleri. Kemha: Kemhanın çözgüsü ve atkısı ipek, deseni yapan takviye atkısında ayrıca gümüş veya altın alaşımlı telle çok sık dokunmuş ipekli bir kumaştır. Kemhanın deseni çözgü yüzlü saten üzerine ipek ve klaptan takviyesiyle dokunur ve çok kompleks bir teknik gösterir. Kalın ve sık dokunmuş olması sebebiyle, üst kaftan yapımına çok elverişlidir. Kemhaların deseni, tamamen Osmanlı saray sanatı paralelinde hiçbir yabancı etkisinde kalmadan çok çeşitlilik ve özellik gösterir. Kemhanın çok kullanılmasının sebebi, bu ipekli kumaşın kalın, ağır, gösterişli dokuma özelliği ile saray yaşantısına uygun olmasıdır (Yardımcı, 2016). 99 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması Resim 4. Kemha Dokuma Kumaş Örnekleri. Seraser: Seraser, metal telle, kemha ise kılaptanla dokunurdu. Seraser baştanbaşa anlamına gelir ki bu hem desenin büyüklüğünü, hem de bütün yüzeyde kıymetli tellerin kullanıldığını ifade ederdi (Salman, 2002). 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 100

S. MUTLU, B. AYDIN ve Z. S. HÜNEREL Resim 5. Seraser Dokuma Kumaş Örnekleri. Zerbaft: Farsça zer (altın) ve baften (dokumak) kelimelerinden gelir. Altın tellerle dokunan kumaş anlamını taşır. Zerbaft kumaşının bazı motifleri altın tellerle dokunurdu. Çözgü ipek, atkı ve desenleri altın veya altın karışımı gümüş tellerle dokunurdu. Zerbaft üretimi Bursa ve istanbul'da yapılıyordu. Çok değerli bir kumaş türü olduğu için, sadece saray mensuplarınca kullanılmıştır. Resim 6. Zerbaft Dokuma Kumaş Kaftan Örneği Örnekleri. Osman lı Saray Kumaş Desenlerinin Yelek Tasarımlarında Kullanılması Çalışmada taslak olarak 15 kadın giysisi tasarlanmıştır. Tasarımların ön çalışmaları kumaş desenleri ve geleneksel giyimlerin süsleme unsurlarının modernizasyonu yoluyla oluşturulmuştur. 101 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması Yapılan tüm çalışma çizimleri sonucunda kumaşların desen ve süsleme özellikleri bakımından, giysinin giyilecek yere uygunluğu, fonksiyonelliği, kullanabilirliği, siluet, çizgi, renk, doku, uyum, denge, bütünlük, ritim ve vurgu özellikleri dikkate alınarak osmanlı saray kumaş desenlerini yansıtan 15 taslak çizim yapılmıştır. Bu çizimler arasından 8 tasarım belirlenerek kuru boya kalemleri ve guaj boya boyama tekniği ile renklendirilmiştir. Giysi Tasarımları Çizim:1 Çizim: 2 Çizim: 3 Çizim: 4 Çizim: 5 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 102

S. MUTLU, B. AYDIN ve Z. S. HÜNEREL Çizim: 6 Çizim: 7 Çizim: 8 3. SONUÇ ve ÖNERİLER Dünyada meydana gelen değişmelerin getirdiği yaşam farklılıkları, kültür değerlerinin kullanım alanlarını yitirmesine ve zamanla yok olup gitmesine neden olmaktadır. Ulusal kültürleri yoğun bir şekilde etkisi altına alarak yok eden, küresel kültürün etkilerinin azaltılmasında geleneksel kültür öğelerinin kullanılması önemli bir husustur. Toplum değerlerini korumak ancak kültür değerlerini ele alarak işlemek, ilgi çekici kılmak, çeşitli çalışmalar yapmakla sağlanabilir. Kültür değerlerini geniş kitlelere ulaştırmak ve önemini ortaya koymak gerektiği düşünülmektedir. Osmanlı saray kumaş desenlerinin günümüz giysi tasarımlarında esin kaynağı olarak kullanılması amacına yönelik olarak yapılan çalışmada; desen özellikleri ve süsleme unsurlarının yeni tasarımlara uygulayabileceği sonucuna varılmıştır. Giysi tasarımında Osmanlı saray kumaş desenlerinin kullanılması tasarımcılara farklı bakış açıları sağlayabilecektir. Ayrıca tasarımlarda özgünlüğe de katkı getirebilmektedir. 103 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017

Osmanlı Saray Kumaş Desenlerinin Giysi Yüzey Tasarımlarında Kullanılması Osmanlı şehirlerinde geleneksel olarak üretimi sürekli devam etmiş olan dokumacılığın önemli bir kültür ögesi ve sektör olarak varlığını sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Osmanlı sultanlarının öldükten sonra saklanan elbiseleri, sarayda kullanılan kumaşların nitelikleri dokumacılığın öneminin anlaşılmasına yeterlidir. Halkın giyim biçiminden, yaşayışından tamamen farklı durumda olan padişah, hanedan ve saray mensuplarının elbiseleri için özel olarak dokutulan kumaşlara saray kumaşları ya da saray dokumaları adı verilmiştir ki sarayın tefrişatı için imal ettirilen kumaşlarda bu gruba dâhildir. Çalışmada sunulan örnek tasarım süreci uygulamasının, moda tasarımı eğitimi alan kişilere veya moda sektöründe çalışan profesyonel tasarımcılara özgün giysi tasarlamada yol gösterici olacağı ve katkı sağlayacaktır. Ayrıca, çalışmanın Osmanlı saray kumaşlarının ve desenlerinin tanıtılması ve yaşatılması açısından da önemli olduğu düşünülmektedir. KAYNAKLAR Akın, Güneş Yasemin, 16.- 17. Yüzyıl Osmanlı Kumaş, Halı ve Kilimlerinde Şemse Motifi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yüksek lisans Tezi, 2009 s. 27 Akpınarlı, H. Feriha, Şanlıurfa Çulha Dokumacılığı, Şurkav Yayınları: 13, Şanlıurfa, 1996. Akpınarlı, H. Feriha, Balkanal, Zeynep, 16-18. Yüzyıllarda İstanbul da Üretilen Kumaşlarda Bitkisel Bezemelerin İncelenmesi, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi Balkan Özel Sayısı-I, 2012, s.179-209. Apak, S., M., Gündüz, F., ve Eray, F., Osmanlı Dönemi Kadın Giyimleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1997, s. 118-126. Aytaç, Ahmet, Osmanlı Dönemi nde Bursa İpekçiliği, Dokumacılık ve Bazı Arşiv Belgeleri Uluslararası Tarih ve Araştırmaları Ansiklopedisi, 2015, sayı:13, s. 1-11. Emecen, Feridun, Cullâh, DİA, C: VIII, İstanbul, 1993, s. 83-84. Salman, Fikri, Türk Kumaş Sanatında Görülen Geleneksel Kumaş Çeşitlerimiz, Sanat Dergisi, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, S.6, Erzurum, 2004, s. 13-42. Salman Fikri, Osmanlı Dönemi Kumaş Sanatı, Türkler Ansiklopedisi, C.12, Ankara, 2002, s. 410-415. 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 104

S. MUTLU, B. AYDIN ve Z. S. HÜNEREL Nevber Gürsu, Türk Dokumacılık Sanatı Çağlar Boyu Desenler, İstanbul, Redhouse Yayınevi, 1988, s.17. Yağan, Şahin, Yüksel, Türk El Dokumacılığı, İstanbul, 1978. Yaman, B., Akdemir, M. Sadık, 1796 Tarihli Ehl-i Hiref Defterlerine Göre Osmanlı Saray Sanatkarları SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2004, Sayı:13. Yardımcı, G., Kevser, Osmanlı Dönemi Dokuma Sanatı Ürünlerinden Örnekler International Journal of Cultural and Social Studies, Kazakistan, 2016. Yetkin, Ş., Türk Kumaş Sanatı, Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı: 329-342, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1993. 105 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017