ARAŞTIRMA (Research) Hacettepe Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt: 33, Sayı: 2, Sayfa: 2-8, 2009 Üst Molar Dişlerin Meziobukkal Kök Kanallarında Bulunan Kanal Kurvatürlerinin Radyografik Olarak İncelenmesi Radiographic Evaluation of Canal Curvatures in the Mesiobuccal Root of Maxillary Molars *Dr. Gökalp Turan KARAMAN, **Yrd.Doç.Dr. Emel Olga ÖNAY, **Prof.Dr. Mete ÜNGÖR, **Yrd.Doç.Dr Kamran GÜLŞAHI, ***Doç.Dr. Meriç ÇOLAK * Sağlık Bakanlığı Ankara Keçiören Osmanlı Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi ** Başkent Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Endodonti Anabilim Dalı *** Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sağlık Kurumları İşletmeciliği Bölümü ÖZET Amaç: Bu çalışmanın amacı, üst birinci ve ikinci büyük azı dişlerin meziobukkal köklerinde bulunan meziobukkal (MB) ve meziolingual (ML) kanallarda mevcut olan primer ve sekonder kurvatürlerin oransal ve açısal değerlerinin tespiti, aynı zamanda kurvatür açılarının tespitinde kullanılan iki farklı yöntemin karşılaştırılmasıdır. Gereçler ve Yöntemler: Çalışmada kullanılmak üzere 100 adet üst birinci büyük azı ve 100 adet üst ikinci büyük azı dişleri toplandı. MB ve ML kanallara #8 - #10 numaralı K-tipi kanal eğelerin yerleştirilmesinden sonra, dişlerin bukkolingual (klinik görünüm-kg) ve meziodistal (proksimal görünüm-pg) yönlerde radyografileri elde edildi. Elde edilen dijital görüntülerin bilgisayar ortamına aktarılmasından sonra, Schenider ve Weine yöntemlerine göre iki farklı primer kurvatür açı değeri ve sekonder kurvatür açı değeri hesaplandı. Dişlerde bulunan primer ve sekonder kurvatürlerin oranı da ayrıca tespit edildi. Primer kurvatür açılarının tespitinde kullanılan iki farklı yöntem arasında fark olup olmadığı non-parametrik Wilcoxon testi ile belirlendi (α = 0,05). Bulgular: Klinik ve proksimal görünümlerde, üst birinci ve ikinci büyük azı dişlerin MB ve ML kanallarının tümünde (% 100) primer kurvatür tespit edildi. Üst birinci ve ikinci büyük azı dişlerinin her ikisinde de, en büyük primer kurvatür açısının KG de tespit edilen ML kanala ait açı değeri olduğu tespit edilirken, en düşük primer kurvatür açısının ise PG de tes- ABSTRACT Aim: The purpose of this study was to determine the frequencies, degrees of primary secondary curvatures of mesiobuccal (MB) and mesiolingual (ML) root canals in mesiobuccal root of maxillary first and second molars and also compare two different methods determining primary curvature angles. Materials and Methods: One hundered maxillary first and 100 second molar teeth were selected. Radiographs were taken after inserting size 8 and 10 K-files into the MB root canals in both buccolingual (clinical view-cv) and mesiodistal (proximal view-pv) directions. The digital radiographic findings were saved on a computer, and two different primary curvature angles (Schenider and Weine) and secondary curvature angles were measured. The frequencies of primary and secondary curvatures were also determined. The differences between two methods determining primary canal curvatures were analyzed using non-parametric Wilcoxon test (α = 0,05). Results: All the MB and ML canals demonstrated primary curvatures in clinical and proximal views of both maxillary first and second molars (100%). The primary curvature of ML canal in CV demonstrated the greatest range, whereas primary curvature of MB canal in PV demonstrated the lowest range in both maxillary first and second molars. Secondary curvature was seen more frequently in the PVs of ML and MB canals with greater means than in the CVs in both maxillary first (% 16 and % 7, respectively) and
3 pit edilen MB kanala ait açı değeri olduğu tespit edildi. Sekonder kurvatür açılarının, PG de tespit edilen ML ve MB kanallarına ait açı değerlerinin ve bulunma oranlarının, üst birinci (% 16 ve % 7, sırasıyla) ve ikinci (% 11 ve % 10, sırasıyla) büyük azı dişlerinin her ikisinde de KG e nazaran daha yüksek olduğu belirlendi. Primer kurvatür açılarının tespitinde kullanılan iki yöntem arasında ise belirgin bir fark bulundu (p < 0,0001). Sonuç: Eğimli kanalların preparasyonları esnasında meydana gelebilecek komplikasyonlar açısından, üst molar dişlerin meziobukkal köklerinde bulunan ML kanalların, mevcut kurvatürler ve açı değerleri yönünden, MB kanallara nazaran daha kritik bir öneme sahip olduğu gösterilmiştir. second molars (% 11 and % 10, respectively). There was a significant difference between two different methods determining primary curvature angles (p < 0,0001). Conclusion: As curved root canals may lead to complications during root canal preparation, ML root canals in mesiobuccal root of maxillary first and second molars have more critical importance than MB canals in terms of present curvatures and values. ANAHTAR KELİMELER Üst çene molar dişleri, kanal kurvatür açısı, kurvatür ölçüm tekniği KEYWORDS Maxillary molars, degree of canal curvatures, curvature measurement techniques GİRİŞ Kök kanalının biyomekanik şekillendirilmesi endodontik tedavinin en önemli işlemlerinden birisidir. Bu şekillendirmeyi zorlaştıran faktörlerden birisi de kök kanallarının sahip olduğu kurvatür açısıdır. Kurvatür açısı artıkça preparasyon sırasında kök kanallarında dirsek oluşumu, apikal foramenin taşınması, perforasyonlar ve eğelerin kırılması gibi komplikasyonların oluşma ihtimali artar 1,2. Lim ve Webber 3 kurvatürlü bir kanala yerleştirilen kanal aleti üzerinde kuvvet birikimi olduğunu bildirmiştir. Pruet ve ark. 4 ise kurvatürlü olmayan tarafta kanal aleti üzerinde gerilme, kurvatürlü kısımda ise sıkıştırma tipi kuvvetlerin etkili olduğunu bildirmişlerdir. Kurvatür açılarının belirlenmesinde yaygın olarak 1971 yılında Schneider 5 tarafından tanımlanan yöntem kullanılmaktadır. Bu yöntemde ilk olarak kök kanalının koronal üçlüsünün uzun aksına paralel olarak bir doğru çizilir. İkinci doğru ise apikal foramenden, ilk doğrunun kanalın uzun aksını terk ettiği noktaya çizilerek bu iki doğru arasında oluşan açı kurvatür açısı olarak tanımlanır (Resim 1). Weine 6, 1982 yılında yaptığı çalışmasında Schneider yöntemine 5 alternatif bir yöntem geliştirmiştir. Bu yöntemde yine ilk olarak dişin koronal kısmı boyunca kanal ağzından geçen düz bir doğru çizilir. İkinci doğru apikal foramenden geçer ve kökün apikal kısmı boyunca uzanır. Bu iki doğru arasında oluşan açı kurvatür açısı olarak tanımlanır (Resim 2). Schneider 5, 20 den daha eğimli kanalları aşırı eğimli olarak nitelendirirken, Weine 6 ise tanımladığı yöntemde 30 nin üzerindeki kanallar aşırı eğimli kanallar olarak adlandırmıştır. Cunningham ve Senia 1, birden fazla kurvatür açısı bulunan dişleri S şeklindeki kök kanalları olarak tanımlamışlardır. Araştırmacılar, Schneider yöntemini 5 temel alarak primer kurvatür açısının yanında sekonder kurvatür açısını da hesaplamışlardır. Buna göre: kök kanalının orta üçlüsünün uzun aksına paralel olarak bir doğru çizilmesinin ardından ikinci doğru apikal foramenden, ilk doğrunun kanalın uzun aksını terk ettiği noktaya çizilir ve bu iki doğru arasında oluşan açı sekonder kurvatür açısı olarak tanımlanır (Resim 3). Günday ve ark. 7 alt birinci ve ikinci büyük azı dişlerin meziobukkal kanallarında gerçekleştirdikleri çalışmalarında, kurvatür açısı hesaplamalarında kullanılan üç yöntemi karşılaştırmışlardır. Araştırmacılar, çalışmanın sonuçlarına dayanarak
4 RESİM 1 Primer kurvatür açısının Schneider yöntemine göre belirlenmesi. RESİM 3 Sekonder kurvatür açısının Cunningham ve Senia yöntemine göre belirlenmesi. Üst çene molar dişlerin morfolojilerini araştıran birçok çalışmada, bu dişlerin meziobukkal köklerinde bulunan ilave meziobukkal kanalın (meziolingual kanal) bulunma sıklığının oldukça fazla olduğu gösterilmiştir 8,9. Bu çalışmanın amacı, üst birinci ve ikinci büyük azı dişlerin meziobukkal köklerinde bulunan meziobukkal (MB) ve meziolingual (ML) kanallarda mevcut olan primer ve sekonder kurvatür açılarının tespiti ve aynı zamanda kurvatür açılarının tespitinde kullanılan iki farklı yöntemin karşılaştırılmasıdır. GEREÇLER ve YÖNTEMLER RESİM 2 Primer kurvatür açısının Weine yöntemine göre belirlenmesi. Schneider 5 ve Weine 6 yöntemleri arasında belirgin bir fark bulmuşlardır. Bununla beraber, literatürde üst büyük azı dişlerin meziobukkal kanallarının kurvatür açıları ile ilgili olarak iki yöntemin karşılaştırıldığı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Çalışmada 100 adet üst birinci büyük azı ve 100 adet üst ikinci büyük azı olmak üzere toplam 200 adet çekilmiş insan dişi kullanıldı. İncelenecek dişler 1 yıl içerisinde Ankara 75. Yıl Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi ve Ankara Keçiören Osmanlı Ağız ve Diş Sağlığı Merkezi nden temin edildi. Ağız içindeki lokalizasyonundan dolayı birinci veya ikinci büyük azı olduğu konusunda şüphe duyulan dişler, kanal tedavisi görmüş dişler, kron bütünlüğü fazlasıyla bozulmuş ve kök çürüğü bulunan dişler, kök rezorpsiyonu gözlenen diş-
5 ler çalışmaya dahil edilmedi. Dişler toplanırken ayrı ayrı plastik kutular içerisine alınıp, deneysel çalışmaya kadar %10 luk formaldehit solusyonu içerisinde fikse edildi. Dişler, dezenfeksiyon amacıyla 1 saat süreyle %5.25 lik sodyum hipoklorit solüsyonu içerisinde bekletildikten sonra üzerlerindeki organik artıklar, alveol kemiği ve diğer sert yapılar küret yardımıyla uzaklaştırıldı. Dişlerin kron kısımları, karbon separe yardımıyla mine sement sınırının 1 mm koronalinden olacak şekilde kökten ayrıldı. Sonrasında pulpa dokusunun uzaklaştırılması için 1 saat süreyle %5.25 lik sodyum hipoklorit solüsyonu içerisinde bekletildi 10. Ardından kökler 10 dakika süreyle akan suyun altında yıkandı. ISO #8 - #10 numaralı kanal eğeleri (MANI Inc., Tochigi, Japan) dişlerin meziobukkal kökleri boyunca apikal foramende görününceye kadar zorlamadan yerleştirildi. Meziobukkal köklerinde iki kanal bulunan dişlerde ise bu durum her kanal için ayrı ayrı uygulandı. Bu işlemin ardından kök kanalları, Planmeca Dixi 3 (Planmeca Oy, Helsinki, Finlandiya) marka dijital radyografi cihazının sensörünün uzun aksına yaklaşık olarak paralel olacak şekilde 5,7,11 yumuşak mum yardımıyla tutturuldu. X ışını tüpü dişlere mümkün olan en yakın seviyede ve kök kanalına dik olacak şekilde 7,12 konumlandırılarak, 80kVp, 8mA, 0.064s de bukkolingual (klinik görünüm-kg) ve meziodistal (proksimal görünüm-pg) yönlerde 320 320 piksel değerinde görüntüler elde edildi ve ardından bu görüntüler bilgisayar ortamına aktarıldı. Kurvatür açısının hesaplanmasında Schneider 5 ve Weine 6 yöntemleri kullanılırken, birden fazla kurvatür açısı bulunan dişlerde ise sekonder açı olarak Cunningham ve Senia nın 1 tanımladığı yöntem kullanıldı. Tüm açı hesaplamaları CorelDRAW 11 (Corel Corp. 2002, USA) resim işleme programı yardımıyla yapıldı. Elde edilen tüm veriler SPSS istatistiksel analiz programına (SPSS Inc., Chicago, IL, USA) aktarıldı. Schneider 5 ve Weine 6 yöntemlerine göre belirlenen primer kurvatür açıları arasında fark olup olmadığı non-parametrik Wilcoxon testi ile tespit edildi. İstatistiksel anlamlılık düzeyi α = 0,05 olarak belirlendi. BULGULAR Üst birinci büyük azı ve ikinci büyük azı dişlerinin Schneider 5 ve Weine 6 yöntemleriyle ölçülmüş primer kurvatürlerinin, Cunningham ve Senia 1 yöntemiyle ölçülmüş sekonder kurvatürlerinin toplam sayısı, primer ve sekonder kurvatür açılarının ortalama ve standart sapma değerleri Tablo I ve II de belirtilmiştir. Üst birinci büyük azı dişlerinde % 81 oranında ML kanal tespit edilirken, bu oranın ikinci büyük azı dişlerinde % 28 olduğu belirlendi. Üst birinci büyük azı dişlerinde, Schneider 5 ve Weine 6 yöntemlerine göre hesaplanan ortalama primer kurvatür açıları arasında en büyük değerin KG de tespit edilen ML kanala ait açı değerlerinin (35,12 ± 9,05 ; 44,17 ± 11,70, sırasıyla) olduğu tespit edilirken, en küçük açı değerinin PG de tespit edilen MB kanala ait açı değerleri (11,23 ± 9,83 ; 15,01 ± 12,91, sırasıyla) olduğu belirlendi (Tablo I). Klinik ve proksimal yönlerde elde edilen görünümlerde, üst birinci büyük azı dişlerinde bulunan MB ve ML kanallarının tümünün (% 100) primer kurvatüre sahip olduğu tespit edilirken, sekonder kurvatür varlığının en fazla meziolingual (PG) kanalda % 16 oranında olduğu, daha sonra sırasıyla, meziobukkal (PG) kanalda % 7, meziobukkal (KG) kanalda % 2 oranlarında görüldüğü, meziolingual (KG) kanalda ise hiç görülmediği (% 0) tespit edildi (Tablo I). Üst ikinci büyük azı dişlerinde de tıpkı üst birinci büyük azı dişlerinde olduğu gibi, Schneider 5 ve Weine 6 yöntemlerine göre hesaplanan ortalama primer kurvatür açıları arasında en büyük değerin KG de tespit edilen ML kanala ait açı değerlerinin (32,03 ± 8,15 ; 41,15 ± 10,54, sırasıyla) olduğu tespit edilirken, en küçük açı değerinin PG de tespit edilen MB kanala ait açı değerleri (13,60 ± 10,95 ; 18,68 ± 15,00, sırasıyla) olduğu belirlendi (Tablo II).
6 TABLO I Üst birinci büyük azı dişlerinin meziobukkal kök kanallarının primer ve sekonder kurvatür açılarının oranları, ortalama ve standart sapma (SS), ortanca, minimum ve maksimum değerleri. Kanal Kurvatür Meziobukkal (KG) Meziolingual (KG) Meziobukkal (PG) Meziolingual (PG) Kurvatür sayısı (%) Ortalama ± SS ( ) Ortanca ( ) Minimum ( ) Maksimum ( ) P Schneider Weine Schneider Weine Schneider Weine Schneider Weine Primer 100 (% 100) 26,38 ± 8,19 35,51 ± 11,46 0,000* 26,21 33,95 7,24 8,98 52,86 60,33 Sekonder 2 (% 2) 15,92 ± 0,71-15,92 15,42 16,43 Primer 81 (% 100) 35,12 ± 9,05 44,17 ± 11,70 0,000* 33,98 43,73 11,37 19,38 59,91 66,23 Sekonder 0 (% 0) - - - - - Primer 100 (%100) 11,23 ± 9,83 15,01 ± 12,91 0,000* 9,86 14,64 0** 0** 42,33 56,32 Sekonder 7 (% 7) 15,66 ± 8,03-14,64 8,06 31,35 Primer 81 (% 100) 17,51 ± 11,06 22,03 ± 12,31 0,000* 16,64 21,88 0** 0** 49,22 50,35 Sekonder 13 (% 16) 18,26 ± 9,14-16,83 6,55 36,80 Derece * İstatistiksel olarak anlamlı (p < 0,0001) ** Dişlerde sıfır 0 değerine yakın olarak tespit edilen tüm açılar 0 değerine yuvarlanmıştır. TABLO II Üst ikinci büyük azı dişlerinin meziobukkal kök kanallarının primer ve sekonder kurvatür açılarının oranları, ortalama ve standart sapma (SS), ortanca, minimum ve maksimum değerleri. Kanal Kurvatür Kurvatür sayısı (%) Ortalama ± SS ( ) Ortanca ( ) Minimum ( ) Maksimum ( ) P Schneider Weine Schneider Weine Schneider Weine Schneider Weine Meziobukkal (KG) Primer 100 (% 100) 24,35 ± 8,17 32,17 ± 11,60 0,000* 23,56 29,81 8,47 12,35 51,02 67,51 Sekonder 6 (% 6) 9,95 ± 6,65-10,18 3,05 21,11 Meziolingual (KG) Primer 28 (% 100) 32,03 ± 8,15 41,15 ± 10,54 0,000* 31,31 41,01 17,00 19,32 51,68 64,84 Sekonder 2 (% 7) 11,18 ± 1,19-11,18 10,34 12,03 Meziobukkal (PG) Primer 100 (%100) 13,60 ± 10,95 18,68 ± 15,00 0,000* 12,94 18,26 0** 0** 51,89 66,31 Sekonder 10 (% 10) 15,89 ± 5,95-16,37 7,47 27,32 Meziolingual (PG) Derece Primer 28 (% 100) 18,74 ± 13,19 24,20 ± 15,55 0,000* 16,52 23,67 0** 0** 52,33 69,63 Sekonder 3 (% 11) 16,47 ± 3,59-18,48 12,33 18,61 * İstatistiksel olarak anlamlı (p < 0,0001) ** Dişlerde sıfır 0 değerine yakın olarak tespit edilen tüm açılar 0 değerine yuvarlanmıştır.
7 Klinik ve proksimal yönlerde elde edilen görünümlerde, üst ikinci büyük azı dişlerinde bulunan MB ve ML kanallarının tümünün (% 100) primer kurvatüre sahip olduğu tespit edilirken, sekonder kurvatür varlığının en fazla meziolingual (PG) kanalda % 11 oranında olduğu, daha sonra sırasıyla, meziobukkal (PG) kanalda % 10, meziolingual (KG) kanalda % 7, meziobukkal (KG) kanalda % 6 oranlarında görüldüğü tespit edildi (Tablo II). Primer kurvatür açısının belirlenmesinde kullanılan Schneider 5 ve Weine 6 yöntemleri her iki diş tipinde karşılaştırıldığında, MB ve ML kanalların Weine yöntemi 6 ile belirlenen primer kurvatür açılarının her iki radyografik görünümde Schneider yöntemine 5 göre belirlenen açılardan daha yüksek olduğu tespit edildi. Her iki yöntemle belirlenen primer kurvatür açıları arasındaki farkın her iki diş tipinde de istatistiksel olarak anlamlı olduğu gözlendi (p < 0,0001) (Tablo I ve II). TARTIŞMA Eğimli kök kanallarının tümüyle prepare edilip, sızdırmaz bir şekilde doldurulması uygulanan kök kanal tedavisinin başarısı açısından büyük bir önem taşımaktadır 13. Bu nedenle, klinisyenlerin özellikle rutinde klinikte tespit edilemeyen proksimal kök kanal kurvatürleri ve varyasyonları hakkında bilgi sahibi olmaları, uygulayacakları kanal tedavisinin başarısında büyük bir rol oynamaktadır 1,2. Literatürde, primer kurvatür açılarının belirlenmesinde yaygın olarak Schneider 5 ve Weine ın 6 tanımladığı yöntemlerin kullanıldığı görülmektedir 1,7,14,15. Schneider yönteminde 5 dişlerin sadece kronal bölümündeki kurvatür açıları göz önünde bulundurulurken, Weine yönteminde 6 ise dişlerin kronal bölümlerinin yanında apikal bölümde yer alan kurvatür açılarının da ölçülmesi söz konusudur 5,6. Hankins ve Eldeeb 15, 1996 yılında uzun eksen yöntemini tanımlayarak, apikal foramenden geçen ve kökün apikal kısmı boyunca uzanan doğru ile kökün uzun aksına paralel olan doğrunun kesiştiği noktada oluşan açı uzun eksen açısı olarak belirlemişlerdir. Araştırmacıların tanımladığı bu yöntemde, köklerin sadece apikal bölümünde yer alan kurvatür açılarının ölçülmesi hedeflenmektedir 16. Bununla beraber, kanalda mevcut olan kurvatürlerin değerlendirilmesi ile ilgili olarak, araştırmacılar kurvatür açılarının tespiti yanında ilave parametreler tanımlamışlardır. Kyomen ve ark. 17 1994 yılında maksimum kurvatür yüksekliği, Pruet ve ark. 4 1997 yılında kurvatür yarıçapı ve Günday ve ark. 7 kanal giriş açısı gibi kök kanal kurvatürlerinin ölçümü için çeşitli parametreler tanımlamışlardır. Çalışmamızda üst birinci ve ikinci büyük azı dişlerinin MB ve ML kanallarında, Weine yöntemi 6 ile belirlenen primer kurvatür açılarının her iki radyografik görünümde Schneider yöntemine 5 göre belirlenen açılardan istatistiksel olarak daha yüksek olduğu tespit edildi. Çalışmamızın sonuçlarının, Günday ve ark. nın 7 bildirdiği sonuçlar ile benzer özellikler taşıdığı belirlendi. Park ve ark. 18 bilgisayarlı tomografi tekniğini kullandıkları ve üst birinci büyük azı dişlerinin meziobukkal köklerini 3 boyutlu olarak inceledikleri çalışmalarında, ML kanallarda var olan kurvatür değerlerinin MB kanallara nazaran daha yüksek bulmuşlardır. Çalışmamızda yer alan her iki diş tipi için, ML kanallarda belirlenen ortalama primer ve sekonder kurvatür açı değerlerinin, hem klinik hem de proksimal görünümden alınmış ölçümlerde, MB kanalda belirlenenlere nazaran daha fazla olduğu gösterilmiştir. Bu bulgular ışığında, çalışmamızın sonuçlarının değerlendirme yöntemlerinin farklılığına rağmen Park ve ark. nın 18 çalışmasıyla benzerlik gösterdiği tespit edildi. Konvansiyonel radyografiler ve radyovizyografiler, bir dişin kök kanal anatomisi hakkında bizlere sınırlı düzeyde bilgi vermektedir. Radyografiler, genellikle dişlerin bukkolingual yönde incelenmesine ve bu yönde mevcut olan kurvatürlerin tespitine olanak tanırlar. Bununla beraber, klinikte meziodistal yönde herhangi bir incelemenin yapılamaması nedeniyle, proksimal bölgede var olabilecek kurvatürlerin tespiti mümkün olamamaktadır 19. Çalışmamızda özellikle, ML ve MB kanallarda mevcut olan ve proksimal görünümde, klinik görünüme nazaran daha yüksek oranda tespit edilen sekonder kök kanal kurvatürlerinin rutin klinik pratiklerinde görülememeleri nedeniyle, kök kanal preparasyonunda kritik bir öneme sahip oldukları söylenebilir. Çalışmamızda, üst birinci büyük azı dişlerin meziobukkal kökünde bulunan ML kanal oranının yüksek olduğu (% 81) ve literatürde mevcut diğer çalışmalarla benzerlik gösterdiği bulunmuştur 20,21. Bununla beraber, üst ikinci büyük azı diş-
8 lerin meziobukkal kökünde bulunan ML kanal oranının (% 28) ise literatürde belirtilen oranın altında olduğu 9,22,23, bu farklılığın ise kanal tespitinde kullanılan yöntemlerin çeşitliliğinden (radyografik inceleme, kesit alma, kanal boyama ve şeffaflaştırma tekniği, bilgisayarlı tomografi yöntemleri gibi) veya ırksal farklılıklardan kaynaklanabileceği düşünülmektedir 23,24. SONUÇ Eğimli kanalların preparasyonları esnasında meydana gelebilecek komplikasyonlar açısından, üst molar dişlerin meziobukkal köklerinde bulunan ML kanalların, mevcut kurvatürler ve açı değerleri yönünden, MB kanallara nazaran daha kritik bir öneme sahip olduğunu söyleyebiliriz. KAYNAKLAR 1. Cunningham CJ, Senia ES. A three-dimensional study of canal curvatures in the mesial roots of mandibular molars. J Endod 1992; 6: 294-300. 2. Kartal N, Cimilli HK. The degrees and configurations of mesial canal curvatures of mandibular first molars. J Endod 1997;23:358-62. 3. Lim KC, Webber J. The effect of root canal preparation on the shape of the curved root canal. Int Endod J 1985; 4: 233-9. 4. Pruett JP, Clement DJ, Carnes DL Jr. Cyclic fatigue testing of nickel-titanium endodontic instruments. J Endod 1997; 2: 77-85. 5. Schneider SW. A comparison of canal preparations in straight and curved root canals. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1971; 2 : 271-5. 6. Weine FS. Endodontic Therapy. 3th edition. St Louis: Mosby, 1982; 288-306. 7. Günday M, Sazak H, Garip Y. A comparative study of three different root canal curvature measurement techniques and measuring the canal access angle in curved canals. J Endod 2005; 11: 796-8. 8. Gilles J, Reader A. An SEM investigation of the mesiolingual canal in human maxillary first and second molars. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1990; 70: 638-43. 9. Imura N, Hata GI, Toda T, Otani SM, Fagundes MI. Two canals in mesiobuccal roots of maxillary molars. Int Endod J 1998; 31: 410-4. 10. Haznedaroğlu F, Ersev H, Odabaşı H, Yetkin G, Batur B, Aşçı S, İşsever H. Incidence of patent furcal accessory canals in permanent molars of a Turkish population. Int Endod J 2003; 8: 515-9. 11. Cimilli H, Cimilli T, Mumcu G, Kartal N, Wesselink P. The correlation between root canal patterns and interorificial distance in mandibular first molars. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2006; 2: 16-21. 12. Kartal N, Yanıkoğlu FC. Root canal morphology of mandibular incisors. J Endod 1992; 11: 562-4. 13. Ruddle CJ. Cleaning and shaping the root canal system. In: Cohen S, Burns RC, editors. Pathways of the pulp. St. Louis: C.V. Mosby. 2002, p. 231-93. 14. Schäfer E, Dıez C, Hoppe W, Tepel J. Roentgenographic investigation of frequency and degree of canal curvatures in human permanent teeth. J Endod 2002; 3: 211-6 15. Hankins PJ, Eldeeb ME. (1996). An evaluation of the Canal Master, Balanced-Force, and Step-Back techniques. J Endod 1996; 3:123-130. 16. Wildey WL, Senia ES, Montgomery S. Another look at root canal instrumentation. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1992;74:499-507. 17. Kyomen SM, Caputo AA, White SN. Critical analysis of the balanced force technique in endodontics. J Endod 1994; 7: 332-7. 18. Park JW, Lee JK, Ha BH, Choi JH, Perinpanayagam H. Three-dimensional analysis of maxillary first molar mesiobuccal root canal configuration and curvature using micro-computed tomography. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2009 (basım aşamasında). 19. Cimilli H, Cimilli T, Mumcu G, Kartal N, Wesselink P. Spiral computed tomographic demonstration of C-shaped canals in mandibular second molars. J Dentomaxillofacial Radiol 2005; 34: 164-7. 20. Sert S, Bayirli G. Evaluation of the root canal configurations of the mandibular and maxillary permanent teeth by gender in the Turkish population. J Endod 2004;30:391-8. 21. Eder A, Kantor M, Nell A, Moser T, Gahleitner A, Schedle A, Sperr W. Root canal system in the mesiobuccal root of the maxillary first molar: an in vitro comparison study of computed tomography and histology. Dentomaxillofac Radiol 2006;35:175-7. 22. Çalışkan MK, Pehlivan Y, Sepetçioğlu F, Türkün M, Tuncer SŞ. Root canal morphology of human permanent teeth in a Turkish population. J Endod 1995;21:200-4. 23. Alavi AM, Opasanon A, Ng YL, Gulabivala K. Root and canal morphology of Thai maxillary molars. Int Endod J 2002;35:478-85. 24. Ng Y-L, Aung TH, Alavi A, Gulabivala K. Root and canal morphology of Burmese maxillary molars. Int Endod J 2001,34:620-30. Geliş Tarihi : 10.05.2009 Received Date : 10 May 2009 Kabul Tarihi : 08.07.2009 Accepted Date : 08 July 2009 İLETİŞİM ADRESİ Yrd.Doç.Dr. Emel Olga Önay Başkent Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Endodonti Anabilim Dalı 11. sok. No:26 06490 Bahçelievler, Ankara Tel: +90 312 2151336 Fax: +90 312 2152962 E-mail: eonay@baskent.edu.tr