AVRUPA BİRLİĞİ NİN Orta Asya Politikaları

AVRUPA BİRLİĞİ NİN Orta Asya Politikaları Dr. M. Murat Erdoğan

Trk Cuhuriyetleri'nin ağısızlıklarının 20. yılında AVRUPA BİRLİĞİ NİN ORTA ASYA POLİTİKALARI -Rapor- Dr. M. Murat Erdoğan Ankara, 2011

İncelee Araştıra Dizisi avrupa irliği nin orta asya politikaları rapor YAYIN NO: 08 Yazar Dr. M. Murat Erdoğan Editör Dr. Murat Yılaz Teknik Koordinasyon Mustafa Yeşilyurt 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 0312 472 37 73 Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: 0312 472 37 73-74 www.sfn.co.tr Erdoğan, M. Murat Avrupa Birliği'nin Orta Asya Politikaları / M. Murat Erdoğan; editör: Murat Yılaz - Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, 2011 72 s: 19x27 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi. İncelee-Araştıra dizisi; yayın no: 08) ISBN: 978-9944-237-10-9 1. Avrupa Birliği Uluslararası ilişkiler - I. Yılaz, Murat 327.4 Baskı Tarihi: Eyll 2011 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. 10. Sokak No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 215 22 06 Faks: 0312 215 22 09 www.yesevi.edu. tr yayinlar@yesevi.edu.tr

avrupa irliği nin orta asya politikaları rapor İçindekiler Kısaltalar...4 Özet...5 Giriş...11 B 1...17 AB nin Ortak Dış ve Gvenlik Politikası (ODGP)...18 B 2...25 Avrupa Birliği nin Orta Asya Politikası...26 AB nin Orta Asya Politikasının Genel Çerçevesi...26 Rusya Federasyonu Faktör...27 AB Enerji Gvenliği ve Yeşil Rapor...28 Alanya nın Önclğ...30 11 Eyll n AB nin Orta Asya Politikasına Etkisi...32 Avrupa Birliği nin Koşuluk Politikası...33 AB nin Yeni Orta Asya Stratejisi (CARSP): 2007...35 Yeni Orta Asya Strateji Belgesinin (CARSP) İçeriği...36 Bgenin İstikrar, Gvenlik, Deokrasi ve Refah Alanına Dönştrlesi...37 Ekonoik İlişkiler...38 Enerji Arzı Gvenliği...39 AB Yeni Orta Asya Stratejisi (CARSP) Çerçevesinde Öngörlen Girişiler...39 CARSP 2007-2013 Orta Asya Bgesel Yardı Stratejisi...41 B 3...43 AB ve Orta Asya Politikasının Enstranları...44 TACIS: Bağısız Devletler Topluluğu Ülkelerine Teknik Yardı Prograının Öncelikleri...45 NABUCCO: AB nin Orta Asya ya Yönelik Alternatif Enerji Nakil Politikası...48 TRACECA: Avrupa-Kafkasya-Asya Ulaştıra Koridoru Prograı...50 INOGATE: Avrupa ya Devletlerarası Petrol ve Gaz Taşıacılığı Prograı...52 B 4...53 AB nin Orta Asya İle Dış Ticaret Politikası...54 Genel Görnt...54 Avrupa Birliği-Orta Asya Cuhuriyetleri İkili Ticari İlişkileri...55 AB-Kazakistan Ticari İlişkileri...57 AB- Kırgızistan Ticari İlişkileri...58 AB-Trkenistan Ticari İlişkileri...59 AB-Özekistan Ticari İlişkileri...60 Sonuç...61 Kaynaklar...69 Online Kaynaklar...72 3

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi TABLOLAR TABLO 1: Kresel Gçler ve Sosyo-Ekonoik Göstergeler...11 TABLO 2: 1991-2006 Arasında Orta Asya Devletlerinin TACIS ve Diğer İkanlar Çerçevesinde Teknik Yardı Aldıkları Alanlar...46 TABLO 3: AB Ticaretinin Bgelere Göre Dağılıı (2009)...54 TABLO 4: AB nin Dört Orta Asya Ülkesine İhracatı (Milyon ABD Doları)...56 TABLO 5: AB nin Dört Orta Asya Ülkesinden İthalatı (Milyon ABD Doları)...56 TABLO 6: AB nin Kazakistan la Ticareti...57 TABLO 7: AB nin Kırgızistan la Ticareti...58 TABLO 8: AB nin Trkenistan la Ticareti...59 TABLO 9: AB nin Özekistan la Ticareti...60 KISALTMALAR 4 AB Avrupa Birliği ABD Aerika Birleşik Devletleri ABKP Avrupa Birliği Koşuluk Politikası AET Avrupa Ekonoik Topluluğu AGSP Avrupa Gvenlik ve Savuna Politikası AKÇT Avrupa Kör Çelik Teşkilatı AMG Acil Mdahale Gc AT Avrupa Topluluğu BAB Batı Avrupa Birliği CARSP Central Asia Strategy for a new Partnership (Yeni Orta Asya Ortaklık Stratejisi) CMEA Council For Mutual Econoic Assistance (Karşılıklı Ekonoik Yardı Konseyi) COEST AB Koisyonu Doğu Avrupa ve Orta Asya Çalışa Gruu DTÖ Dnya Ticaret Örgt ENP European Neighourhood Policy GSYİH Gayri Safi Yurtiçi Hasılası GTS Genelleştiriliş Tercihler Sistei INOGATE Interstate Oil and Gas Transport to Europe (Ülkelerarası Gaz ve Petrol Taşınası Prograı) KOBİ Kçk ve Orta Byklkteki İşleteler NABUCCO Uluslararası Doğal Gaz Boru Hattı Projesi NATO North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Anlaşası Örgt) ODGP Ortak Dış ve Gvenlik Politikası PCA Partnership and Cooperation Agreeent (Ortaklık ve İşirliği Anlaşaları) SAGP Satın Ala Gc Paritesi SSCB Sovyet Sosyalist Cuhuriyetler Birliği TACIS Technical Assistance to CIS (Bağısız Devletler Topluluğu Ülkelerine Teknik Yardı) TRACECA Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia (Avrupa-Kafkasya-Orta Asya Ulaştıra Koridoru

AVRUPA BİRLİĞİ NİN ORTA ASYA POLİTİKALARI özet

ÖZET 6 Avrupa Birliği, 1957 de AET olarak kurulduğu yıldan u yana srekli kendisini geliştiren ve dnyanın en aşarılı uluslar st irliği olarak, dnya ekonoisinin % 30 una hkeden en öneli gçlerinden irisi hâline geldi. 1957 de 6 ye lkeden 2007 de 500 ilyon nfusa sahip 27 ye lkeye ulaşan ve yakın zaanda u sayının 35 e kadar çıkası eklenen AB nin, siyasi alanda, özellikle de ortak dış ve gvenlik politikaları retede yeterince gelişeediği genel kaul görektedir. AB nin Orta Asya ile olan ilişkilerinde de u duru açık ir içide gözlenektedir. Yani AB nin Orta Asya ya yönelik ilgisini gösterecek pek çok çalışa olasına rağen, ortak, kapsalı, etkin ir dış politika geliştirdiği söyleneez. Orta Asya lkeleri ile ağısızlıklarını ilan etelerinden heen sonra Ortaklık ve İşirliği Anlaşaları (Partnership and Cooperation Agreeent-PCA) yapan ve genel olarak ilişkileri u anlaşalar çerçevesinde ikili dzeyde gerçekleştiren AB, SSCB nin dağılası sonrasında kurulan Bağısız Devletler Topluluğu yesi lkelere yönelik olarak aşlattığı TACIS (Bağısız Devletler Topluluğu Ülkelerine Teknik Yardı) prograı ile gede etkin olaya çalışıştır. AB nin çeşitli progralar dahilinde Orta Asya lkelerine aktardığı kaynak, 2010 da topla 1.5 ilyar Avro yu aşıştır. Ancak TACIS ile sağlanan kaynakların, genin ihityaçları ve diğer kresel gçlerin harcaaları karşısında son derece sınırlı kaldığı da ir gerçektir.. 11 Eyll 2001 saldırıları, AB-Orta Asya ilişkilerini de derinden etkileiştir. 11 Eyll öncesinde geye deokrasi, insan hakları, sivil toplu, lieral ekonoi v. değerlerin taşınası ve ikili ekonoik ilişkilerin geliştirilesi yönnde projeler reten AB nin, 11 Eyll sonrasında uluslararası (İslai) teröriz i engelleesi konusunu ön plana çıkardığını görekteyiz. AB nin Orta Asya politikasının ir aşka öneli ayağı ise, 2006 yılında, Rusya ile Ukrayna ve Beyaz Rusya arasında yaşanan doğal gaz krizi ile ön plana çıkıştır. Petrol ve doğalgaz ihtiyacının % 70 inden fazlasını dışarıdan karşılaak zorunda olan AB, kendisi dışında gelişeilecek çatışalar nedeni ile ciddi sorunlar yaşayaileceğini görek zorunda kalıştır. Ukrayna tecresinden ve Rusya Federasyonu nun tehditvar tutuundan son derece rahatsız olan, daha da önelisi u lkeye yönelik gveni sarsılan AB için ugn en önde gelen hedef, Rusya Federasyonu nun, Orta Asya ve Kafkaslarda diğer petrol ve doğal gaz sahii lkeler zerindeki hegeonyasını azaltaya çalışak oluştur. AB nin yiri yıllık sreçte Orta Asya konusunda en kapsalı çalışası, 2007 de yapılan AB ve Orta Asya: Yeni Ortaklık Stratejisi (EU and Central Asia, Strategy for a new Partnership) elgesi oluştur. AB nin stratejik hedeflerinin istikrar ve gvenlik olduğu ifade edilen u elgede ç işirliği alanının ön plana çıktığı görlektedir:

avrupa irliği nin orta asya politikaları rapor 1- Orta Asya nın istikrar, gvenlik, deokrasi ve refah alanına dönştrlesi; 2- Geliştiriliş ekonoik ilişkilerin, gesel ve ikili dzeyde srdrlesi; 3- Enerji arzı gvenliğinin geliştirilesi. Bu çerçevede Dışişleri Bakanları dzeyinde yıllık görşeler ile dzenli gesel siyasi diyalog srecini aşlatan AB, ayrıca Avrupa Eğiti İnisiyatifi, AB hukuk dzeni inisiyatifi, insan hakları diyaloğu ve enerji alanında dzenli işirliğine stratejik elgesine yer veriştir. Bu hedeflerin gerçekleştirilesi için eşit dzeyde diyalog, şeffaflık ve çöz erkezliliği eniseyeceğini açıklaaktadır. Anılan hedefler çerçevesinde yapılacak projelere 2007-2013 yılları arasında AB 719 ilyon Avro ayırıştır. AB nin ge konusundaki çıkar tanılaası, Orta Asya ya yönelik yaygın jeostratejik-jeoekonoik yaklaşıdan farklılaşakta hatta yk çde idealist ir içerik taşıaktadır. AB orta ve uzun vadede çıkarını gede deokratik değerler, hukuk devleti, insan hakları ve serest piyasa ekonoisinin yerleşesi ile gerçekleşeceğini öngörekte, yatırılarını da u yönde gerçekleştirektedir. AB nin Orta Asya da politika rete konusundaki sorunu, sadece AB nin siyasi kapasitesi ile ilgili değildir. Öncelikle gedeki prolelerin karaşıklığı, Orta Asya nın ge içi ve dışı yk gçlerin ilgi odağında olası, özellikle Rusya nın hegoonyal gc, ge yönetilerinin otoriter yapıları, genin Avrupa ya uzak ve kltr olarak oldukça yaancı olası ve çok sayıdaki diğer riskler dolayısı ile de AB için Orta Asya ya yönelik politika retenin de, uygulaanın da oldukça zor olduğu genel kaul görektedir. AB nin Orta Asya politikaları, tipik ir yuuşak gç yaklaşıı zerine ina edilektedir. AB için Orta Asya nın istikrarsızlaşaası ve enerji arzı konusunda gvenliğin sağlanası, yani istikrar ve gvenlik, deokrasi, insan hakları, hukuk devleti, sivil toplu gii değerlerin gede yer etesi, teel ve hatta yeterli ilkelerdir. Bu anlada AB gede yönetiler için rahatsız edici olsa da toplu için sepatik ancak yeteneksiz ir gç olarak algılanaktadır. Ancak ye lkelerin farklı politikaları olsa da AB nin he doğasından ve sorunlu yapısından kaynaklanan dış politika tavrı, Orta Asya için ir şans olarak da niteleneilir. AB nin ısrarla ön planda tuttuğu ideal ve değerlere sadık kalası da son derece değerli ir dış politika pratiğidir ve önesenelidir. AB nin ge yönetilerini çoğunlukla rahatsız eden, içişlerine dahale olarak nitelenen hatta azen ilişkilerin kopasına neden olan u ilke-değer teelli politikasından kısa vadede sonuç alası ekleneez. Ancak u tavrın korunasının uzun vadede deokratik altyapının hazırlanasında öneli katkı sağlayacağı ir gerçektir. AB dışındaki gçlerin değerlerden yk çde arınış jeostratejik-jeoekonoik çıkarlar çerçevesinde yrttkleri politikaların aşarısı nın, orta ve uzun vadede ge insanına nasıl ir edele dönşeceğinin de sorgulanası gerekir. Yani AB nin gedeki politikalarda göreli aşarısızlığı ve pasifliği her zaan ir zaafa işaret eteyeilir. 7 ö z e t

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi AB nin azı istisnalar yaşansa da u gne kadar ön planda tuttuğu ve genelde etkin olayı ilkeli olaya tercih ettiği Orta Asya politikasının dengeli ve özellikle de genin içindeki farklılıkları da gözeterek yeniden yapılandırılası ve gçl araçlarla donatılası gerekektedir. Yani yeteneksizlik ya da kapasitesizlikten değil, sadık kalınan değerler-idealler zerinde kararlı ir dış politik tercih, askın realist uluslararası ilişkiler yaklaşıının aksine geye ve ge insanına son derece öneli katkı sağlayailir. Bunun için AB nin yapısal ve zihinsel ir değişiden geçesi ve siyasi ir irliğe dönşesi gerekiyor. O zaan AB gede daha etkin olacaktır ancak AB nin ugn ile Orta Asya da idealler yönnde zihinsel değişie, özgr dşnceye, deokrasiye ve arışa katkısı çok sınırlı olsa da kçseneeyecek oyutlardadır. Anahtar Kelieler; Avrupa Birliği, Orta Asya, Yeni Orta Asya Stratejisi, TACIS, NABUCCO, TRACECA, Ortak Dış ve Gvenlik Politikası, 11 Eyll, Enerji Gvenliği 8 ö z e t

avrupa irliği nin orta asya politikaları rapor Central Asian Policies Of The European Union Astract Since it was estalished as the EEC in 1957, the European Union has developed constantly and has ecoe one of the ost powerful actors as the ost successful transnational union of the world, which doinates 30% of the world econoy. It is generally accepted and criticized that the EU, which ecae a 27-eer organization with a 500 illion population in 2007 while it had 6 eer countries in 1957 and which is expected to have 35 eers in the near future, has not achieved considerale success in political field, especially in producing coon foreign and security policies. This shortage is clearly oserved in the EU s relations with Central Asia. In the iediate afterath of the independence of the Central Asian states, the EU signed Treaties of Partnership and Cooperation with the and provided the aid in the context of Technical Aid to the Coonwealth of Independent States (TACIS). The sources which were transferred y the EU to the Central Asian states as a part of different progras reached aout 1.5 illion euro as total in 2010. The ost coprehensive work of the EU on Central Asia in a 20-year period is the Docuent titled as The EU and Central Asia: New Partnership Strategy (2007). Three areas of cooperation are pointed out in this docuent in which strategic goals of the EU are expressed as staility and security : aking Central Asia an area of staility, security, deocracy and welfare; aintaining intensive econoic relations in the ilateral and regional level; and ensuring energy supply security. In order to reach these goals, the EU has appropriated sources worth of 719 illion euro for the region for the 2007-2013 period. However, such principles and values as deocracy, huan rights, civil society and free arket econoy play iportant role in the EU s regional policies and this restricts the EU s freedo of oveent in the region which is ruled generally y authoritarian regies and it hars its power of copetition vis-à-vis the other powers though it helped the people of the region. Nevertheless, it can e said that pursuing a Central Asian policy y estalishing a alance etween realities of the region and the principles and values of the EU without aandoning the totally will eerge as a ore iportant contriution for the region in the longer ter. 9 ö z e t Keywords: European Union, Central Asia, New Central Asian Strategy, TACIS, NABUCCO, TRACE- CA, Coons Foreign and Security Policy, Septeer 11, Energy Security.

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Интересы Европейского Союза в Центральной Азии 1O ö z e t Аннотация Европейский союз постоянно совершенствует себя c начала создания ЕЭС в 1957 году и как наиболее успешный в мире наднациональный союз является одной из самых важных мировых сил, владеющей 30% мировой экономики. ЕС, состоявший в 1957 году из 6 стран и достигший в 2007 году общего населения в 500 млн. человек в 27 странах-членах ЕС, и увеличение числа которых ожидается до 35, подвергается острой критике в плане недостаточного развития в политической сфере, особенно в области общей внешней политики и безопасности. Это очевидно наблюдается в отношениях ЕС со странами Центральной Азии. ЕС, который сразу же после обретения независимости странами Центральной Азии подписал с ними «Соглашения о партнерстве и сотрудничестве», по различным программам ЕС в рамках общей программы «Технической помощи странам Содружества Независимых Государств» (ТАСИС) оказал помощь странам Центральной Азии по данным на 2010 год на сумму около 1,5 млрд. евро. Наиболее объемным стратегическим исследованием ЕС за двадцатилетний период касательно Центральной Азии является документ «ЕС и Центральная Азия: стратегия нового партнерства» (2007). В этом документе, выражающим стратегические цели ЕС как «стабильность и безопасность», выделяются три основные сферы сотрудничества: преобразование Центральной Азии в регион стабильности, безопасности, демократии и процветания; расширение экономических связей на региональном и двустороннем уровнях и развитие энергетической безопасности. Для реализации этих целей ЕС в 2007-2013 гг. выделил для региона 719 млн. евро. Однако в региональной политике ЕС важную роль играют демократия, права человека, гражданское общество, свободная рыночная экономика и другие принципы и ценности, это в свою очередь, хотя и вносит определенный вклад в развитие стран региона, сужает поле действия ЕС в регионе, управляемым авторитарными режимами, и снижает конкурентоспособность в борьбе с другими силами в регионе. Тем не менее можно сказать, что ЕС, не отказываясь от своих принципов и ценностей и одновременно соблюдая разумный баланс между реалиями региона и своими ценностями и реализуя свои интересы в Центральной Азии может внести более важный вклад в развитие региона в долгосрочной перспективе. Ключевые слова: Европейский Союз, Центральная Азия, новая стратегия Центральной Азии, TAСИС, НАБОККО, ТРАСЕКА, общая внешняя политика и безопасность, 11 сентября, энергетическая безопасность.

Giriş Avrupa da kalıcı arışın tesisi ve refahın artırılası hedefi ile oluşturulan Avrupa Birliği (AB), pek çok dşnr, filozof ve siyasetçinin aslında yzyıllar öncesine varan ir hayaliydi. Avrupa da sağlanacak ir irlik yaklaşıı, I. ve özellikle de II. Dnya Savaşının Avrupa da yarattığı yk yıkı ve yaşanan felaketler sonrasında he ir zorunluluk, he de olgunlaşan ir hedef hâline dönşt. Buna rağen 50 li yılların aşlarında aşlayan sreç katılıcı sayısı ve yapısı itiari ile oldukça tevaziydi. Avrupa da sadece altı lkeyi (Fransa, Alanya, İtalya, Lkseurg, Hollanda, Belçika) ir araya getiren 1951 de Avrupa Kör Çelik Teşkilatı (AKÇT) ile ilk kurusal teeli atılan sreç, 1957 de Roa Anlaşası ile Avrupa Ekonoik Topluluğu na (AET) dönşt. AET (Avrupa Topluluğu-Avrupa Birliği) dnya tarihinin gördğ en aşarılı uluslar st yapılana olarak ugn artık odel hâline geliş, he içerik, he de kapsa itiari ile gelişiştir. 6 kurucu lke ile yola çıkan AB, ta elli yıl sonrasında, 2007 deki genişlee ile 27 ye lkeye, 500 ilyonluk ir nfusa ve dnyanın en yk ekonoik gcne ulaştı. 2008 verilerine göre dnyanın noinal gayrisafi yurt içi hasılasının % 30 luk n oluşturan ir ekonoik yklğe sahip olduğu elirlenen AB, satın ala gc paritesi (SAGP) esas alındığında 12,8 trilyon luk ir Gayri Safi Yurt içi Hasılası na (GSYİH) sahip ulunuyor. AB de kişi aşına gelir de 25.900 Avro olarak hesaplanaktadır. 11 TABLO 1: Kresel Gçler ve Sosyo-Ekonoik Göstergeler Yzç 1,000 k Nufs (ilyon) Kişi Başına Millî Gelir (SAGP) Ekonoik yklk (Trilyon ) AB (27 ye) 4,234 497,5 25,900 12,8 Çin 9,327 1,330,0 4,400 5,8 Japonya 365 127,3 28,500 3,6 Rusya 16,889 140,7 12,200 1,7 ABD 9,159 303,8 38,900 11,7 Kaynak: Eurostat (epp.eurostat.ec.europa.eu) 2008 verileri esas alınarak hazırlanıştır. (http:// ec.europa.eu/pulications/ooklets/eu_glance/79/de.pdf)

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 12 g ir i ş AET olarak kurulan, önce Avrupa Topluluğu na (1987), ardından da Avrupa Birliği ne (1993) evrilen Birlik, aşından eri dinaik yapısını ve hedeflerini iki teel strateji zerinde geliştirdi: Genişlee ve derinleşe. Bu çerçevede 1973 de İngiltere, Daniarka ve İrlanda ile aşlayan genişlee stratejisi ile Birlik önce 9, Yunanistan (1980), İspanya ve Portekiz in (1986) katılıı ile de 12 yeye ulaştı. 1990 da tn dnya dönşrken, Orta ve Doğu Avrupa nın eski sosyalist-konist lkeleri ve/ya da ağısızlığına yeni kavuşan lkeler için NATO ile irlikte en cazip kuru olarak ortaya çıktı. Bu cazie, kendini önce 1995 de 3 (Avusturya, İsveç, Finlandiya), 2004 de 10 (Polonya, Çek Cuhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Slovenya, Letonya, Litvanya, Estonya, Malta, Kırıs (Ru Yönetii)), 2007 de de 2 lkenin (Bulgaristan, Roanya) yeliği ile tescilledi. Hâlen Trkiye, Hırvatistan, İzlanda, Makedonya ve Karadağ ile AB arasında yelik zakereleri yapılıyor. Arnavutluk, Kosova, Bosna-Hersek ve Sıristan ın da yakın zaanda AB ye katılı konusunda girişide ulunacakları ekleniyor. AB nin, ekonoik ağılılıklar zerinden sosyal ve siyasi irliği geliştire ve arışı garanti ala hedefi ile ortaya koyduğu perforans -tn sorun alanlarına rağen- oldukça aşarılı oldu ve AB dnyadaki gesel entegrasyon çaaları içinde özel ir odel hâline geldi. AET/AT/AB kurulduğundan eri ekonoik-ali işirliğini, sosyal yakınlaşayı ve kurusal yapılanayı daha ön planda tutan, ancak dış politikayı, ye devletlerin ulusal tercihlerine ırakan ir strateji izledi. Bu duru, özellikle son dönede çarpıcı olarak görldğ zere AB nin aynı zaanda en öneli handikapı oldu. Hatta AB için ekonoik-ali yapısı ile siyasi yetenekleri arasındaki AET/AT/AB kurulduğundan eri ekonoik-ali işirliğini, sosyal yakınlaşayı ve kurusal yapılanayı daha ön planda tutan, ancak dış politikayı, ye devletlerin ulusal tercihlerine ırakan ir strateji izledi. dengesiz duruu ifade etek için, ekonoisi ile tesil edilen gövdesi dev, siyasi gc tesil edilen kafası cce denilen garip ir yaratık enzetesi sıkça yapıldı. Gerçekten de dnya ekonoisinin % 30 una hkeden 27 lkeden oluşan dnyanın u en zengin Birliği nin gvenlik konusunu, ABD nin önclğnde NATO ya, dış politikayı ise ye devlet aşkentlerine tesli etesi, her dönede tartışılaktadır. Bu duru AB yi gesel, kresel sorunlarda (örneğin Körfez krizinde ve Balkanlarda) don t play only pay it! (oynaa, sadece öde) gii ir nitelee ile de karşı karşıya ıraktı. AB nin ortak dış politika geliştire çaaları, azı Avrupalı lider ya da lkeler tarafından sıkça dile getirilekte, ancak azı ye lkeler de una ısrarla karşı çıkaktadır. Bu konuda Fransa ile İngiltere yi, AB içindeki iki ayrı ucun tesilcileri olarak anailiriz. 1987 Avrupa Tek Senedi 1 ile işaretleri verilen Ortak Dış Politika alanındaki arayışlar, Soğuk Savaşın sona eresinin getirdiği yeni dinaizile gçlendi ve 1992 1 Single European Act (1986), Official Journal L, 169 of 29 June 1987.

avrupa irliği nin orta asya politikaları rapor Maastricht (Avrupa Birliği) Anlaşası ile AB için ir dış ve gvenlik politikası geliştirilesi konusunda öneli adılar atıldı. AB nin srekli tartışılan ve kendi içinde geliştirileye çalışılan Ortak Dış ve Gvenlik Politikası (ODGP), Maastricht ile Birliğin diğer iki stunu ile irlikte ( Avrupa Topluluğu, Gvenlik ve Adalet İşirliği ) ç stunundan irisi olarak tanılandı ve öylece -ye lke aşkentlerine öncelik yk çde korunsa da AB, hiç oladığı kadar ortak ir dış politika rete ikanına kavuştu. 2 AB nin Orta Asya politikası da, AB nin genel dış politik tavrı ve inisiyatifi ile uyulu ir görnt verektedir. Bu çerçevede azı girişiler ve ilişki ağları oluşsa da genel olarak AB nin kapsalı ve işlevsel ir Orta Asya politikasından söz etek oldukça zordur. Özellikle enerji kaynakları akıından dışa ağılı AB için son derece öneli ir ge olasına rağen, çok uzunca ir sre AB nin Orta Asya politikası, yk çde ikili Ortaklık ve İşirliği Anlaşaları (PCA-Partnership and Cooperation 13 g ir i ş 2 Leon Brittain [1994] Europe The Europe We Need, Haish Hailton, London, S.168-194.

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Agreeent) 3 ve TACIS adı verilen ( Technical Assistance to CIS - Bağısız Devletler Topluluğu Ülkelerine Teknik Yardı) yardı prograları ile sınırlı kalıştır. 4 AB nin Orta Asya ya 2010 yılına kadar aktardığı kaynak 1,5 ilyar Avro olarak hesaplanaktadır. 14 g ir i ş AB, son dönede geye verdiği önei gösterek zere Alatı da Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ı uhatap alan AB Delegasyonu Ofisi, Trkenistan ve Özekistan a ise Avrupa Evi açıştır. Ancak azı hukukî, siyasi ve ekonoik girişilerine rağen, u gne kadar Orta Asya da ciddi ir varlık ve etkinlik göstereeiştir. 5 Bunun en aşta gelen nedeni, hiç kuşkusuz AB nin ortak dış politikalar geliştire konusundaki yapısal handikaplarıdır. Ancak konuya ve geye özel aşka nedenlerden de söz etek kndr. Örneğin R.Karluk un da vurguladığı gii Berlin Duvarı nın yıkılası ve ardından yaşanan sreçte AB, daha çok genişleeye ve yakın çevresine yoğunlaştığı için Orta Asya arka planda kalıştır. 6 Ayrıca genin Rusya Federasyonu ile olan ilşkisi göz ardı edileeyecek önede ir faktör olarak karşııza çıkaktadır. Orta Asya nın gerçek gc olarak kaullenilen Rusya Federasyonu nu huzursuz etee ve Russia First ( önce Rusya ) olarak adlandırılan politikaya uyulu davrana yaklaşıı da, AB nin gede etkisiz kalasında öneli rol oynaıştır. AB nin SSCB dağıldıktan sonra da gede öncelikli aktör Rusya olarak kaul edip, istikrarı tercih ettiği, 11 Eyll sonrasında da İslai terör tehdidi gerekçesi ile Rusya ya örneğin Çeçenistan konusunda yaptığı eleştirileri geri plana çektiği ilinektedir. 7 Orta Asya nın, ABD nin kresel politikalarında sahip olduğu öne de, AB nin u ge ile ilişkilerini esafeli tutasında etkili olaktadır. AB nin politikasızlığının ir aşka gerekçesi, AB nin kurusal olarak dış ilişkilerinde öne verdiği deokrasi, insan hakları, sivil toplu v. konuların, gede karşılık ulasındaki gçlklerdir. Hatta u duru, AB yi ge yönetileri için sevisiz kılan, zaan zaan da ciddi siyasi-diploatik krizlere yol açan ir faktör hâline geleilektedir. 8 AB nin dış politikasının ilkeler zerine ina edilesi ve özellikle AB Parlaentosunun konuya olan hassasiyeti, AB nin operasyonel yeteneğini yk çde azaltaktadır. Bgede soft-power niteliği ile varlığını srdreye çalışan AB, ge yönetilerinin iç işlerine, egeenlik haklarına dahale olarak gördğ 3 AB ile Orta Asya lkeleri arasındaki ilişkileri konusundaki tn resi elgeler için Bkz.: http://www. eeas.europa.eu/central_asia/index_en.ht 4 Esra Çayhan [2003] The European Union s Central Asia Strategy, Bilig, Yaz / 2003, Sayı 26: 12-15. 5 Esra Hatipoğlu [2008] Avrupa Birliği - Orta Asya İlişkilerinde Yeni Bir Stratejiye Doğru (Mu?) OAKA, cilt:3, sayı:5, s.1 6 Sadık Rıdvan Karluk [2009] Kreselleşen Dnyada Avrupa Birliği nin Orta Asya Ülkeleri ile Olan İlişkileri ve Bgeye Yönelik Stratejisi, 2009. (ildiri.anadolu.edu.tr/papers/ildiriakale/1073_ 220p82.doc) 7 Frank Uach [2007] Zielkonflikte der europäischen Energiesicherheit, Dileata zwischen Russland und Zentralasien, DGAP Analyse, Noveer 2007, No.: 3, s.1. 8 Uach [2007] a.g.e. s.24-25.

avrupa irliği nin orta asya politikaları rapor yaklaşıında ısrarlı olacak araçlara da sahip değildir. Bu ve enzeri gerekçeler, AB nin geye ilgisi olsa da kapsalı ir politika geliştiresine engel olduğu söyleneilir. 9 Ancak AB nin u pozisyonunun, uzun vadede Orta Asya halkları için daha öneli ir yatırı olarak görlesi de kndr. Yani ir handikap olarak görlen ilkeler-değerler zerinden politika, değerlerden ağısız kısa-orta vadeli çıkar stratejilerinden daha eşru ve ge için hayırlı ir politika olarak kaul edileilir. AB nin kapsalı ir Orta Asya politikası ret-e-ediğine ilişkin yaygın görşe rağen, Orta Asya lkelerinin ağısızlıklarını kazanalarının heen ardından TACIS ve ikili işirliği anlaşaları ile aşlayan ilişkileri, yoğunlaşarak deva etektedir. Kaul etek gerekir ki u politik sreç, sadece AB ye ağlı olarak gelişeektedir. Bgede AB den çok daha fazla etkiye sahip olan gesel ve kresel aktörler, he jeopolitik, he de jeoekonoik değeri son derece yksek olan Orta Asya daki gelişeleri yakından takip etekte ve sreci etkileek için politikalar geliştirektedir. 1991 de ağısızlıkların ilan edilesi ile aşlayan sreçte AB geyle hep ilgili olsa da, AB nin u gne kadar geliştirdiği en kapsalı Orta Asya stratejisi, 2007 de ortaya konuluştur. Hazırlık çalışaları AB Döne Başkanı sıfatı ile Alanya tarafından yapılan AB- Orta Asya: Yeni Bir İşirliği Stratejisi aşlıklı elge 10, 22 Haziran 2007 de AB Konseyi tarafından da eniseniş ve resî nitelik kazanıştır. 11 Bu stratejinin gelişii, AB Koisyonu içinde Doğu Avrupa ve Orta Asya (COEST) çalışa gruu tarafından iki yılda ir hazırlanan ilerlee raporları ile takip edilektedir. COEST tarafından ilki 2008 de, ikincisi ise 28 Mayıs 2010 da hazırlanan ilerlee raporları, AB Konseyi tarafından resîleştirilerek kauoyu ile paylaşılıştır. 12 AB nin 2007 Stratejisi zerine ina edilen çalışaların yanı sıra, azı AB yesi lkelerin ikili ilişkileri ile Birliğin her ir Orta Asya lkesi ile ayrıca yrttğ ilişkiler de söz konusudur. Bu çerçevede Alanya nın özel ir yeri olduğu açıktır. AB Döne Başkanlığı (Ocak-Haziran 2007) önceliğini Avrupa nın gvenlik ve istikrar alanının genişletilesi olarak elirleyen ve unun sağlanailesi için Orta Asya lkeleri, Karadeniz Bgesi ve Rusya ile ilişkilerin gözden geçirilesi gereğini ifade eden Alanya, Strateji Belgesi ile hedefine yakınlaşıştır. 15 g ir i ş 9 Bu konuda öneli ir çalışa için Bkz.: Blackwill, Roert D. and Michael Strer, (Eds.) Allies Divided: Transatlantic Policies for the Greater Middle East, Caridge, MA, The MIT Press, August 1997. 10 http://www.auswaertiges-at.de/cae/servlet/contentlo/347892/pulicationfile/3096/ Zentralasien-Strategie-Text-D.pdf;jsessionid=F5155D55D48A4F6130F3B5D12DA3E088 11 AB Konseyi nin sözkonusu kararı için Bkz.: Central Asia: Regional Strategy Paper 2007-2013, 2007; (http://ec.europa.eu/external_relations/ceeca/c_asia/)., Alancası için: Europäischer Rat, Die EU und Zentralasien: Strategie fr eine neue Partnerschaft, Brssel, 22.6.2007, <http://www.auswaertigesat.de/diplo/de/europa/aussenpo litik/regionalakoen/zentralasien-strategie-textd.pdf 12 Council of EU: Relations with Central Asia: Joint Progress Report y the Council and the European Coission on the ipleentation of the EU Strategy for Central Asia. 28 June 2010 (11402/10). http://www.auswaertiges-at.de/cae/servlet/contentlo/584052/pulicationfile/156116/100528- EU-ZAS_Fortschrittsericht_EN.pdf;jsessionid=F5155D55D48A4F6130F3B5D12DA3E088

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Bu ilgilerden hareketle, u çalışada, öncelikle 1992 Maastricht Anlaşası ile çerçevesi çizilen ve daha sonra Asterda, Nice ve Lizon Anlaşaları ile geliştirilen AB nin Ortak Dış ve Gvenlik Politikasının genel hatları ele alınacak, ardından AB nin Orta Asya politikasının teel unsurları ve evcut uygulaalar değerlendirilerek ve öngörlerde ulunulacaktır. 16 g ir i ş

AVRUPA BİRLİĞİ NİN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜMI AB NİN ORTAK DIŞ VE GÜVENLİK POLİTİKASI (ODGP)

hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi AB NİN ORTAK DIŞ VE GÜVENLİK POLİTİKASI (ODGP) 18 I. Soğuk Savaş ın sona eresinin ardından ekonoik, sosyal ve hatta siyasi olarak rştn ispatlaış ir AB, ortak ir dış politika geliştireyi stratejik olarak öneseyen ir irlik hâline dönşt. Roa Anlaşası ile 1957 de kurulan AET (AT, AB) için arışın tesis edilesi ve refahın artırılası, en öneli hedefler olarak elirlenişti. Soğuk Savaş döneinde ABD nin varlığı ve Soğuk Savaş ın sert koşulları, Fransa nın aşını çektiği azı lkelerin arayışları olsa da, Avrupalıların ortak ir dış ve gvenlik politikası geliştirelerini de ir çde ikansız kılıştı. AB nin ekonoik-ali ir irlik olanın ötesine geçerek siyasi ve kısen de askerî ir içeriğe sahip olası, ancak 1990 sonrasında tartışa ve uygulaa yoluna giriştir. Soğuk Savaş ın sona eresinin ardından ekonoik, sosyal ve hatta siyasi olarak rştn ispatlaış ir AB, ortak ir dış politika geliştireyi stratejik olarak öneseyen ir irlik hâline dönşt. AB nin Ortak Dış ve Gvenlik Politikası konusundaki çaaları, yeni dnya dzenine uygun ir içide arış ve istikrar alanı yaratayı hedefleekteydi. Bu hedef, yk çde çatışaları önlee ve arışı korua zerine ina edileye çalışıldı. AB, siyasi anlada etkin olailek için askerî ir gce olan ihtiyacın da farkındaydı. Ancak he AB nin yakın askerî tehditlerden uzaklaşış olası, he de AB ye tehdit oluşturailecek diğer çatışa alanlarına dahale, ABD nin önclğndeki NATO nun varlığı, AB nin stratejilerini soft power (yuuşak gç) niteliğinde yapılandırasına neden oldu. 1990 da yk dönş yaşanırken önce körfezde Irak krizi, ardından da AB nin yanı aşındaki Balkanlarda yaşanan yk felaket, AB nin ODGP sinin gerekçelerinin kauoyunda yer etesi ve yapılandırasında öneli rol oynadı. İlk kez 1987 Avrupa

avrupa irliği nin orta asya politikaları rapor Tek Senedi nde 13 yer verilen, aa asıl olarak 1992 Maastricht Anlaşası ile çerçevesi çizilen ODGP, tn eksikliklerine ve şikayet edilen yavaşlığına rağen zaan içinde olgunlaşaktadır. 1999 da yrrlğe giren Asterda, 2003 de yrrlğe giren Nice ve 2009 da yrrlğe giren Lizon Anlaşaları 14 ile daha da geliştirilen ODGP işlevselliği, 1990-2010 arasında çıkan iç ve dış krizlerle de sınanış oldu. Bu arada ODGP nin daha da gçlenip işlevsellik kazanacağı öneli ir fırsat olan AB Anayasası taslağı, 2005 yılında Fransa ve Hollanda da fazla tnleştirdiği ve ulus devlet reflekslerini ortadan kaldırdığı gerekçeleri ile reddedildi. Bunun zerine Lizon Anlaşası ile yeni dzenleeler yapılası ihtiyacı ortaya çıktı. Kurusal yapısı -Avrupa idealistlerinin eklentilerinin çok gerisinde kalsa da- gçlendirilen ve hatta AB nin dış politikada tek sesliliğini sağlaak zere, Dışişleri Bakanlarını uluşturan Dış İlişkiler Konseyi toplantılarına aşkanlık edecek, AB Koisyonu aşkan yardıcılığı görevini de stlenecek ve eşgd sağlayacak ir AB Dışişleri ve Gvenlik Politikası Yksek Tesilcisi akaı da u çerçevede oluşturuluştur. 15 AB nin ekonoik, ali ve sosyal alandaki aşarılarına rağen, ortak dış ve gvenlik politikaların geliştirilesi konusunda ciddi sorunlar yaşadığı, ilinen ve izzat AB yöneticileri tarafından da sıklıkla ifade edilen ir gerçektir. 16 Aslında sorunların teel kaynağı, AB nin ulus devletler topluluğu olasıyla yakından ilişkilidir: Öneli politikaların retilesi ve karar ala srecinde ye devletlerin ulusal çıkarların ön planda ve elirleyici olası, AB kiliğini yansıtacak ortak politikaların retilesine engel teşkil etektedir. Üye sayısı arttıkça ve oyirliği ilkesi deva ettiği srece, kökl politikalar retilesi de zorlaşaktadır. AB nin ortak çıkarları için ortak politikalar retilesi yaklaşıı, özellikle de dış politika alanındaki farklı çıkar anlayışları nedeni ile ulusal reflekslerin etkisini hatta egeenliğini pekiştiren ir rol oynaaktadır. Her ir ye lkenin Birlikten çok kendi özgn ulusal çıkarını öncelikli olarak savunaya çalıştığı, aşaraadığı duruda da sreci kolayca sulandırdığı ya da loke ettiği AB sistei, son dönede ciddi revizyonlar geçiriş olsa da, alınacak daha çok uzun yol olduğu açıktır. 2003 de ABD nin Irak dahalesinde Alanya ve Fransa nın olusuz tavrına rağen diğer AB ye ve adaylarının ABD ile hareket eteleri, ya da 2011 yılı içinde Liya da yaşanan gelişeler karşısında ortak ir AB politikası yerine, Fransa, 19 I. 13 http://europa.eu/legislation_suaries/institutional_affairs/treaties/treaties_singleact_en.ht ve http://ec.europa.eu/econoy_finance/eu_history/docuents/treaties/singleuropeanact.pdf 14 Treaty of Lison aending the Treaty on European Union and the Treaty estalishing the European Counity, Brussels, 3. Deceer 2007, http://www.consiliu.europa.eu/uedocs/csupload/ cg00014.en07.pdf 15 Örneğin Lizon Anlaşası nda AB Dışişleri Bakanı nvanı gndee gelse de, u nvan fazla sıkı ir siyasi otoriteyi çağrıştırdığı gerekçesi ve özellikle de İngiltere nin ısrarı zerine AB Dışişleri ve Gvenlik Politikası Yksek Tesilcisi olarak değiştiriliştir. 16 Bu konuda öneli ir çalışa için: Sevilay Kahraan [2008] Avrupa Dış Politikası ve Avrupa Birliği nin Uluslararası Aktörlğ Üzerine Bir Değerlendire, Avrupa Birliği nin Gncel Sorunları ve Gelişeler, Der.: Belgin Akçay, Sevilay Kahraan, Sane Baykal, Seçkin Yayıncılık, Ankara, sayfa: 397-417.