İran ın Orta Asya Politikaları

Transkript

1 İran ın Orta Asya Politikaları Dr. Kaan Dilek

2 Trk Cuhuriyetleri'nin ağısızlıklarının 20. yılında İran ın Orta Asya Politikaları -Rapor- Dr. Kaan Dilek Ankara, 2011

3 İncelee Araştıra Dizisi iran'ın orta asya politikaları rapor YAYIN NO: 07 Yazar Dr. Kaan Dilek Editör Dr. Murat Yılaz Teknik Koordinasyon Mustafa Yeşilyurt Tasarı-Baskı SFN Televizyon Tanıtı Tasarı Yayıncılık Ltd. Şti. Tel: Dilek, Kaan İran'ın Orta Asya Politikaları / Kaan Dilek; editör: Murat Yılaz - Ankara: Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi, s: 19x27 c. (Hoca Ahet Yesevi Uluslararası Trk-Kazak Üniversitesi. İncelee-Araştıra dizisi; yayın no: 07) ISBN: İran - Uluslararası İlişkiler - I. Yılaz, Murat Baskı Tarihi: Eyll 2011 Ahet Yesevi Üniversitesi Mtevelli Heyet Başkanlığı Adres: Taşkent Cad. 10. Sokak No: Bahçelievler/ANKARA Tel: Faks: tr yayinlar@yesevi.edu.tr

4 iran ın orta asya politikaları rapor İçindekiler Kısaltalar...4 Özet...5 Giriş...11 B İran İsla Cuhuriyeti nin Teel Özellikleri...16 Tarihî Arka Plan ve Sosyo-Politik Dinaikler...16 İran İsla Cuhuriyet inin Kuruluşu...20 Velayet-i Fakih...23 Devri Muhafızları Ordusu...26 Sosyo-Ekonoik Dinaikler...28 İran Ekonoisine İlişkin Projeksiyon Özeti B İran İsla Cuhuriyeti nde Dış Politika ve Teel Dinaikler...32 İran Dış Politikası, Teel Dinaikler ve Etkin Faktörler...32 B İran İsla Cuhuriyeti nin Orta Asya Politikaları...42 İran ve Orta Asya İlişkilerinin Tarihsel Evrii...42 Orta Asya nın İran Açısından Jeostratejik ve Jeopolitik Önei...45 İran ın Enerji ve Ekonoi Politikalarında Orta Asya...48 İran ın Gvenlik Politikalarında Orta Asya...53 Orta Asya da Kresel ve Bgesel Gçler / İran ın Stratejik Rakipleri...56 İran ın Orta Asya Ülkeleriyle İkili İlişkileri...59 İran-Trkenistan İlişkileri...59 İran-Kazakistan İlişkileri...62 İran-Özekistan İlişkileri...65 İran-Kırgızistan İlişkileri...67 İran-Tacikistan İlişkileri...71 Sonuç...75 Kaynaklar...78

5 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi TABLOLAR TABLO 1: İran Ekonoik Projeksiyon Özeti...29 TABLO 2: Dnya Petrol Rezervleri...46 TABLO 3: Dnya Doğalgaz Rezervleri...47 TABLO 4: Orta Asya Ülkelerinin GSYİH/ TABLO 5: Orta Asya Ülkelerin Nfus ve Yzç Byklğ/ TABLO 6: Orta Asya Başkentlerinin İran Üzerinden Açık Denizlere Mesafesi...49 TABLO 7: ECO Üyesi Ülkelerin Nfus Sayıları...51 TABLO 8 Trkenistan ın İhracat ve İthalat Yaptığı Öncelikli Ülkeler (2007)...60 HARİTALAR 4 HARİTA 1: Byk İran Haritası...12 HARİTA 2: Byk İran Haritası...13 HARİTA 3: İran Eyaletleri...28 HARİTA 4: İran ve Orta Asya...52 HARİTA 5: Trkenistan ın Planlanan Petrol İhraç Gzergahları...61 HARİTA 6: Kazakistan Coğrafyası ve Koşuları...64 HARİTA 7: Özekistan...66 HARİTA 8: Kırgızistan...69 HARİTA 9: Tacikistan...71 KISALTMALAR AB ABD BM BTC WTO İKÖ NATO SSCB ŞİÖ Avrupa Birliği Aerika Birleşik Devletleri Birleşiş Milletler Bak-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı Dnya Ticaret Örgt İsla Konferansı Örgt Kuzey Atlantik Antlaşa Örgt Sovyet Sosyalist Cuhuriyetler Birliği Şanghay İşirliği Örgt

6 İRAN IN ORTA ASYA POLİTİKALARI özet

7 ÖZET İranlılar tarafından İran kltr ve edeniyet tarihinin, itolojisinin, sanat ve siyasetinin ayrılaz ir parçası olarak kaul edilen Orta Asya, Tahran yönetii için zaan zaan gvenlik gerekçeleriyle görezden gelinen, azen uluslararası yalıtılışlığın çıkış noktası, azen de ekonoik ve ticari entegrasyon arayışının erkezi ve dnya gçleriyle pazarlık şansını artırıcı ir ge olarak görlştr yzyılda Safevilerin kuruluşuyla İran siyasasının elirleyici faktör olarak Şiiliğin öne çıkası ve u ideopolitik yaklaşıın artık İran siyasetlerinin teel eğilii hâline gelesi, aynı zaanda o gne kadar sregelen İran ve Orta Asya arasındaki doğal ilişkilerin sınırlanasına, Orta Asya ve Batı dnyası arasında köpr olarak görlen İran ın Orta Asya dan uzaklaşasına zein hazırlaıştır. İran, u tarihten itiaren Snni İsla ın öneli ir erkezi olan Orta Asya ile ezhepsel çatışa ve çekişe içerisine giriş ve gesinde öneli evzi kayetiştir. İran ın Safeviler döneinde aşlayan Orta Asya dan kopuşu yzlerce yıl deva etiş ve İran, 1991 yılında Sovyetler Birliği nin dağılıp gede yeni devletlerin ortaya çıkasına kadar Orta Asya ya gvenli ir şekilde ir daha döneeiştir. XIX. yzyılın aşından itiaren Rusya nın Orta Asya ve Kafkasya yı işgal etesi, İran ın gedeki varlığı ve politikalarını derinden etkileiş ve İran geri dönş olayan ir geri çekileyle gedeki etkisini kayetiştir. Bu dönede Avrasya coğrafyasının dnyanın yk gçleri tarafından özel anla kazanası, Rusya ve İngiltere nin ge zerindeki rekaeti, İran ın Rusya ve İngiltere nin çatışa alanına dönşesi, İran ı Orta Asya ile ilişkilerinde ve gesel politikalarında taaen sınırlandırıştır. XX. yzyılda Rusya nın Sovyetler Birliğine dönştğ ve Orta Asya yı taaen ele geçirdiği, gedeki İngiltere varlığı ve politikalarının ABD ye iras kaldığı, İran da eşrutiyet taleiyle aşlayan odernleşe srecinin Pehlevi hanedanlığına dönşerek onarşik ir yapıya kavuştuğu ve Ortadoğu da yaşanan gelişelerin Tahran yönetiinin öncelikli politikalarının teelini oluşturduğu yıllar, aynı zaanda Orta Asya nın İran dış politikasında neredeyse yok sayıldığı ir dönedir. Ayetullah Hueyni liderliğinde 1979 yılında İran da Şiiliği esas alan İsla Devrii ardından İran İsla Cuhuriyeti nin kurulduğu yıllar, Sovyetler Birliği nin Orta Asya ve hatta Afganistan a kadar uzanan gede askerî varlığının ulunduğu yıllardır. Ne Doğu Ne Batı söyleiyle Sovyetler Birliği ile irlikte aşta ABD olak zere Batılı gçleri de karşısına alan İran yönetii, devriin heen ardından aşlayan Irak ile savaş nedeniyle iç

8 iran ın orta asya politikaları rapor politika ve savaş şartlarına odaklanıştır. Sovyetler Birliğini doğrudan karşısına alak isteediği ve yoğun ir şekilde ilgisini Ortadoğu ve yakın koşularına çeviren İran, gvenlik eksenli endişelerinden dolayı Orta Asya yı görezden geliştir. İran ın dış politikasında gerçek anlada Orta Asya nın var olaya aşlaası ve geye yönelik stratejik hesap ve eyle planlarının yapılası, 1991 yılında Sovyetler Birliği nin dağılasının ardından gede yeni devletlerin kurulası döneine rastlaaktadır. Aa u dönede de İran ın, Orta Asya ile yoğun ir şekilde ilgilenesi ve politikalar retesi de pek kn olaıştır. Sovyetlerin dağıldığı dönee rastlayan u yıllar, aynı zaanda Ortadoğu da yk değişi ve savaşların yaşanaya aşladığı yıllar olarak da karşııza çıkaktadır yılında Sadda ın Kuveyt i işgali ile aşlayan ve ardından Sadda rejiine karşı uluslararası gçlerin askerî operasyon dzenleesi ve Körfez Savaşı'nın yaşanası, heen sınırları yanında vuku ulan gelişelere kayıtsız kalaayacağını çok iyi anlayan Trkiye ve Suriye gii Tahran yönetiinin t enerjisini iç politika, Irak ve Körfez deki gelişelere verdiği ir dönedir. İran'ın atı ve gney atı sınırlarının heen yanı aşında Körfez Savaşı yaşanır, kuzeyinde Sovyetlerin dağılasıyla yeni devletler kurulakta ve genin jeopolitiği taaen değişirken, İran da 1989 yılında devriin lideri Ayetullah Hueyni nin vefatı ardından yeni dinî lider tarafından ta olarak doldurulaayan karizatik lider oşluğundan kaynaklanan iç politik hesaplaşalar yaşanaktadır. T u gelişelere rağen İran yönetii, çok uzun yıllardır varlık gösterediği ve derin ağlarının ulunduğu ir ge olarak Orta Asya da kurulan devletlerle ilişkilerini pragatik ir yaklaşıla geliştire yoluna gitti. Sovyetlerin dağılasıyla ortaya çıkan yeni jeopolitik orta İran için öneli fırsatlar sunarken, aynı zaanda çok ciddi gvenlik risklerini de yanında taşıaktaydı. Sovyetler Birliği nin dağılasının ardından İran ın kuzey gelerinde çok öneli jeopolitik değişie neden olan yeni Orta Asya devletlerinin ortaya çıkası, ilgisini iç politika ve Ortadoğu ya atuf kılış olan Tahran yönetiinin Orta Asya ya geri dönşn sağladı. Tahran yönetii, Orta Asya da yeni oluşan jeopolitik ortada ABD nin yakın ir ttefiki olarak gördğ Trkiye yi ve özellikle de Trkçlk akıını ciddi ir tehdit olarak algıladı. Sovyetlerin dağılasının ardından Moskova nın gesel ve uluslararası arenada etkinliği ve gcn kayetesi, Orta Asya da yeni ortaya çıkan devletlerin odel arayışını da hızlandırdı. Bu dönede yeni Orta Asya lkeleri için dil ve kltr irliğinin ulunduğu odern laik ir Cuhuriyet olarak Trkiye, tarihsel ve kltrel ağları yanında, gedeki azı etnik gruplarla dil irlikteliğine de sahip, dinî referanslarla deokrasi ve Cuhuriyet tanıı ortaya koyaya çalışan İran, iki öneli odel lke olarak tartışıldı. İran, u yıllarda ideolojik olarak Trkçlğ ve Trkiye nin gesel etkinliğini tehdit olarak algılarken, aynı zaanda Trkiye ile Orta Asya konusunda öneli işirliği içinde olan ve İran ın en öneli dşanı ABD nin gede nfuzunu artırasından da ciddi kaygı duyuyordu. 7 ö z e t

9 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi İran ın t u olusuz gelişelere rağen Orta Asya lkeleriyle ilişkilerini geliştire yollarını aradığı ve reji ihracı politikalarıyla tanınan Tahran ın, Orta Asya ya yönelik yaklaşıının, öncelikle reji ihracından ziyade yeni gvenliksiz gelerin oluşasından kaçınılası, uluslararası sisteden yalıtılışlığın giderilesi ve ge lkeleriyle ekonoik ve ticari ilişkilerinin geliştirilesi zerine kurulaya çalışıldığı görlektedir yılında Tahran yönetiinin çaaları ve inisiyatifiyle Afganistan ve Orta Asya lkelerinin Ekonoik İşirliği Örgt (ECO) yesi olası ve örgtn genişleesi de u yaklaşıın ir sonucudur. 8 ö z e t Körfez Savaşı ardından atısında ideolojik dşanı Sadda rejiinin zayıflatılası ve uluslararası gçlerin hedefi hâline gelesiyle he derin kaygılar yaşarken, ir yandan da Sadda rejiinin u duruundan pek rahatsız olayan Tahran yönetii, 11 Eyll olaylarına kadar Ortadoğu da yaşanan gelişeleri yakından takip eden aa aynı zaanda Orta Asya lkelerine yönelik politikalar geliştireye çalışan ir çizgi takip etti. Aa Tahran yönetiinin Orta Asya ya yönelik gelişeye aşlayan ve stratejik derinlik kazanası yolunda ilerleyen Orta Asya politikaları, u kez ABD önclğnde 2001 yılında Afganistan a askerî operasyon dzenlenesiyle hızını kayetti. İran, en öneli dşanı olarak gördğ ABD nin askerî gcyle u kez doğu sınırlarına dayanasını çok ciddi gvenlik tehdidi olarak algılarken, aynı zaanda doğusunda var olan ideolojik dşanı Talian yönetiinin uluslararası gçlerin hedefi hâline gelesini enuniyetle karşıladı. 11 Eyll olaylarının ardından İran ın, ABD nin gesel yayılasına karşı ittifak arayışının adresi Rusya ve Çin olurken, gesel ve uluslararası gelişeler yanında İran ın iç politik dengelerinde eydana gelen olaylar, Tahran ın iç dengelerini olduğu kadar dış politikalarını da derinden etkiledi. Jeopolitik konuu, karasal sınırların uzunluğu, yzyıllara dayanan kltrel-dinî ilişkileri, ekonoik-ticari işirlikleri ve diğer irçok etken, İran ile Orta Asya lkeleri arasında kopası zor ağların oluşasını sağlaıştır. ABD, AB, Çin ve özellikle de Rusya ve Trkiye gii uluslararası ve gesel gçlerin yanında her zaan öneli ir gç ve çeki erkezi ola potansiyeli taşıyan İran, Orta Asya politikalarının görezden gelineeyecek ir aktör olarak algılanaktadır. Anahtar Kelieler; İran, Orta Asya, Trkenistan, Kazakistan, Özekistan, Tacikistan, Kırgızistan, Rusya, Çin, ABD, AB, Trkiye

10 iran ın orta asya politikaları rapor Iran's Central Asıan Polıtıcs Astract Central Asia has een considered y the Iranians as an inseparale part of the Iranian history of culture and civilization, and the Iranian ythology, art and politics. Iranian adinistrations soeties have neglected the region ecause of the security reasons, ut they have also seen the region as a way out fro their isolation in the international arena, have ade it the focus of their search for econoic and coercial integration and have treated it as a tool to increase their power of argaining with world powers. The Russian invasion of Central Asia and the Caucasus fro the eginning of the 19th century affected the presence and policies of Iran in the region and, thus, Iran lost its influence in the region with an irreversile withdrawal. In the twentieth century, Russia was replaced y the Soviet Union, which took the control of the whole Central Asia; the British presence and policies in the region were inherited y the United States; and the odernization process, which egan in Iran with the deand of legitiacy, resulted in the estalishent of a onarchy under the rule of the Pahlawi dynasty. In this century, developents in the Middle East constituted the asis of policies of the Tehran regie whereas Central Asia was copletely ignored in the Iranian foreign policy. The highly iportant geopolitical change in the regions in the north of Iran, which was caused y the eergence of the independent Central Asian states after the Soviet Union was disintegrated, enaled Iran, which had turned its attention to doestic politics and the Middle East, to return to Central Asia again. The geopolitical position of Iran, its long land orders and its cultural-religious and econoic-trade relations with the regional states which were estalished centuries ago have created strong ties etween Iran and the Central Asian states. Iran has always had the potential of eing an iportant power and center of attraction apart fro the international and regional powers such as the United States, the EU, China and especially Russia and Turkey. Thus, it is perceived y other powers as an actor which cannot e ignored in their Central Asian policies. 9 ö z e t Keywords: Iran, Central Asia, Turkenistan, Kazakhstan, Uzekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Russia, China, USA, EU, Turkey

11 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi Интересы Ирана в Центральной Азии 1O ö z e t Аннотация Центральной Азия, воспринимаемая иранцами как неотъемлемая часть истории иранской культуры и цивилизации, мифологии, искусства и политики, время от времени игнорировалась тегеранским руководством по соображениям безопасности, иногда являлась отправной точкой международной изоляции, порой была центром усилий по экономической и торговой интеграции и рассматривалась как выгодный регион при переговорах с мировыми державами. Вторжение России в Центральную Азию и на Кавказ в начале XIX в. оказало глубокое влияние на присутствие Ирана и его политику в регионе, Иран безвозвратно потерял свое влияние в регионе. В XX в., когда на смену России приходит Советский Союз и Центральная Азия полностью входит в его состав, когда британское присутствие и политика в регионе была унаследована США и процесс модернизации в Иране, начавшийся с требований конституционного строя преобразуясь в династию Пехлеви, превращается в монархическое правление, когда развитие событий на Ближнем Востоке заложило основу приоритетных направлений тегеранского руководства, Центральная Азия практически игнорировалась во внешней политике Ирана. Образование новых государств в Центральной Азии после распада Советского Союза, явившееся причиной очень важных геополитических изменений в северных районах Ирана, вызвало оживление интереса тегеранской администрации, полностью направленной на внутреннюю политику и Ближний Восток, к странам Центральной Азии. Геополитическое расположение, протяженность сухопутных границ, многовековые культурно-религиозные отношения, торгово-экономическое сотрудничество и многие другие факторы создали неразрывные связи между Ираном и странами Центральной Азии. Иран, который наряду с международными и региональными силами, такими как США, ЕС, Китай и особенно Россия и Турция, всегда имел потенциал стать важным центром силы и притяжения в регионе и рассматривается как неизменный актер в центральноазиатской политике. Ключевые слова: Иран, Центральная Азия, Туркменистан, Казахстан, Узбекистан, Таджикистан, Кыргызстан, Россия, Китай, США, ЕС, Турция

12 Giriş Orta Asya, tarih oyunca dnyanın en öneli geçiş gelerinden iri olarak kaul ediliş, jeostratejik ve jeopolitik konuu nedeniyle de her zaan gesel ve uluslararası arenada gç cadelesine sahne oluştur. Özellikle Sovyetler Birliği nin dağılasının ardından ir kez daha uluslararası ve gesel stratejik hesapların odağı olan Orta Asya, aşta ABD ve Rusya olak zere Trkiye, AB, Çin ve İran gii uluslararası ve gesel gçlerin rekaet alanına dönşştr. Sovyetler Birliği nin dağılası, kresel ve gesel dzeyde lkelerin iç ve dış politikalarında öneli değişi/dönşlere neden olduğu gii, İran ın da gesel politikaları, stratejisi ve yaklaşıını değiştiresi açısından etkili oluştur. Yine 2000 li yıllarda yaşanan kresel değişiler ardından Orta Asya nın artan jeopolitik ve jeostratejik konuu, geye yönelik uluslararası politik hesaplar ve stratejiler karşısında İran, tarihsel, kltrel, dil ve edeiyat gii irçok alanda ortak ir irasa sahip Trkenistan, Kazakistan, Özekistan, Kırgızistan, Afganistan ve Tacikistan ile ilişkilerini gözden geçiriş ve u lkelere yönelik politikalarında değişikliklere gitiştir. 11 İran ın Orta Asya politikalarının irdeleneceği ve çeşitli oyutlarıyla değerlendirileceği u çalışada, öncelikle İran da devri sonrası Şiiliğin teel paradigalarını oluşturduğu ideopolitik, siyasî ve idarî yapının anlaşılası gerektiği dşnlektedir. Zira dnyada kendine özg siyasî ve idarî yapısı olan İran ın iç politik yapısının anlaşıladan, salt uluslararası literatre egeen azı dış politika teorileri zerinden gesel yaklaşıları ve uluslararası ilişkilerini nasıl kurguladığını ele alak yanıltıcı olailecektir. Ayrıca İran ın siyasal karar ekanizasının oluşasında etkin faktörlerin aşında da İran ın tarihsel derinliği, kltr ve edeniyet coğrafyasına dayandırdığı yaklaşıı gelektedir. Dolayısıyla İran ın t savaşlarını, arış, strateji ve politikalarını, tarihsel derinliği ve jeopolitiğine dayandıraya çalıştığını öne srek çok iddialı ir övg olarak algılansa da, u tr ir yaklaşıdan yoksun İran ın, iç ve dış politika analizlerinin derinlikli perspektiften uzak kalası ihtiali de ir o kadar fazladır. Bu teel yaklaşıla irlikte tarihsel derinlikten yoksun İran analizleriyle Tahran yönetilerinin yakın koşuları, Ortadoğu, Orta Asya politikalarıyla Filistin de Haas, Lnan da Hizullah, Afganistan da Hazaralar, Yeen de Husiler ve diğer coğrafyalarda aşka etnik/dinî gruplarla ilişkilerinin revizyonist ir yaklaşı olduğu kanaatine varailiriz. Oysa

13 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi 12 İran ın örtl ve açıktan stratejik rekaetleri, savaşları ve gç gösterilerinin yaşandığı u sahalar; aynı zaanda İran ı İran yapan coğrafyalardır. İran ın örtl ve açıktan stratejik rekaetleri, savaşları ve gç gösterilerinin yaşandığı u sahalar; aynı zaanda İran ı İran yapan coğrafyalardır. Başka ir deyişle, İran ın tarih ve kltr coğrafyası ile jeopolitik etkisi arasında doğrudan ir ilişki vardır ve u ilişki, İran ın dış politika oluşuunda teel paradigasını inşa etektedir. İran ın yzyıllardır siyasal eğililerinin erkezi olan coğrafyalar, ugnn koşullarında izatihi hkettikleri yerler olasa da u coğrafyalar her zaan hketeyi dşndkleri ve kendilerinin ayrılaz ir parçası olarak görlen topraklardır. İran tarihî etinlerinin neredeyse teelini oluşturan Şehnae de 1 yer alan itolojik kahraanlar ve coğrafyalar, İranlı yönetici ve elitlerin dnyevî ideallerini ssleiş ve ugn de İranlı elitlerin zihinsel altyapısını u tarihsel perspektif dolduruştur. Bu akış açısı, kii İranlılar için yk Aryan lksne ve ideolojik eğilie dönşrken, çoğu İranlılar için ideolojik eğilii her ne olursa olsun övnç kaynağı olarak kltr ve edeniyet havzası algısına ve kltr illîyetçiliğine kaynaklık etektedir. g ir HARİTA 1: Byk İran Haritası i ş Kaynak: 1 Firdevsi nin Şehnae adlı eseri, İran ın ilisel tarihçiliği oladığı savını ileri sren Batılı irçok tarihçi ve özellikle de Alan tarihçiler açısından İran tarihinin teel eseri olarak kaul edilektedir.

14 iran ın orta asya politikaları rapor İranlı elitlerin irçoğuna haki u akış açısı Orta Asya için de geçerlidir. İranlı elitler, kendi toplularının doğal yaşa alanlarını yani coğrafya ve tarihinin sınırlarını; doğuda Maverannehir ve Hindistan da İndus Nehrine, atıda Fırat nehri ve daha ötesinde Doğu Akdeniz kıyılarına, kuzeyde Kafkaslar, Hazar Denizi ve oradan Aral G'ne ve gneyde ise Körfez ve Uan Denizi ne kadar olan coğrafya olarak tanılaaktadırlar. Bugn u coğrafya içinde İran, Azeraycan, Afganistan, Trkenistan, Tacikistan, Özekistan, Doğu ve Gney Doğu Anadolu, Irak ve Pakistan yer alaktadır. HARİTA 2: Byk İran Haritası 13 g ir i ş Kaynak: İran tarihini oluşturan u coğrafyalar, ugn t İranlı elitlerin zihinsel arka planında İran ın ir parçası ve kltr tarihinin derinliğinin ir uzantısı olarak algılanır. Bu yzden ugnk Orta Asya coğrafyası, İranlı elitler açısından İran ın siyasî, kltr ve edeniyet tarihinin nostaljik kalpgâhı olarak görlr. 2 Ortadoğu, Kafkasya, Orta Asya ve nihayetinde Avrasya coğrafyasında farklı stratejik eksen olayı hedefleyen ya da u tr ir yaklaşıla gesel ve uluslararası aktörlerin politikalarında rol alayı aaçlayan, jeopolitik ve jeostratejik konuuyla u potansiyele sahip olan İran, öneli enerji kaynaklarına, jeopolitik ve jeostratejik konua sahip Orta Asya için de gözden çıkarılaayacak gesel ir aktör olarak görlr. 2 Orta Asya nın tarihî ve jeokltrel yapısına dair ayrıntılar için akınız: Ahet Davutoğlu, Stratejik Derinlik-Trkiye nin Uluslararası Konuu, İstanul, Kre Yayınları, 2004, s

15

16 İRAN IN ORTA ASYA POLİTİKALARI.BÖLÜMI İRAN İSLAM CUMHURİYETİ NİN TEMEL ÖZELLİKLERİ Tarihî Arka Plan ve Sosyo-Politik Dinaikler İran İsla Cuhuriyet inin Kuruluşu Velayet-i Fakih Devri Muhafızları Ordusu Sosyo-Ekonoik Dinaikler

17 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi İRAN İSLAM CUMHURİYETİ NİN TEMEL ÖZELLİKLERİ tarihî arka plan ve sosyo-politik dinaikler 1963 yılında yrrlğe koyulan teelde toprak reforunu, özelleştire ve ir takı sosyal hakları içeren Ak Devri, İran İsla Cuhuriyeti nin kurulasına giden yolun en öneli dön noktalarından iridir. 16 I. İran ın siyasal ve toplusal dinaiklerini derinden etkileyen en öneli tarihsel gelişiin, XVI. yzyılda Safevi Devleti nin kuruluşu olduğu ugn t araştıracılar tarafından genel kaul görektedir. İran da XIX. yzyılda tearz eden kilik inşası ve illîyetçiliğin teel taşlarını oluşturan Şiilik ve Fars Dili etrafında şekillenen kltrel irasın da gnze ulaşasının ana kaynağının Safeviler olduğu görlektedir. Safevilere kadar çeşitli hanedanlara ev sahipliği yapan İran, siyasal irlikten uzak ir kltr coğrafyası olarak karşııza çıkaktadır. Aa Safeviler ile irlikte İran da siyasal irlik sağlanış ve öneli ir kısında Şiilik yaygın dinî anlayış hâlini alıştır. Safeviler döneinde İran da oluşturulan siyasal ve toplusal yapı, gnz İran ında toplusal ve siyasal dinaiklerinin oluşasına kaynak oluştur. Özellikle Safeviler döneinde din adalarına yklenen toplusal ve siyasal roller, Safeviler sonrası Pehlevi Hanedanlığının kurulasına kadar geçen sreçte İran topluunda oluşan sosyopolitik oşluğun din adaları tarafından doldurasına zein hazırlaış ve sonuçta Şii din adaları, İran ın en öneli politik figrleri hâline dönşştr. 1 Yine İran da devri srecini, odern toplusal ve siyasal dinaikleri doğrudan etkileyen yakın tarihin en öneli gelişesinin 1906 yılında sonuca ulaşan Meşrutiyet hareketi olduğu görlektedir. İran odernleşesinin en öneli dön noktası olarak kaul edilen Meşrutiyet Devrii, Safevilerden sonra Afşarlar, Zendiye ve Kacar hanedanlarının İran coğrafyasında oluşturduğu toplusal ve siyasal yapının değişesine, Şah ın yetkilerinin kısıtlanarak, odern anlada eclisin kurulasına ve siyasal örgtlenelerin aşlaasına zein hazırlaıştır. Bu srecin yaşanasında Batılı gçlerin geyi işgal çaaları itici ir gç oluşturuş, ayrıca iletişi kanallarının 1 Bu savın İran yakın tarihindeki ilk örneği İngiliz ttn rejisine karşı Ayetullah Şirazi nin verdiği nl Toneki (ttn) fetvası ve u doğrultuda gelişen din adaları önclğnde ilk sörge karşıtı ayaklanadır.

18 iran ın orta asya politikaları rapor gelişesi, dış dnyayla entelektel ilişkilerin artası, eğitiin yaygınlaştırılası, terce faaliyetleri, Batılı odern dşnce ekollerinin İran a giresi ve kendine elli kitleler oluşturası ve her şeyden önelisi Şii din adalarının odernleşe çaalarına destek olası etkili oluştur. İran da yaşanan Meşrutiyet Devrii ve u sreçle gelişen toplusal ve siyasal dinaiklerin, 1979 yılında yaşanan devri srecinin teel itici gc ve aynı zaanda devriin en yakın tarihsel arka planını oluşturduğu da tartışılaktadır yılında Meşrutiyet Devriini gerçekleştiren ve parlaentosunu kuran İran da 1979 yılında eydana gelen İsla Devriine kadar çeşitli adireler atlanasına rağen onarşik siyasal yapı ve eclis çalışasına deva ediliştir. Aslında yılları arasında sancılı geçen ve çeşitli dahalelere aruz kalan İran ın siyasî sreci sonunda ortaya çıkan İsla Devrii olarak adlandırılan 1979 İran devrii, siyasî ve sosyal içeriğiyle iteiş eşrutiyet devriinin ir devaı olarak da görleilir. İran da eşrutiyet hketlerinin kurulası ve parlaentonun çalışaları, 1920 li yıllara gelindiğinde Rıza Şah ve daha sonra onun oğlunu hkete taşıyacak ve yine daha sonraları Musaddık döneinde İran da petroln illîleştirilesine çalışıldığı ir dönede gelen askerî darelerle kesintiye uğrayacak, Kacar hanedanının istidadından kaçan İran halkı, yeni ir hanedanın askıcı ve otoriter dzeninin hâkiiyeti altına girecektir. İşte urada İsla devrii olarak adlandırılan sreç, ir akıa he siyasî açıdan, he de sosyal gelişeleriyle kesintiye uğratılış eşrutiyet hareketlerinin devaını andıraktadır. 2 İran da devrie giden srecin öneli dön noktalarından irinin de 1951 yılında İran petrollerinin illîleştirilesi girişii ve Musaddık dönei yaşanan gelişeler olduğu görlektedir. Soğuk Savaş döneinin aşlangıç yılları sayılailecek olan 1950 lı yıllarda, İranlı aydınlar arasında ve Sovyetler Birliği etkisinde kalan Hiz-i Tudeyi İran (Tudeh Partisi) gii partiler aracılığıyla İran ın ulusalcı siyasal vurgularının arttığı ir döne gözlenektedir. Bu dönede İran Meclisi ndeki Millî Cephe Gruu ve u gruun lideri Muhaed Musaddık da ulusalcı politikalara vurgu yapan ir yaklaşıla siyaset sahnesinde yer alaktadır. Musaddık, ABD enşeli şirketlerin o dönede Suudi Araistan ve Venezella petrollerini işlete karşılığında kârın yarısını petrol sahii lkelerle paylaştığını görş ve Anglo-Iranian Oil Copany adlı İngiliz petrol işletecisi şirketle 1933 yılında izalanan ve ardından defalarca ekleelerin yapıldığı anlaşaya karşı çıkıştır. Musaddık, İran ın u şirketin petrol işletelerinden elde edilen kârdan çok az pay aldığını savunuştur. 28 Aralık 1949 yılında söz konusu anlaşanın yeni ekleelerinin İran Meclisi nde onaylanası gndee geldiğinde Musaddık, anlaşanın onaylanaası yönnde hareket etiştir. Hiz-i Tudey-i İran ve İran Millî Cephe Gruunun halk arasında aşlattığı propagandalarla, İran petrollerinin illîleştirilesi isteiyle halk gösterileri aşlaıştır. 17 I. 2 Ayrıntılar için Bakınız: Kaan Dilek, İran da Meşrutiyet Hareketi ve Dönein Siyasî Gelişeleri, Akadeik Ortadoğu, Cilt 2, Sayı, 1, İstanul, 2006, s

19 hoca ahet yesevi uluslararası trk-kazak niversitesi O dönede İran ın Başakanı olan Şah ın yakın adaı ve İngiliz siyasetlerinin savunucusu (Sepehud) Hac Ali Rezara, 3 Mart 1951 yılında petroln illîleştirilesi istelerinin teknik, ekonoik ve siyasî ortala uyuşadığını ve unun gerçekleşesinin kn oladığını söyledikten sonra ir suikast sonucunda hayatını kayetiştir. Bunun zerine Musaddık, İran ın yeni aşakanı oluştur. Musaddık ın, İran petrollerinin illîleştirilesiyle ilgili söylelerini hayata geçirecek siyasî gce ulaştığı 1951 yılı, aynı zaanda aşta İngiltere olak zere irçok lkenin Musaddık aleyhinde planlara aşladığı ir yıldır. 18 I. Musaddık ın 28 Nisan 1951 yılında Başakan olur olaz yaptığı ilk girişi, 30 Nisan tarihinde İran petrollerinin illîleştirilesiyle ilgili kanunu eclisten geçirek oldu. Bu srecin ardından 1952 yılında Musaddık ın liderliğini yaptığı Millî Cephe ile Hiz-i Tudeyi nin Meclis çoğunluğunu elde etesi sonucunda, İran Şahı'nın tahtından feragate zorlandığı ir döne yaşanıştır. İran Şahı'nın u askılara dayanaayarak Roa ya kaçışı, Batılı lkelerin dare planlarını hayata geçireye aşladığı döne oluştur. İngilizlerin ABD ile anlaşarak hazırladığı dare planının önderliğini General Zahidi yapıştır. İlk girişii aşarısızlıkla sonuçlanan dare planı, 19 Ağustos 1953 tarihinde tekrar hayata geçiriliş ve General Zahidi önderliğinde dareciler Musaddık ı dşrştr. Roa ya kaçan İran Şahı, Musaddık ın azledilerek tutuklanasının ardından, ç gn sonra İran a geri dönştr. İran ın SSCB yanlısı politikalara kayası kaygısının öncelikle tehdit algısı olarak görldğ İngiltere ve ABD dış politikasında, 1953 yılında Musaddık a karşı yapılan askerî darenin kendilerince irçok haklı gerekçesi var olsa da, İran siyasî ve toplusal dinaiklerinin u dare girişiiyle çok ciddi kırıla yaşadığını tarih ize gösterektedir. Zira u gelişeler ardından Şah kişisel otoritesini tesis yoluna gitiş ve polisiye tedirlerle İran topluunu patlaa noktasına ulaştırıştır. İran devri srecini politik ve ekonoik açılardan doğrudan etkileyen ve irçok araştıracı için Şah ın politik intiharı olarak da değerlendirilen 1963 yılında yrrlğe koyulan teelde toprak reforunu, özelleştire ve ir takı sosyal hakları içeren Ak Devri, İran İsla Cuhuriyeti nin kurulasına giden yolun en öneli dön noktalarından iridir. Aslında 1963 yılında uygulaaya koyulan Ak Devri yasalarının çıkış noktasının 1951 yılında İran petrollerinin illîleştirilesi girişii ve Musaddık yönetiinin olduğu da dşnlektedir. Muhaed Rıza Şah, 1953 yılında Musaddık ın devrilesine ve tutuklanasına neden olan dareyle kaçtığı Roa dan tekrar İran a döndğnde, Batılı lkelerden aldığı gçle kişisel yönetiini utlaklaştıra yoluna gitiştir. Şah, anayasada dzenleeler yaparak eclisin Şah karşısında gcn azaltış, ekonoik ve politik konularda karar ala yetkisini eclisin zerine çıkartıştır. Şah, iddialı kalkına politikalarını uygulaaya yöneldiğinde petrol gelirlerinin u politikaların hayata

20 iran ın orta asya politikaları rapor geçesine yeterli oladığını görş ve ABD den ali destek isteiştir. O dönede ABD Başkanı olan Kennedy, Şah a toprak reforu yapası ve siyasal yaşaın lieralleştirilesi karşılığında yardıda ulunacağı taahhdnde ulunuştur. Bunun zerine Şah, Ak Devri adı verilen refor paketini hazırlaış ve 1963 yılında referandua sunulan refor paketi uygulaaya geçiştir. İran da din adaları ve toprak sahiplerinin yoğun tepkisine neden olan reforlara karşı itirazların aşlaası uzun zaan alaış ve 1963 yılında yk ayaklanalar yaşanıştır. Şah karşıtı politikalarıyla öne çıkan ir din adaı olarak Ayetullah Hueyni nin İran siyasî sahnesine Şah karşıtı politikalarıyla öne çıkan ir din adaı olarak Ayetullah Hueyni nin İran siyasî sahnesine çıktığı ve aslında İran uhalefetinin liderliğine ykseldiği u dönede, Hueyni ve İran Millî Cephe liderleri tutuklanış, kısa ir sre sonra Ayetullah Hueyni, 1964 yılında srgne gönderiliştir. çıktığı ve aslında İran uhalefetinin liderliğine ykseldiği u dönede, Hueyni ve İran Millî Cephe liderleri tutuklanış, kısa ir sre sonra Ayetullah Hueyni, 1964 yılında srgne gönderiliştir. İran da siyasî ve toplusal yapının ciddi dare aldığı 60 ve 70 li yıllarda kanlı ayaklanalar yaşanış ve Şah u ayaklanaları şiddetle astırırken aynı zaanda sosyal politikalar uygulaakta aşarısız oluştur. Özellikle ykselen orta sınıfı, esnaf, sanatkârlar ve hiyerokratik yapıyı karşısına alan Şah, sonunu hazırlayan 1979 devriine giden yolu açıştır İran Devriini analiz eden irçok araştıracı, devri srecinde sosyal, ekonoik ve politik faktörler, Şii İsla öğretisi, ekonoik koşullar, çarpık/eşitliksiz gelişecilik, rokrasi ve hiyerokrasi arasında çatışa, sınıf cadelesi, Ayetullah Hueyni nin karizatik liderliği gii irçok faktör öne çıkararak varsayılarda ulunaktadırlar. Kii İran araştıracısı, Şii İsla ın devri srecinde sosyal, ekonoik ve politik faktörlere oranla daha az etkili olduğunu ve Çarpık/Eşitlikten Uzak Gelişe teziyle Ervand Arahaian, Şah döneindeki ekonoik, ticari ve sanayi atılıları karşısında siyaset ve insan hakları, ireysel özgrlkler alanlarında açılıların yapılaaasını, dolayısıyla eşitliksiz ir gelişe yaşanarak toplusal gerginliklerin körklendiğini ve sonuçta u gelişelerin Şah ın sonunu hazırladığını dşnektedirler. 3 Said Air Arjoand da İran devriiyle ilgili; Şah tarafından oluşturulan rokratik gçler (elit kesi, askerî ve sivil rokrasi, işverenler ve rantiye sınıfı) ile hiyerokrasi (dinî hiyerarşi, esnaf sanatkar ve kçk işlete sahipleri tarafından desteklenen geleneksel ulea, din adaları) arasındaki çatışanın devrii ortaya çıkardığını, aslında u cadelenin klasik siyasal çekişeden farklı oladığını ve devri ile İran da niteliksel olarak çok fazla ir değişikliğin yaşanadığını, taç giyen Şah yerine sarıklı uleanın 19 I. 3 Ervand Arahaian, Iran Between Two Revolution, Princeton University Press, New Jersey, 1982