BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ruşen YANPAR MERSİN İLİ BAĞLARINDA ZARARLI OLAN YAPRAKBİTİ TÜRLERİ, PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİ İLE APHIS ILLINOISENSIS İN POPÜLASYON GELİŞMESİNİN BELİRLENMESİ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI ADANA, 2013

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MERSİN İLİ BAĞLARINDA ZARARLI OLAN YAPRAKBİTİ TÜRLERİ, PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİ İLE APHIS ILLINOISENSIS İN POPÜLASYON GELİŞMESİNİN BELİRLENMESİ Ruşen YANPAR YÜKSEK LİSANS TEZİ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Bu Tez 27/06/2013 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir....... Prof. Dr. M.Rıfat ULUSOY Prof. Dr. Kamil KARUT Doç. Dr. M.Bora KAYDAN DANIŞMAN ÜYE ÜYE. Bu Tez Enstitümüz Bitki Koruma Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Mustafa GÖK Enstitü Müdürü Bu Çalışma Ç. Ü. Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2011YL27 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ MERSİN İLİ BAĞLARINDA ZARARLI OLAN YAPRAKBİTİ TÜRLERİ, PARAZİTOİT VE PREDATÖRLERİ İLE APHIS ILLINOISENSIS İN POPÜLASYON GELİŞMESİNİN BELİRLENMESİ Ruşen YANPAR ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. M.Rifat ULUSOY Yıl: 2013, Sayfa: 48 Jüri : Prof. Dr. M.Rifat ULUSOY : Prof. Dr. Kamil KARUT : Doç. Dr. M.Bora KAYDAN Bu çalışma Mersin ili bağlarında zararlı olan yaprakbiti türleri, parazitoit ve predatörleri ile Aphis illlinoisensis in popülasyon gelişiminin belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Çalışma sonucunda Bağ alanlarında zararlı yaprakbiti türleri; Aphis illinoisensis Shimer, Aphis fabae Scopoli, Myzus persicae Sulz. (Hemiptera: Aphididae) olarak belirlenmiştir. Predatör olarak ise Coccinellidae familyasına bağlı; Coccinella septempunctata (L.), Oenopia (Synharmonia) conglobata (L.), Hippodamia (Adania) variegate (Goeze), Adalia fasciatopunctata revelierei (Mulsant), Cheilomenes propingua (Mulsant), Scymnus frontalis (Fabricius), Scymnus pallipediformis (Günther) (Coleoptera: Coccinellidae) türleri, Syrphidae familyasına bağlı; Episyrphus balteatus De Geer, Metasyrphus corollae (F.) (Diptera: Syrphidae), Chrysopidae familyasına bağlı; Chrysoperla pallida Henry, Cunctochrysa baetica Hölzel (Neuroptera: Chrysopidae) türleri tespit edilirken; Aphidiidae familyasına bağlı Aphidius matricariae Haliday parazitoit tür olarak belirlenmiştir. Ayrıca Encyrtidae ve Pteromalidae familyalarına ait hiperparazitoit; Syrphophagus aphidivorus Mayr ve Pachyneuron aphidis Bouche olmak üzere 2 tür tespit edilmiştir. Aphis illinoisensis in popülasyon takibinin yapıldığı bağlarda zararlı ilk olarak Nisan ayı ortasında görülmüştür. En yüksek popülasyon yoğunluğuna ise Mayıs ayı ortalarında ulaşmış olup, bu tarihteki sıcaklık değerleri sırasıyla 21-20 C, oransal nem değerinin ise % 70-76 olduğu belirlenmiştir. A.illinoisensis in bağlarda genel olarak ilk sürgünler oluştuğunda ve çiçek döneminde zararlı olduğu; ancak yoğun popülasyon oluşturmadığı saptanmıştır. Anahtar Kelimeler: Bağ, Aphis illinoisensis, Yaprakbiti türleri, Popülasyon takibi, Parazitoit -predatör I

ABSTRACT Ms.C. THESIS DETERMINATION OF APHID SPECIES AND ITS PARASITOIDS- PREDATORS WITH POPULATION DEVELOPMENT OF APHIS ILLINIOSENSIS IN GRAPEVINES OF MERSIN PROVINCE Ruşen YANPAR ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF PLANT PROTECTION Supervisor : Prof. Dr. M.Rifat ULUSOY Year: 2013, Pages: 48 Jury : Prof. Dr. M.Rifat ULUSOY : Prof. Dr. Kamil KARUT : Assoc.Prof.Dr. M.Bora KAYDAN This study was carried out to determine pest aphid species in vineyards and their parasitoids-predators and follow the population dynamics of Grapevine aphid [Aphis illinoisensis (Shimer) (Hemiptera: Aphididae)] during growing period in vineyards at Mersin province. As a result of this study, three different aphid species were determined namely, Aphis illinoisensis Shimer, Aphis fabae Scopoli, Myzus persicae Sulz. (Hemiptera: Aphididae); Coccinellids, Coccinella septempunctata (L.), Oenopia (Synharmonia) conglobata (L.), Hippodamia (Adania) variegate (Goeze), Adalia fasciatopunctata revelierei (Mulsant), Cheilomenes propingua (Mulsant), Scymnus frontalis (Fabricius), Scymnus pallipediformis (Günther) (Coleoptera: Coccinellidae); Syrphids, Episyrphus balteatus De Geer, Metasyrphus corollae (F.) (Diptera: Syrphidae); Chrysopids, Chrysoperla pallida Henry, Cunctochrysa baetica Hölzel (Neuroptera: Chrysopidae) and parasitoids Aphidiidae, Aphidius matricariae Haliday (Hymenoptera: Aphidiidae). In addition hyperparasitoids, Syrphophagus aphidivorus Mayr (Hymenoprera: Encyrtidae) and Pachyneuron aphidis Bouche (Hymenoprera: Pteromalidae) was determined. The population development of A. illinoisensis was studied on two different grapevines in Mersin. First aphid population on grapevines was determined in the middle of April and it reached the highest population density in the middle of May, at that time the temperature was over 20-21 C, relative humidity %70-76. A. illinoisensis was damaged when the first shoot was grown and flowering period. It was also determined that A. illinoisensis wasn t occur intensive population. Key Words: Vineyards, Aphis illinoisensis, Aphid species, Follow population, Parasitoids-predators II

TEŞEKKÜR Yüksek lisans çalışmalarım esnasında desteğini gördüğüm, ilgi, yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. M.Rıfat ULUSOY a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarımın her anında yapıcı ve yönlendirici fikirleriyle ilgi ve yardımlarını gördüğüm Doç. Dr. Bora KAYDAN a teşekkürü bir borç bilirim. Tür teşhislerini yapan Sayın Prof. Dr. Nedim UYGUN a, Prof. Dr. Faruk ÖZGÜR e, Prof. Dr. A.Neşet KILINÇER e, Dr. Işıl ÖZDEMİR e, Dr. George JAPOSHVILI ye, Dr. Ferenc Szentkiralyi e ve tezimin son şeklini almasında katkılarından dolayı Prof. Dr. Kamil KARUT a içtenlikle teşekkür ederim. Ayrıca yardımlarını gördüğüm Dr. Naim ÖZTÜRK e teşekkürlerimi sunarım. Yine çalışmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm değerli arkadaşlarım; Araştırma Görevlisi Alican KURTULUŞ a, Öğretim Görevlisi Feray KARABÜYÜK e, Ziraat Yüksek Mühendisi Asime Filiz ÇALIŞKAN a, Ziraat Yüksek Mühendisi Hülya DEMİRBAŞ a, sonsuz teşekkür ederim. Son olarak varlığıyla huzur bulduğum, ihtiyaç duyduğum her anda yanımda olan aileme yürekten teşekkür ederim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER....IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII 1. GİRİŞ 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 5 3. MATERYAL VE METOD... 11 3.1. Materyal... 11 3.2. Metod... 12 3.2.1. Mersin İli Bağ Alanlarındaki Yaprakbiti Türlerinin Belirlenmesi... 12 3.2.2. Bağ Alanlarında Zararlı Olan Yaprakbiti Türlerinin Parazitoit ve Predatörlerinin Saptanması... 12 3.2.3. Aphis illinoisensis in Popülasyon Gelişiminin Belirlenmesi... 14 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 17 4.1. Mersin İli Bağ Alanlarındaki Yaprakbiti Türlerinin Belirlenmesi... 17 4.1.1. Aphis illinoisensis in Tanınması... 20 4.1.1.1. Aphis illinoisensis in Zarar Şekli, Konukçuları... 20 4.1.2. Aphis fabae nin Tanınması... 22 4.1.2.1. Aphis fabae nin Zarar Şekli ve Konukçuları... 23 4.2. Bağ Alanlarında Saptanmış Olan Yaprakbiti Türlerinin Parazitoit ve Predatörleri... 23 4.2.1. Tespit Edilen Predatör Türler... 23 4.2.1.1. Coccinellidae Familyasına Ait Predatör Türler... 23 4.2.1.2. Syrphidae Familyasına Ait Predatör Türler... 25 4.2.1.3. Chrysopidae Familyasına Ait Predatör Türler... 26 4.2.2. Aphis illinoisensis in Parazitoitleri... 26 4.2.2.1. Aphidiidae, Encyrtidae ve Pteromalidae Familyalarına Ait V

Türler... 27 4.2.3. Sarı Yapışkan Tuzaklarda Tespit Edilen Doğal Düşmanlar... 28 4.3. Aphis illinoisensis in Bağ Alanları ndaki Popülasyon Gelişimi... 29 4.3.1. Aphis illinoisensis in Bağ Alanlarındaki Sarı Yapışkan TuzaklardaPopülasyon Gelişimi... 32 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 35 KAYNAKLAR... 37 ÖZGEÇMİŞ... 43 EKLER... 45 V

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 4.1. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada belirlenen Aphididae familyasına bağlı türler... 17 Çizelge 4.2. Yaprakbiti türlerinin belirlendiği tarih ve örnekleme yerleri... 17 Çizelge 4.3. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada tespit edilen Coccinellidae familyasına bağlı türler... 23 Çizelge4.4. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada tespit edilen Syrphidae familyasına bağlı türler... 25 Çizelge 4.5. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada tespit edilen Chrysopidae familyasına bağlı türler... 26 Çizelge 4.6. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada tespit edilen Aphidiidae familyasına bağlı türler... 27 VI

VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Bağ alanlarında ve çeşitli asmalarda Aphididae (Hemiptera) türlerinin örneklendiği bölgeler...11 Şekil 3.2. Asma yaprağında parazitli yaprakbitleri... 13 Şekil 3.3. Yaprakbiti türleri ile doğal düşmanlarını belirlemek amacıyla kullanılan sarı yapışkan tuzak... 15 Şekil 4.1. Asma yaprağında Aphis illinoisensis bireyleri... 20 Şekil 4.2. Asma yaprağında Aphis illinoisensis bireyleri... 21 Şekil 4.3. Aphis illinoisensis in salkımlarda zararı... 22 Şekil 4.4. Çelebili köyünde bağ alanındaki sarı yapışkan tuzaklardan elde edilen doğal düşmanlar... 28 Şekil 4.5. Yanpar köyünde bağ alanındaki sarı yapışkan tuzaktan elde edilen doğal düşmanlar... 29 Şekil 4.6. Çelebili köyündeki bağ alanında Aphis illinoisensis in popülasyon değişimi... 30 Şekil 4.7. Çelebili köyü 2012 yılı haftalık sıcaklık ve nem ortalamaları... 30 Şekil 4.8. Yanpar köyündeki bağ alanında Aphis illinoisensis in popülasyon değişimi... 31 Şekil 4.9. Yanpar köyü 2012 yılı haftalık sıcaklık ve nem ortalamaları... 31 Şekil 4.10. Çelebili köyünde bağ alanındaki sarı yapışkan tuzakta yakalanan bireyler... 33 Şekil 4.11. Yanpar köyünde bağ alanındaki sarı yapışkan tuzakta yakalanan bireyler... 33 VIII

IX

1. GİRİŞ Ruşen YANPAR 1. GİRİŞ Asma, dünya üzerinde kültürü yapılan en eski meyve türlerinden birisi olup yeryüzünde bağcılığın tarihçesi M.Ö. 5000 yılına kadar dayanır (Göktaş, 2008). Dünyada bağcılık kuzey yarımkürede 20 52. güney yarımkürede 20 40. enlem dereceleri arasında yapılmaktadır (Göktaş, 2008). Bağcılığın her iki yarı kürede de yer alan birçok ülkede en önemli tarım ürünleri arasında yer almasının başlıca nedeni, üzümün çok yönlü değerlendirme şansına (sofralık, şaraplık, kurutmalık ve meyve suyu olarak) sahip olmasıdır (Çelik ve ark., 2000). Asma, diğer meyvelerle kıyaslandığında en fazla çeşide sahip türlerden birisidir. Dünyada 10.000 in üzerinde üzüm çeşidi olduğu tahmin edilmektedir. Ülkemizde ise 1.600 ün üzerinde üzüm çeşidi bulunmakta ve bu çeşitlerin 50-60 kadarı ekonomik öneme sahiptir (Göktaş, 2008). Dünyada üzüm üretiminin % 90 ından fazlası Vitis vinifera L. türünün çeşitleri yetiştirilerek sağlanır. Eski dünya üzümü olarak da adlandırılan bu türün anavatanının Türkiye nin de kuzeydoğu bölgesini içine alan Karadeniz ve Hazar Denizi arasındaki alan olduğuna inanılmaktadır (Kacar ve Katkat, 2009). Üzüm gerek meyve olarak gerekse sahip olduğu yüksek miktardaki fenolik bileşikler ve antosiyaninlerden dolayı doğal bir antioksidan kaynağı olarak kabul edilmektedir (Ames et al., 1993). Macheix ve ark. (1990) larına göre üzüm bu özelliği nedeniyle her geçen gün önemini artırmaktadır. Siyah üzüm kabuğunda bulunan 'Resveratrol' maddesi, anti-kanserojen ve antioksidan olma özelliklerini taşımakta ve beyin hücrelerini korumaktadır. Üzümün çekirdeğindeki diğer bir madde olan 'Quersetin' ise, insanda kan yapımına yardımcı olmaktadır. Bu yolla damarların sağlığını da olumlu yönde etkilemektedir (Anonymous, 2011). Üzüm, şeker içeriği nedeniyle kalori değeri yüksek bir besin maddesidir. Ayrıca üzüm mineral maddelerden kalsiyum, potasyum, sodyum ve demir yönünden varsıl olduğu gibi kimi vitaminler (A, B 1, B 2, Niacin ve C) yönünden de insan beslenmesinde önemli bir kaynaktır (Kacar ve Katkat, 2009). 1

1. GİRİŞ Ruşen YANPAR FAO (2013) verilerine göre Dünya da toplam 7.086.022 ha alanda bağcılık yapılmaktadır. Dünyada bağ alanları büyüklük sıralamasında İspanya ilk sırada yer almakta, bunu; İtalya, Fransa ve Türkiye takip etmektedir. Dünyada üretilen toplam üzüm miktarı 69.654.926 ton dur (FAO, 2013). Bu üretimde İtalya, Çin, ABD, Fransa ve İspanya dan sonra Türkiye 6. sırada yer almaktadır. TÜİK (2013) verilerine göre; ülkemizde bölgelere göre üzüm üretim miktarları Ege Bölgesi 2.305.238 ton ile ilk sırada yer alırken bu bölgemizi sırasıyla; Marmara 2.209.451, Akdeniz 894.065, Güneydoğu Anadolu 865.863, İç Anadolu 574.973, Doğu Anadolu 180.192 ve Karadeniz 153.146 ton ile izlemektedir. Akdeniz Bölgesi içerisinde Mersin ilinin üzüm üretim miktarı 289.204 tondur. Üzüm, Mersin ili içerisinde ağırlıklı olarak Tarsus, Gülnar ve Akdeniz ilçelerinde yetiştirilmektedir (Anonymous, 2013). Türkiye tarımında önemli bir yere sahip olan bağcılık, günümüzde üretimden yetiştirmeye, yetiştirmeden pazarlamaya kadar geçen süreç içerisinde birçok sorunla karşı karşıyadır (Göktaş, 2008). Bu sorunların başında, söz konusu bitkide var olan zararlıların mücadelesi ile değişik zamanlarda yurtdışından ülkemize giriş yapan yeni türlerin tanınması ve kontrolü gelmektedir (Öztürk, 2007). Türkiye bağlarında bugüne kadar 267 adet zararlı türün belirlendiği, ancak bunlardan bölgelere göre değişmekle birlikte 25-30 unun yaygın olarak bulunduğu ve 8-10 unun da ekonomik anlamda önemli olduğu bildirilmiştir (Öztürk ve ark., 2005). Bağ alanlarında zararlı olan yaprakbiti türleri Aphis craccivora Koch, A. fabae Scopoli, A. gossypii Glover, A. illinoisensis Shimer, A.spiraecola Patch, Aploneura ampelina Mokrzecky, Aulacorthum solani Kaltenbach olduğu kayıtlıdır (Holman, 2009). A. illinoisensis birçok virüs hastalıklarının vektörü olması sebebiyle bağ alanlarında potansiyel bir tehdit olarak belirtilmiştir (Remaudiere ve ark., 2003; Öztürk, 2007). Yaprakbitlerinin böcekler âleminde tür ve yoğunluk bakımından önemli bir yeri vardır. Bitkilerin öz suyunu emerek bitkiye zararlı olurlar. Bitkilerde yalnız öz suyunu emerek zarar vermekle kalmazlar, aynı zamanda bitki bünyesine verdikleri toksik maddeler bitkilerde gal, ur, yapraklarda kıvrılma, büzülme ve renk değişimi gibi deformasyonlara neden olurlar. Salgıladıkları tatlı madde nedeniyle bitkilerde 2

1. GİRİŞ Ruşen YANPAR fungusların gelişmesine uygun ortam hazırlarlar. Emgi sırasında bitki hastalıklarını, özellikle virüsleri bir bitkiden diğerine taşırlar (Tuatay, 1988). Ülkemizde yetiştiriciliği yapılan diğer meyve tür ve çeşitlerinde zararlı yaprakbitlerinde olduğu gibi, Aphis illinoisensis e karşı da özel bir mücadele programına gerek duyulmamaktadır (Öztürk, 2007). Ancak uygulanan geniş spektrumlu ilaçlar, yaprakbitlerinin doğal düşmanlarını da yok edip, ileriki dönemlerde zararlının önemini arttırmaktadır. Ayrıca ekonomik zarar eşiği, dikkate alınmadan uygulanan ilaçlar da doğal faunayı etkileyip, dayanıklı bireylerin oluşmasına neden olmaktadır. Bu çalışma ile Mersin ili bağ alanlarında zararlı olan yaprakbiti türlerinin belirlenmesi ve Türkiye bağcılığında sorun olan mevcut zararlılara ek olarak 2001 yılında ülkemize yurtdışından giriş yaptığı düşünülen ve bazı virüslerin vektörü olması nedeniyle Türkiye bağcılığı için ekonomik öneme sahip zararlı bir tür niteliğindeki A. illinoisensis in Mersin ili bağ alanlarında popülasyon gelişiminin takip edilmesi, parazitoit ve predatörlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. 3

1. GİRİŞ Ruşen YANPAR 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruşen YANPAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mortimer ve ark. (1965), Teksas ta bulunan yaprakbiti türlerini belirledikleri çalışmalarında 108 farklı bitkiden örneklenen yaprakbitlerinin; 52 tanesi tür düzeyinde, 10 dan fazlası şüpheli, iki tanesi ise cins düzeyinde teşhis edilmiştir. Yapılan örneklemeler sonucunda Aphis illinoisensis Shimer (Hemiptera: Aphididae) ilk olarak asma bitkilerinde, daha sonra yabani asma üzerinde, sonrasında ise Campsis radicans (Bignoniaceae) olarak tanımlanan sarmaşık bitkisi üzerinde bulunmuştur. A. illinoisensis in bu bitki üzerinde bulunmasının nedeninin yaprakbitinin bitki üzerine tesadüfi olarak geldiği veya bu bitkinin yanlış tanımlanmasından kaynaklanabileceği düşünülmüştür. Salinas ve ark. (1975), Venezuela da bağ alanlarındaki zararlıları tespit etmek amacıyla yaptıkları çalışmada; daha önce kayıtlı olmayan ancak ekonomik öneme sahip olan Aphis illinoisensis, Margarodes vitis Philippi (Hemiptera: Margarodidae), Spodoptera frugiperda J.E. Smith (Lepidoptera: Noctuidae) türlerini tespit etmişlerdir. Jubb ve Masteller (1977), Pensilvanya da (ABD) Erie şehrinde bağ alanlarında Neuroptera türlerini belirlemek amacıyla sörvey çalışması yapmışlardır. Örneklemeler ticari olarak yetiştiricilik yapılan bölgelerde yoğunlaşmıştır. Araştırıcılar çalışmanın yürütüldüğü 1971-1973 yılları arasında beş chrysopid ve beş hemerobiid türü saptamıştır. Terk edilmiş bağlarda iki chrysopid, bir hemerobiid e rastlanırken; ticari olarak yetiştiricilik yapılan bağlarda Chrysopidae ve Hemerobiidae familyalarına ait 4 er tür saptanmıştır. Chrysopidae familyasına ait türler; Chrysopa oculata Say, C. carnea Stephens, C. rufilabris Stephens, C. harrisii Fitch ve C. quadripunctata Burmeister (Neuroptera: Chrysopidae), Hemerobiidae familyasına ait türler; Micromus posticus Walker, M. subanticus Walker, Hemerobius humulinus L., H. stigmaterus Fitch, ve Sympherobius amiculus Fitch (Neuroptera: Hemerobiidae) olarak belirlenmiştir. Bağlarda Neuroptera aktivitesi ağustos ayında başlayıp, eylül ayında en yüksek noktasına ulaşmıştır. İlaçlama yapılan ve ilaçlama yapılmayan bağlarda toplanan toplam türler arasında belirgin bir 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruşen YANPAR fark olmamasına rağmen Carbaryl etkili maddeli preparat ile ilaçlama yapılan bağlarda Neuroptera popülasyonunun geç geliştiği görülmüştür. Ciampolini ve Maiulini (1990), Roma (İtalya) da asmalarda zarar yapan yaprakbiti türlerini (Hemiptera: Aphididae) incelemişlerdir. Çalışma sonucunda Aphis gossypii Glover ve Macrosiphum euphorbiae Thomas yi asmalarda en yaygın tür olarak bulmuşlardır. Aphis craccivora Koch nadiren saptanırken; Cinara cedri Mimeur ikincil zararlı olarak kayıt edilmiştir. Çalışmada bahsedilen dört türün biyolojileri ve beslendiği bitkiler hakkında bilgiler verilmiştir. A. gossypii ve M. euphorbiae için çiçeklenme öncesi dönemde kimyasal uygulamanın gerekliliği belirtilmiştir. Webb ve ark. (1994), laboratuvar şartlarında Aphis illinoisensis in salkım üzümü (Vitis vinifera, V. aestivalis ve V. labrusca) ve misket üzümü (Vitis rotundifolia) bitkilerinin hem filiz kültüründe hem de saksı kültüründe gelişimini incelemişler ve Watermelon Mosaic Virüsü nün A. illinoisensis ile taşınım durumunu belirlemeye çalışmışlardır. Yapılan çalışmada filiz kültüründe yetişen yaprakbitlerinin steril ortamda gelişmeleri, gelişme süreleri, üreme öncesi periyotları, üreme durumları ve virüs taşıma durumlarına göre saksı kültüründe beslenen yaprakbitleriyle karşılaştırılmıştır. Saksıda yetiştirilen bitkilerde yaprakbitlerinin; filiz kültüründe yetiştirilen yaprakbitlerine göre daha uzun süre yaşayıp daha fazla yavru verdiği tespit edilmiştir. Virüsün taşınmasında ise iki kültür arasında belirgin bir fark bulunmadığını bildirmişlerdir. Costello ve Daane (1998), Kaliforniya daki bağlarda örümcek ve predatör böcekleri belirlemeye çalışmışlardır. Elde edilen predatörlerin % 98.1 inin örümceklerden oluştuğunu, bunlardan Theridion dilutum Levi ve T. melanurum Hahn (Araneae: Theridiidae) u en yaygın bulunan türler olarak kayıt etmişlerdir. Bunun dışında Cheiracanthium inclusum Hentz (Araneae: Clubionidae) ve Hololena nedra Chamberlin & Ivie (Aranea: Agelenidae) türlerini de saptamışlardır. Sezonun geç dönemlerinde Nabis americoferis Carayon (Hemiptera: Lygaeidae) i, sezonun erken dönemlerinde ise Chrysoperla carnea Stephens, C. comanche Banks, C. oculata Saymark (Neuroptera: Chrysopidae) ve Hippodamia convergens Guerin-Meneville (Coleoptera: Coccinellidae) i yoğun türler olarak tespit etmişlerdir. Bağlardaki 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruşen YANPAR örümceklerin baskın olmasının nedeninin; örümceklerin, diğer predatör böceklere göre daha stabil durumda olmalarından kaynaklanabileceğini belirtmişlerdir. Ayrıca predatör böceklerin düşük oranda tespit edilmesinin nedeni olarak, avcı böceklerin tercih ettiği avların bağ alanlarında bulunmamasından kaynaklanabileceğini belirtmişlerdir. Öztürk ve Canıhoş (2002), Aphis illinoisensis i Adana İli nde ev çardak asmalarında, daha sonraki yıllarda Adana, Mersin, Hatay ve Kilis illerindeki gerek ev çardak asmalarında ve gerekse de bazı bağ alanlarında lokal olarak bulunduğunu rapor etmişlerdir. Remaudiere ve ark. (2003), Aphis illinoisensis i Amerika dışında ilk defa Hatay da tespit etmişlerdir ve zararlının Akdeniz Bölgesi ndeki bağ alanlarında potansiyel bir tehdit olduğunu bildirmişlerdir. Kocadal ve Ulusoy (2006), Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ndeki Aphidoidea türleri, bunların konukçuları, parazitoit ve predatörlerinin belirlenmesi amacıyla yaptıkları çalışmada Aphis illinoisensis i Vitis vinifera ve Malva sylvestris üzerinde saptamışlardır. Bu zararlının doğal düşmanlarından avcı olarak Chrysoperla carnea Stephens (Neuroptera: Chrysopidae), Scymnus subvillosus Goeze ve Scymnus rubromaculatus Goe (Coleoptera: Coccinellidae); parazitoit olarak Aphidencyrtus sp.(hymenoptera: Encyrtidae) u tespit etmişlerdir. Pantoja ve ark. (2006), Florida ve Porto Riko da papaya bitkisi ile yaprakbitleri arasındaki ilişkiyi belirlemişlerdir. Porto Riko da Isabela ve Corozal adı verilen 2 bölgede; Florida da ise Homestead adı verilen bölgedeki 3 bölgeden örnekler almışlardır. Florida ve Porto Riko da toplam 12 cinse ait 21 yaprakbiti türü tanımlamış, Aphis illinoisensis in örnekleme yapılan tüm bölgelerde yaygın olduğunu bildirmişlerdir. Za aqiq ve Hamdan; (2007), Filistin in El Halil bölgesindeki asmalarda Aphis illinoisensis in biyolojisi, ekolojisi ve bu zararlının yönetimi ile ilgili arazi çalışmaları yapmışlardır. Çalışma sonucunda A. illinoisensis in nisan ayından itibaren haziran ayı sonuna kadar uçuş aktivitesi gösterdiği ve nisan ayının ortasında zararlının pik yaptığı belirlenmiştir. Yedi farklı asma çeşidinde yapılan denemede ise A. illinoisensis in bu çeşitlerdeki bulaşıklık durumuyla ilgili belirgin bir farklılık 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruşen YANPAR gözlememişlerdir. Zararlının kimyasal mücadelesinde Diazinon un Chlorpyriphos ve Cypermethrin e göre daha etkili olduğu belirlenmiştir. Zararlının doğal düşmanı olarak ise Coccinellidae familyasına ait Chilocorus kuwanae Daeejeon, Coccinella septempunctata L., Hippodamia convergens Guerin-Meneville, Olla abdominalis Say olmak üzere dört adet predatör saptanmıştır. CABI, EPPO; (2008), Aphis illinoisensis in dağılışını Avrupa (Yunanistan), Asya (Türkiye), Kuzey Amerika (Ontario, Kanada, Meksika, Florida), Orta Amerika ve Karayipler ile Güney Amerika olarak bildirmişlerdir. Ayrıca zararlının Kartopu (Viburnum sp.) bitkisi üzerinde kışladığını bildirmişlerdir. Halima ve ark. (2010), Tunus ta asma bitkileri üzerinde ilk defa Aphis illinoisensis i tespit etmişler, zararlının morfolojisi, biyolojisi ve dağılımı ile ilgili çalışmalar yapmışlardır. Barjadze ve Karaca (2010), yaptıkları çalışmada Isparta ilinde gül bitkisi ve bağlarda Chaetosiphon tetrarhodum Walker ve Aphis illinoisensis i ayrıca bu zararlıların parazitoitleri olarak Aphidius eglanteriae Haliday ve Aphidius matricariae Haliday (Hymenoptera: Braconidae) yi tespit etmişlerdir. Laamari ve ark. (2010), Cezayir de asma bitkileri üzerinde Aphis illinoisensis i bulmuşlardır. Araştırıcılar yaprakbitinin 2002 yılında Türkiye de, 2005 yılında Yunanistan da, Güney Akdeniz in Kıyı Bölgelerinde ve Afrika da bulunduğunu bildirmişlerdir. Mejias ve ark. (2010), Costa Rica da tarımı yapılan ve yapılmayan bitkiler üzerindeki yaprakbiti parazitoitlerini saptamak amacıyla sörvey çalışması yapmışlardır. Çalışma sonucunda asma bitkisi üzerinde saptanan Aphis illinoisensis in parazitoiti Lysiphlebus testaceipes Cresson ve Lipolexis oregmae Gahan (Hymenoptera: Aphidiidae) yı tespit etmişlerdir. Olivera ve ark. (2010), Sırbistan ve Karadağ da henüz yeni olan fakat potansiyel olarak tehlikeli görülen yaprakbiti türlerini belirlemişlerdir. Yapılan çalışmada Sırbistan da Chaitophorus populifolli Essig, Myzocallis walshii Monell ve Trichosiphonaphis polygonifoliae Shinji türleri; Karadağ da ise Aphis illinoisensis ve Tinocallis kahawaluokalani Kirkaldy türlerini bildirmişlerdir. Çalışmada A. 8

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruşen YANPAR illinoisensis in asma bitkilerinde; T. kahawaluokalani nin ise dekoratif çalı ve ağaçcıklarda zarar yaptığını tespit etmişlerdir. Barjadze ve Ben-Dov (2011), Aphis illinoisensis i İsrail de asma bitkileri üzerinde tespit etmişlerdir ve asma bitkileri üzerinde kanatsız dişi bireylerin daha zararlı olduklarını bildirmişlerdir. Havelka ve ark. (2011), Akdeniz Ülkelerinde Aphis illinoisensis in parazitoitlerini belirlemeye çalışmışlar, çalışmanın sonucunda Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan da A. illinoisensis in parazitoiti Aphidius matricariae yi Hal.; Libya da Aphidius colemani Viereck yi; Cezayirde ise Lysiphlebus testaceipes Cress (Hymenoptera: Aphidiidae) i tespit etmişlerdir. Tespit edilen bu türleri biyolojik mücadele çalışmaları için umut veren türler olarak değerlendirmişlerdir. Moraiti ve ark. (2012), Aphis illinoisensis in gelişimi için gerekli sıcaklığın ve altı farklı asma bitkisi üzerinde gelişmelerini inceledikleri çalışmalarında Soultanina ve Agiorgitiko çeşitleri üzerinde 17-26 C arasında dört farklı sabit sıcaklıkta gelişimini belirlemişleridir. Ayrıca 23 C de Soultanina, Savvatiano, Moscato Bianco, Agiorgitiko, Mavrodafni ve Merlot çeşitlerinde A. illinoisensis in yaşam çizgileri ve popülasyon gelişimlerini belirlemişlerdir. Yaprakbitlerinin her iki çeşitte sıcaklık artışıyla birlikte gelişimlerinin hızlandığı görülmüştür. Soultanina ve Agiorgitiko çeşitlerinde sırasıyla en düşük gelişme eşiğinin 4.2 C ve 5.4 C olduğu belirlenmiş, ergin olabilmeleri için 110.9 ve 104.1 gün-derece gerektiği tespit edilmiştir. Yaprakbitleri Savvatiano çeşidinde Moscato Bianco, Soultanina, Mavrodafni çeşitlerine göre daha uzun süre yaşadığı ayrıca Agiorgitiko ve Merlot çeşitlerine göre daha uzun üreme sonrası süresi gösterdiği belirlenmiştir. Çalışmada ölüm oranları, gelişme süresi, üreme yeteneği ve popülasyon gelişimleri değerleri ile ilgili olarak çeşitler arasında belirgin bir fark gözlememişlerdir. Sonuç olarak tüm çeşitlerin A. illinoisensis için uygun konukçu olduğunu belirtmişlerdir. 9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruşen YANPAR 10

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ruşen YANPAR 7

3.MATERYAL VE METOD Ruşen YANPAR 3. MATERYAL VE METOT 3. 1. Materyal Çalışmanın ana materyalini Mersin ili bağ alanları ve bu alanlarda bulunan yaprakbiti türleri ile bu türlerin doğal düşmanları oluşturmaktadır. Bunun dışında çalışmalarda kullanılan hobo cihazı, sarı yapışkan tuzaklar çalışmanın diğer materyallerini oluşturmaktadır. Çalışmanın popülasyon takibi kısmındaki materyalleri ise Mersin ili bağ alanlarının yoğun olduğu belirlenen 2 farklı yörede üretici bağlarıdır. Bu alanlar; Çelebili ve Yanpar köylerinde belirlenen yaklaşık 5 da büyüklüğünde ve Tarsus beyazı çeşidinin yetiştirildiği bağ alanları olarak seçilmiştir. Şekil 3.1. Bağ alanlarında ve çeşitli asmalarda Aphididae (Hemiptera) türlerinin örneklendiği bölgeler (Anonymous, 2013). 11

3.MATERYAL VE METOD Ruşen YANPAR 3.2. Metot Çalışma Mersin ili bağ alanlarında bulunan yaprakbiti türlerinin ve bunların doğal düşmanlarının belirlenmesi ve iki farklı alanda Aphis illinoisensis in popülasyon takibinin izlenmesi olarak iki başlık altında gerçekleştirilmiştir. 3.2.1. Mersin İli Bağ Alanlarındaki Yaprakbiti Türlerinin Belirlenmesi Mersin ili bağ alanlarında zararlı olan yaprakbiti türlerini saptamak amacıyla vejetasyon süresince periyodik ve periyodik olmayan arazi çıkışları yapılmıştır. Bunun için çeşitli yörelerdeki asmalardan ve bağ yetiştiriciliğinin yaygın olduğu bölgelerden, toplam bağ alanının % 0,01'i esas alınarak örneklemeler yapılmıştır (Bora ve Karaca, 1970). Örnekleme yapılan her bağda, o bağı temsil edecek şekilde bağın köşegenleri istikametinden girilerek, her 4 5 omca da bir omcanın yaprak ve sürgünleri gözle kontrol edilip bulunan yaprakbitleri bulundukları bitki organıyla birlikte önce kese kâğıdı içerisine ve sonra naylon torbalara alınıp üzerine etiket bilgileri eklenerek buz kutusu içerisinde laboratuvara getirilmiştir. Bitki materyali (yaprak, dal, salkım, sürgün) üzerinde ergin dönemde olan yaprakbitleri, preparatı yapılmak üzere içerisinde % 70 lik alkol bulunan Eppendorf tüplerine konulmuştur. Yaprakbitlerinin preparasyonu Hille Ris Lambers in uyguladığı yönteme göre yapılıp (Düzgüneş, 1980) teşhis için Dr. Işıl Özdemir (Merkez Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü, Ankara) e gönderilmiştir. 3.2.2. Bağ Alanlarında Zararlı Olan Yaprakbiti Türlerinin Parazitoit ve Predatörlerinin saptanması Asma bitkisi üzerindeki yaprakbitlerinin parazitoit ve predatörlerini saptamak amacıyla bağ alanlarından örnekler alınmıştır. Yaprakbiti 12

3.MATERYAL VE METOD Ruşen YANPAR örneklemesinde uygulanan yöntem ile aynı olmak üzere parazitli mumyalar olduğu düşünülen zararlı kolonileri, önce kağıt torbalara sonra; polietilen poşetlerle buz kutuları içerisinde, laboratuvara getirilmiştir. Şekil 3.2. Asma yaprağında parazitli yaprakbitleri (Fotoğraf: R. Yanpar) Sürgün ve yapraklar üzerinde olası diğer zararlı türler ve avcılar ortamdan uzaklaştırılmıştır. Alınan örnekler üstü ve yanları böceklerin hava alabileceği şekilde kesilip tül ile kapatılmış 5 litrelik plastik kavanozlara konulup, kavanozların üstü siyah bezle örtülerek, kavanozda kapalı ucu dışarıda açık ucu içeride olan bir cam tüp yerleştirilmiştir. Günlük kontroller yapılıp ışığa ve dolayısıyla cam tüpe toplanan parazitoit bireylerinin koleksiyonu yapılıp, teşhise hazır hale getirilmiş ve teşhis için Aphidiidae familyasına bağlı türler Prof. Dr. A. Neşet KILINÇER (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Ankara) e, Encyrtidae ve Pteromalidae familyalarına ait türler ise Dr. George JAPOSHVILI (Entomology and Biocontrol Research Centre Agricultural University of Georgia, Georgia) ye gönderilmiştir. Predatörlerin elde edilmesi amacı ile üzerinde avcı ve besinin bulunduğu bitki aksamının yerleştirilebileceği değişik tipte kültür kaplarından 13

3.MATERYAL VE METOD Ruşen YANPAR yararlanılmıştır. Ayrıca Steiner hunisi (Steiner, 1962) yardımıyla silkme yöntemi uygulanarak sürgünler üzerindeki mevcut diğer predatörlerin elde edilmesi sağlanmıştır. Yaprakbiti ile doğrudan beslendiği görülen türlerin ergin dönemde olanların koleksiyonu yapılıp, ergin öncesi dönemde olanlar ise yeterli miktarda besin verilerek ergin döneme geçmeleri sağlandıktan sonra koleksiyonları yapılmıştır. Ayrıca bağ alanlarından toplanan ve zararlı ile beslendiği görülmemiş olan ergin dönemdeki avcılar ise yeme denemelerine tabi tutularak yaprakbitlerinin avcısı olup olmadığı da kontrol edilmiştir. Teşhis için hazırlanan predatörlerden Coccinellidae familyasına bağlı türler Prof. Dr. Nedim UYGUN (Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Adana), Syrphidae familyasına bağlı türler Prof. Dr. Faruk ÖZGÜR (Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Adana), Chrysopidae familyasına bağlı türler Dr. Ferenc Szentkiralyi (Department of Zoology, Plant Protection Institute of Centre Agricultural Research, Hungarian Academy of Sciences, Budapest) tarafından yapılmıştır. 3.2.3. Aphis illinoisensis in Popülasyon Gelişiminin Belirlenmesi Mersin ilinde Aphis illinoisensis in popülasyon gelişmesini belirlemek amacıyla Akdeniz İlçesine bağlı Yanpar Köyü ve Toroslar İlçesine bağlı Çelebili Köyü nde seçilen yaklaşık 5 da lık bağlarda çalışmalar yürütülmüştür. Zararlının popülasyon gelişimi iki farklı örnekleme yöntemi kullanılarak belirlenmiştir. Bunların ilkinde; her bağ alanında 10 omca kontrol edilmiş ve her omcadan 4 farklı yöney ve bir de merkezden 5 er adet olmak üzere bağ alanından toplam 250 yaprak örneği alınıp üzerindeki yaprakbitleri sayılmıştır. Ayrıca sürgünlerde kontrol edilmiş ve bulunan yaprakbitleri kaydedilmiştir. Sayımlarda ergin ve nimf dönemi birlikte ele alınmıştır. İkinci yöntemde sarı yapışkan tuzaklar üzerindeki kanatlı bireyler sayılmıştır. Örneklemeler İlkbahar ve Yaz aylarında haftada bir, diğer dönemlerde ise iki haftada bir yapılmıştır. Sayımlar sırasında örnekleme yapılan bağlara günlük sıcaklık ve nem değerlerini tespit etmek amacıyla hobo cihazı yerleştirilmiştir. 14

3.MATERYAL VE METOD Ruşen YANPAR Şekil 3.3. Yaprakbiti türleri ile doğal düşmanlarını belirlemek amacıyla kullanılansarı yapışkan tuzak. Seçilen bağlarda yaprakbiti türlerini ve doğal düşmanlarını tespit etmek amacıyla 10x25 ebatlarında dikdörtgen sarı yapışkan tuzaklar asılmıştır. Sarı yapışkan tuzaklar 21 Nisan tarihinde her 2 köydeki bağda seçilen bir omcaya asılmış olup asmalar yapraklarını dökene dek her hafta yenisiyle değiştirilmiştir. Sarı yapışkan tuzaklarda yakalanan Aphis illinoisensis bireyleri popülasyon sayımında ayrıca ele alınmıştır. Yine sarı yapışkan tuzaklarda yakalanan parazitoit türler familya düzeyinde kayıt edilmiştir. 15

3.MATERYAL VE METOD Ruşen YANPAR 16

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR 4.BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Mersin İli Bağ Alanlarındaki Yaprakbiti Türlerinin Belirlenmesi Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında Aphididae familyasına ait toplam 5 tür saptanmıştır (Çizelge 4.1). Çizelge 4.1. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada belirlenen Aphididae familyasına bağlı türler Türler Saptandığı Bağ Sayısı Bulunma Oranı Aphis illinoisensis Shimer 38 % 71.6 Aphis fabae Scopoli 8 % 15.0 Myzus persicae Sulz. 5 % 9.4 Aulacorthum solani Kaltenbach 1 % 1.8 Brachycaudus helichrysi Kaltenbach 1 % 1.8 Çizelge 4.2. Yaprakbiti türlerinin belirlendiği tarih ve örnekleme yerleri Yaprakbiti türü Örneklendiği tarih Örneklendiği yer 29.vi.2011 Yeniköy 17.vii.2011 Yanpar 19.vii.2011 Resulköy 19.vii.2011 Yeniköy 24.vii.2011 Ayvagediği 29.vii.2011 Çağlarca 20.viii.2011 Şahinpınarı 23.viii2011 Şahinpınarı 01.ix.2011 Güzelyayla 02.ix.2011 Ayvagediği 08.ix.2011 45 Evler sokağı-süs Aphis illinoisensis asması 08.iv.2012 Ulaş 21.iv.2012 Çelebili 25.iv.2012 Musalı 05.v.2012 Çelebili 17

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR 17.v.2012 Doruklu 19.v.2012 Çelebili 26.v.2012 Çelebili 01.vi.2012 Musalı 01.vi.2012 Musalı 01.vi.2012 Çelebili 02.vi.2012 Bağcılar 08.vi.2012 Çelebili 08.vi.2012 Çelebili 08.vi.2012 Musalı 05.vii.2012 Yeniköy 12.vii.2012 Doğançay 28.vii.2012 Güzelyayla 28.vii.2012 Yeniköy 28.vii.2012 Güzelyayla 28.vii.2012 Güzelyayla 05.viii.2012 Gözne 05.viii.2012 Ayvagediği 05.viii.2012 Ayvagediği 13.viii.2012 Güzelyayla 13.viii.2012 Güzelyayla 13.viii.2012 Güzelyayla 13.viii.2012 Güzelyayla 16.viii.2012 Değnek Aphis fabae 25.iv.2012 Musalı 05.v.2012 Çelebili 05.v.2012 Yanpar 12.v.2012 Yanpar 19.v.2012 Yanpar 26.v.2012 Yanpar 18

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR 26.v.2012 Yanpar 13.vi.2012 Güzelyayla Myzus persicae 08.iv.2012 Ulaş 14.iv.2012 Çelebili 25.iv.2012 Musalı 09.v.2012 Musalı 28.viii.2012 Güzelyayla Aulacorthum solani 21.iv.2012 Yanpar Brachycaudus helichrysi 21.iv.2012 Yanpar Çizelge 4.1. de görüldüğü gibi bağlarda en sık rastlanan yaprakbiti türünün Aphis illinoisensis Shimer olduğu ve bunu Aphis fabae Scopoli nin izlediği belirlenmiştir. Bağ alanlarında rastlanılan diğer türler Myzus persicae, Aulacorthum solani Kaltenbach, Brachycaudus helichrysi Kalt olarak tespit edilmiştir. Literatürde yabani asma olarak bilinen Vitis vinifera sylvestris de zararlı tür olarak A. illinoisensis belirtilirken kültür asmasında zararlı olan türler A. craccivora Koch, A. fabae Scopoli, A. gossypii Glover, A. illinoisensis, A. spiraecola Patch, Aploneura ampelina Mokrzecky, Aulacorthum solani, Brachycaudus helichrysi., Macrosiphum euphorbiae Thomas, Toxoptera aurantii Boyer olarak belirtilmiştir (Holman, 2009). Nitekim, bu konuda Roma (İtalya) da yapılan bir çalışmada A. gossypii ve M. euphorbiae yi asmalarda en yaygın, A. craccivora ise nadiren bulunan tür olarak saptanmıştır (Ciampolini ve Maiulini, 1990). Yapılan bir diğer çalışmada A. illinoisensis i Adana ilinde ev çardak asmalarında, daha sonraki yıllarda Adana, Mersin, Hatay ve Kilis illerindeki gerek ev çardak asmalarında ve gerekse de bazı bağ alanlarında lokal olarak bulunduğu ilk kez rapor edilmiştir (Öztürk ve ark., 2001). Yine Tunus ta yapılan bir çalışmada A. illinoisensis asma bitkileri üzerinde ilk defa saptanmıştır (Halima ve ark.,2010). İsrail de yapılan bir başka çalışmada asma bitkileri üzerinde A. illinoisensis i tespit etmişlerdir, asma bitkileri üzerinde kanatsız dişi bireylerin daha zararlı olduklarını belirtmişlerdir (Barjadze ve ark., 2011). Teksas ta yapılan 19

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR bir çalışmada yapılan örneklemeler doğrultusunda A. illinoisensis ilk olarak asma bitkilerinde, daha sonra yabani asma üzerinde, sonrasında ise Campsis radicans olarak tanımlanan sarmaşık bitkisi üzerinde bulunmuştur (Mortimer ve ark.,1965). 4.1.1. Aphis illinoisensis in Tanımı ve Yaşayışı Aphis illinoisensis (Bağ yaprakbiti) bireyleri küçük, oldukça parlak ve koyu kırmızı-kahverengi siyahımsı renktedir (Şekil 4.1). Corniculus ları birbirinden ayrı, uzun ve iyi gelişmiştir. Zararlı, kışı Siyah akdiken (Viburnum prunifolium (Caprifoliaceae)) in tomurcukları etrafında yumurta döneminde geçirir (Blackman ve Eastop, 1989). Şekil 4.1. Asma yaprağında Aphis illinoisensis bireyleri (Öztürk, 2007) 4.1.1.1. Aphis illinoisensis in Zarar Şekli, Konukçuları A. illinoisensis vegetasyon süresince asmanın genç sürgün ve yapraklarında koloniler halinde bulunur ve bitki özsuyunu emmek suretiyle beslenip, fumajin oluştururlar (Şekil 4.2). Ayrıca, yüksek popülasyon 20

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR yoğunluklarında asmanın salkımlarına da geçerler ve üzüm danelerinde emgi yaparak, dökülme ve dolayısıyla da ürün kaybına neden olmaktadırlar (Şekil 4.3). Ayrıca bu türün, diğer yaprakbitlerinin aksine daha çok orantılı nemin düşük olduğu kuru hava koşullarında yüksek popülasyonlar oluşturarak zarar yaptığı belirlenmiştir (Pfeiffer ve Schultz,1986). Şekil 4.2. Asma yaprağında A. illinoisensis bireyleri (Fotoğraf: R.Yanpar) 21

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR Şekil 4.3. A. illinoisensis in salkımlarda zararı (Fotoğraf: R. Yanpar) A. illinoisensis, aynı zamanda bazı önemli virüslerin (Papaya Ringstop Virüs (PRSV), Watermelon Mosaic Potyvirüs 2 (WMV-2), Cucurbit Potyvirüs (CPV) ve Zucchini Yellow Mosaic Virüs (ZYMV) vektörü olarak da bilinmektedir (Adlerz, 1987; Webb ve ark., 1994). Asma, A. illinoisensis in ikinci derece konukçusudur. Vitis vinifera, V. tiliaefolia ve Cissus sicyoides gibi üzüm çeşitlerinin yabani ve kültür formları ile Papaya bitkisi, zararlının diğer konukçuları arasındadır (Pfeiffer ve Schultz, 1986; Pantoja, 2005). 4.1.2. Aphis fabae in Tanımı ve Yaşayışı Aphis fabae nin genç kolonileri taze sürgünlerde mat siyah renkli yaprakbitlerinden oluşur. Daha yaşlı bireyler beyaz renkli işaretli olup, bitkinin diğer kısımlarına dağılırlar. Kanatsız bireyler 1.5 3.1 mm; kanatlı bireyler ise 1.3 2.6 mm dir. Aphis fabae; Euonymus europaeus (Celastraceae), Viburnum opulus (Adoxaceae) ve ikincil konukçu bitkileri arasında değişen heteroecious holocyclic yaşam şekli gösterir (Blackman ve Eastop, 1989). 22

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR 4.1.2.1. Aphis fabae nin Zarar Şekli ve Konukçuları Yaprakbitleri çok hızlı üreme ve büyük koloniler oluşturabilme kapasitesine sahiptir. Bitkinin genç dokularında kümelenip bitki besin maddeleriyle beslenirler. Beslenmeleri sonucu yaprak kıvrılmaları oluşur ve bitkinin büyümesini engellerler. Ayrıca beslenmeleri sonucu fumajin meydana getirerek zararını arttırır. Bakla yaprakbiti sebzelerde yaygın birçok virüs hastalıkları başta olmak üzere sayısız bitki virüs hastalıklarına vektörlük yapar. Kennedy ve ark. (1962) 60 dan fazla virüs etmeninin bakla yaprakbiti ile taşındığını bildirmişlerdir. Aphis fabae için; yaz döneminde Chenopodiaceae familyası uygun konukçu gibi görünse de oldukçu geniş bir konukçu listesine sahiptir. Kuşkonmaz, pancar, havuç, kereviz, mısır, bakla, pırasa, marul, soğan, yaban havucu, bezelye, ıspanak ve kabak gibi sebzeler konukçularıdır. Aynı zamanda Avrupa da şeker pancarında virüs hastalıklarını taşıması sebebiyle önemli zararlı konumundadır (Capinera, 2001). 4.2. Bağ Alanlarında Saptanmış Olan Yaprakbiti Türlerinin Parazitoit ve Predatörleri 4.2.1. Tespit Edilen Predatör Türler 4.2.1.1. Coccinellidae Familyasına Ait Predatör Türler 2011-2012 yıllarında bağ alanlarında ve ev asmalarında yaprakbitlerinin predatörleri olarak Coccinellidae familyasına ait yedi tür tespit edilmiştir. Çizelge 4.3. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada tespit edilen Coccinellidae familyasına bağlı türler Tür Beslendiği yaprakbiti türü Örneklendiği Tarih Örneklendiği yer Coccinella Aphis 08.iv.2012 Ulaş septempunctata L. illinoisensis Myzus persicae 08.iv.2012 Ulaş Aphis fabae 05.v.2012 Çelebili 23

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR Oenopia (Synharmonia) conglobata L. Aphis illinoisensis 24.vii.2011 Ayvagediği Aphis 13.viii.2012 Güzelyayla illinoisensis Hippodamia (Adania) variegata Goeze Aphis illinoisensis 05.viii.2012 Ayvagediği Aphis 13.viii.2012 Güzelyayla Adalia fasciatopunctata revelierei Mulsant Cheilomenes propingua Mulsant Scymnus frontalis Fabricius Scymnus pallipediformis Günther illinoisensis Aphis illinoisensis Aphis illinoisensis Aphis illinoisensis Aphis illinoisensis 24.vii.2011 23.viii.2011 19.vii.2011 08.ix.2011 Ayvagediği Şahinpınarı Resulköy 45 Evler sokağı Çizelge 4.3 te görüldüğü gibi Coccinella septempunctata bağ alanlarında belirlenen yaprakbitlerinin genel avcısı durumundadır. Bu çalışmada sadece Aphis illinoisensis ile beslenen türlerin ise Oenopia (Synharmonia) conglobata, Hippodamia (Adania) variegata, Adalia fasciatopunctata revelierei, Cheilomenes propingua, Scymnus frontalis, Scymnus pallipediformis olduğu belirlenmiştir. Nitekim, bu konuda Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde yapılan bir çalışmada A. illinoisensis in doğal düşmanı olarak Scymnus subvillosus Goeze ve Scymnus rubromaculatus Goeze belirlenmiştir (Kocadal ve Ulusoy, 2006). Kaliforniya da yapılan bir diğer çalışmada bağlarda Hippodamia convergens Guerin-Meneville yoğun tür olarak tespit edilmiştir (Costello ve Daanne, 1998). Ege Bölgesi bağ alanlarında bulunan predatörlerin belirlendiği bir diğer çalışmada Coccinellidae familyasına ait Adonia variegata, Coccinella septempunctata, C. quatuordecimpustulata L., Exochomus quadripustulatus L., Propylaea quatuordecimpunctata L., Scymnus apetzi Mulsant, S.auritus Thunbg, S. 24

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR inderihensis Mulsant, S. flagellisiphonatus Fürsch, S. levaillanti Muls., S. pallipediformis, S. mediterraneus Khnzorian, S. rubromaculatus, S. quadriguttatus Fürseh, Synharmonia conglobata L., S. oncina Ol., Stethorus gilvifrons Muls, S. punctillum Weise türleri tespit edilmiştir (Göven ve Güven, 2000). 4.2.1.2. Syrphidae Familyasına Ait Predatör Türler Çizelge 4.4. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada tespit edilen Syrphidae familyasına bağlı türler Tür Beslendiği yaprakbiti türü Örneklendiği Tarih Örneklendiği yer Episyrphus Aphis 02.ix.2011 Ayvagediği balteatus De Geer illinoisensis Metasyrphus corollae (F.) Aphis illinoisensis 02.ix.2011 Ayvagediği Çizelge 4.4 de görüldüğü gibi A.illinoisensis in Syrphidae familyasına ait predatörleri Episyrphus balteatus ve Metasyrphus corollae olarak belirlenmiştir. Nitekim, daha önce E. balteatus ve M. corollae nin Doğu Akdeniz Bölgesi nde yaygın olarak bulunduğu bildirilmiştir (Özgür, 1986). Adana ve Mersin illerinde yapılan bir diğer çalışmada şeftali ve nektarin bahçelerinde Syrphidae familyasına ait Ishiodon scutellaris F., Metasyrphus corollae F. ve Episyrphus balteatus De Geer olmak üzere predatör üç tür saptanmıştır (Hazır ve Ulusoy, 2012). Yapılan bir diğer çalışmada her iki türün Aphis fabae ile beslendiği (Aslan ve Uygun,2007) belirtilse de literatürde A.illinoisensis ile beslendiğine dair kayıt bulunamamıştır. Ancak daha önce yapılmış olan birçok çalışmada Syrphidae ve Chrysopidae familyasına ait türlerin yaprakbitlerinin etkili predatörleri arasında olduğu bildirilmiştir (Kılıç et al. 2001; Uygun et al. 2002 a atfen Hazır ve Ulusoy, 2012). 25

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR 4.2.1.3. Chrysopidae Familyasına Ait Predatör Türler Çizelge 4.5. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada tespit edilen Chrysopidae familyasına bağlı türler Tür Beslendiği yaprakbiti türü Örneklendiği Tarih Örneklendiği yer Chrysoperla Aphis 02.ix.2011 Ayvagediği pallida Henry illinoisensis Cunctochrysa baetica Hölzel Aphis illinoisensis 02.ix.2011 Ayvagediği Çizelge 4.5 te görüldüğü gibi A. illinoisensis in Chrysopidae familyasına ait predatörü Chrysoperla pallida Henry ve Cunctochrysa baetica Hölzel olarak belirlenmiştir. Nitekim, bu konuda Pennsylvania (ABD) nın Erie şehri bağ alanlarında Chrysopidae familyasına ait Chrysopa oculata Say, C. carnea Stephens, C. rufilabris Stephens, C. harrisii Fitch ve C. quadripunctata olmak üzere beş tür saptanmıştır (Jubb ve Masteller, 1977). Kaliforniya da yapılmış bir diğer çalışmada ise bağ alanlarında Chrysoperla carnea Stephens, C. comanche Banks ve C. oculata Saymark predatör türler olarak belirlenmiştir (Costello ve Daanne, 1998). Ayrıca Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde yürütülmüş bir çalışmada A. illinoisensis in predatörü olarak Chrysoperla carnea Stephens bulunmuştur (Kocadal ve Ulusoy, 2006). Ege Bölgesi bağ alanlarında bulunan predatörlerin belirlendiği bir diğer çalışmada Chrysopidae familyasına ait Chrysoperla carnea ve Dichochrysa prasina Burmeister türleri tespit edilmiştir (Göven ve Güven, 2000). Yapılan çalışmada belirlenen Chrysopidae familyasına bağlı türlerin, konu ile ilgili yapılmış önceki çalışmalarda tespit edilen türlerden farklı olduğu belirlenmiştir. 4.2.2. Aphis illinoisensis in Parazitoitleri 2011-2012 yıllarında bağ alanlarında ve ev asmalarında yaprakbitlerinin parazitoitleri olarak Aphidiidae familyasına ait tek tür tespit edilmiştir. Ayrıca Encyrtidae ve Pteromalidae familyalarına ait 2 hiperparazitoit tür tespit edilmiştir. 26

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR 4.2.2.1. Aphidiidae, Encyrtidae ve Pteromalidae Familyalarına Ait Türler Çizelge 4.6. Mersin ili bağlarında 2011-2012 yıllarında yapılan çalışmada tespit edilen Aphidiidae familyasına bağlı türler Tür Parazitlediği Örneklendiği Örneklendiği yer yaprakbiti türü Tarih Aphidius matricariae Aphis 17.vii.2011 Yanpar Haliday illinoisensis 19.vii.2011 Resulköy 19.vii.2011 Yeniköy 24.vii.2011 Ayvagediği 20.viii.2011 Şahinpınarı Aphidius matricariae örnekleme yapılan beş farklı bölgede A. illinoisensis in spesifik parazitoiti olarak belirlenmiştir (Çizelge 4.6). Nitekim, bu konuda Isparta ilinde yapılmış bir çalışmada gül bitkisi üzerindeki A. illinoisensis in parazitoitleri Aphidius eglanteriae Haliday ve Aphidius matricariae (Hymenoptera: Braconidae) tespit edilmiştir (Barjadze ve Karaca, 2010). Costa Rica da yapılmış bir diğer çalışmada asma bitkisi üzerinde, A. illinoisensis in parazitoiti Lysiphlebus testaceipes Cresson ve Lipolexis oregmae Gahan (Hymenoptera: Aphidiidae) yi tespit etmişlerdir (Mejias ve ark., 2010). Yapılan bir diğer çalışmada Akdeniz Ülkelerinde A. illinoisensis in parazitoitleri belirlenmiştir. Çalışma sonucunda Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan da Aphidius matricariae yi; Libya da Aphidius colemani Viereck yi; Cezayirde ise Lysiphlebus testaceipes i tespit etmişlerdir (Havelka ve ark., 2011). Yürütülen çalışmada Encyrtidae ve Pteromalidae familyalarına ait hiperparazitoit olarak iki tür tespit edilmiştir. Syrphophagus aphidivorus Mayr ve Pachyneuron aphidis Bouche, örnekleme yapılan Ayvagediği ve Güzelyayla Beldelerinde bulunan ev asmalarında saptanmıştır. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti nde yapılmış bir çalışmada A. illinoisensis in hiperparazitoiti olarak Aphidencyrtus sp. (Hymenoptera: Encyrtidae) tespit edilmiştir (Kocadal ve Ulusoy, 2006). 27

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR 4.2.3. Sarı Yapışkan Tuzaklarda Tespit Edilen Doğal Düşmanlar Şekil 4.4. Çelebili köyünde bağ alanındaki sarı yapışkan tuzaklardan elde edilen doğal düşmanlar Şekil 4.4 de görüldüğü gibi Çelebili köyünde popülasyon takibi yapılan bağdaki sarı yapışkan tuzaklardan Pteromalidae familyasına ait hiperparazitoit ve Aphidiidae familyasına ait parazitoit bireyler saptanmıştır. Tuzaklarda saptanan bireyler morfolojik özellikleri ele alınarak familya düzeyinde kaydedilmiştir. 28

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR Şekil 4.5. Yanpar köyünde bağ alanındaki sarı yapışkan tuzaktan elde edilen doğal düşmanlar Şekil 4.5 te görüldüğü gibi Yanpar köyünde popülasyon takibi yapılan bağdaki sarı yapışkan tuzaklardan Pteromalidae ve Encrytidae familyalarına ait hiperparazitoit, Aphidiidae familyasına ait parazitoit ve Chrysopidae familyasına ait avcı türler saptanmıştır. 4.3. Aphis illinoisensis in Bağ Alanları ndaki Popülasyon Gelişimi Aphis illinoisensis in popülasyon gelişimini belirlemek amacıyla çalışmalara 14 Nisan da sürgünler yaklaşık 10 cm uzunluğunda iken başlanmıştır. 29

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR Şekil 4.6. Çelebili köyündeki bağ alanında Aphis illinoisensis in popülasyon değişimi Şekil 4.7. Çelebili köyü 2012 yılı haftalık sıcaklık ve nem ortalamaları 30

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR Şekil 4.8. Yanpar köyündeki bağ alanında Aphis illinoisensis in popülasyon değişimi Şekil 4.9. Yanpar köyü 2012 yılı haftalık sıcaklık ve nem ortalamaları Şekil 4.6 ve Şekil 4.8 de görüldüğü gibi Aphis illinoisensis ilk olarak nisan ayında görülmüş olup mayıs ayı ortalarında bir miktar popülasyon artışı gözlenmiştir. Bu artışa bağlı olarak en yüksek yaprakbiti birey sayısı (ergin, ergin 31

4.BULGULAR VE TARTIŞMA Ruşen YANPAR kanatlı, nimf) Çelebili köyünde 26.05.2012 tarihinde 19 adet/250 yaprak bulunurken; Yanpar köyünde 12.05.2012 ve 19.05 2012 tarihlerinde 21 adet/250 yaprak olarak tespit edilmiştir. Çelebili köyünün rakım seviyesi, Yanpar köyüne göre daha yüksektir. Dolayısıyla A. illinoisensis Çelebili köyü nde Yanpar köyü ne göre daha geç dönemlerde görülmüştür. A. illinoisensis in bağlarda genel olarak ilk sürgünler oluştuğunda ve çiçek döneminde zararlı olduğu gözlenmiştir. A. illinoisensis in tespit edildiği tarihler ile asmanın fenolojik dönemi örtüşmektedir. Ancak; yine de yaprak sayımlarında A. illinoisensis in yoğun popülasyon oluşturmadığı saptanmıştır. El Halil (Filistin) bölgesindeki asmalarda yapılan bir çalışmada A. illinoisensis in nisan ayından itibaren haziran ayı sonuna kadar uçuş aktivitesi gösterdiği ve nisan ayının ortasında zararlının en yüksek popülasyon yoğunluğuna ulaştığı belirlenmiştir (Za aqiq ve Hamdan, 2007). 4.3.1. Aphis illinoisensis in Bağ Alanlarındaki Sarı Yapışkan Tuzaklarda Popülasyon Gelişimi Sarı yapışkan tuzaklar 28 Nisan tarihinde her 2 köydeki bağda seçilen bir omcaya asılmıştır. Sarı yapışkan tuzaklar asmalar yapraklarını dökene dek her hafta yenisiyle değiştirilmiştir. Tuzaklar üzerindeki kanatlı A. illinoisensis bireyleri sayılmıştır (Şekil 4.10 ve Şekil 4.11). 32