Respublikanın tədris rus dilində olan ümumtəhsil məktəblərinin 11-ci sinifləri üçün Azərbaycan dili dərsliyi Müəllif: Afad Qurbanov Bakı: XXI YNE, 2012. Dərslik ilə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY 2
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmunun işlənməsi baxımından; 2. Dil və yazı üslubu baxımından; 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından. 1. Məzmunun işlənməsi baxımından Dərslik hazırda respublikanın ümumtəhsil məktəblərində qüvvədə olan tədris proqramı əsasında hazırlanmışdır. Dərsliyin əvvəlində Azərbaycan dili haqqında məlumat, sonunda isə Yekunlaşdırıcı tapşırıqlar, Sinifdənxaric oxu materialları, 2 səhifəlik Terminlər lüğəti, 13 səhifəlik Azərbaycanca-rusca lüğət, Proqram və Mündəricat verilmişdir. Dərsliyə salınmış bədii mətnlər ixtisarla verilmişdir. Lakin seçilmiş parçalar uğursuz olduğundan, natamamlıq aydın şəkildə nəzərə çarpır. Bəzi mətnlərdən verilmiş hissələr isə ümumiyyətlə, bədii əsər haqqında, onun məqsədi və ideyası haqqında təsəvvür yaratmır. Məsələn, Qılınc və qələm (səh.8-10), Məktub yetişmədi (səh.11-13), Aydın (səh.16-18), Dilara (səh.18.20). Bioqrafik xarakterli mətnlərin sonunda verilmiş suallar birbaşa mətnə aid olan və cavabı üzdə olan suallar olub araşdırma tələb etmir. Məsələn, səhifə 8, 11, 16, 21, 25, 28, 64, 68. Bədii mətnlərə aid suallara yalnız Məmməd Rahimin Leninqrad göylərində əsərində rast gəlinir (səh.34-36). Bu cür suallar şagirdi əlavə məlumatlar öyrənməyə vadar edir. Dərslikdə hər mətnin sonunda xeyli sözün tərcüməsinin verilməsi, dərsliyin sonunda (səh.96-108) kifayət qədər zəngin Azərbaycanca-rusca lüğət in verilməsi müsbət haldır. Lakin mətnlərə aid lüğətdə əksər halda şagirdə kiçik siniflərdən tanış olan, çox işlənən, sadə sözlərin yer alması, hətta eyni sözün dəfələrlə təkrarlanmasına rast gəlinir. Tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlə, baş və budaq cümlə, budaq cümlənin növləri kimi mövzulara geniş yer verilməsinə ehtiyac yoxdur. Rus bölməsinin şagirdi üçün qrammatikada bu dərəcədə incəlik, dərinlik gərək deyil. Sinifdənxaric oxu materiallarına (səh.75-93) daxil edilmiş mətn və şeirlərin heç də hamısını uğurlu hesab etmək olmaz. Bədii mətnlərdən verilmiş parçalar ( 3, 9, 15, 18, 20) əsər haqqında şagirdə heç nə demir. Publisistik mətnlər də bir o qədər maraq doğurmur: 1, 5, 14, 17, 19 və s. 3
2. Dil və yazı üslubu baxımından Dərslik dil və üslub cəhətdən əsasən 11-ci sinif şagirdlərinin yaş səviyyəsinə uyğundur. Bununla yanaşı, müəyyən qüsurlara da rast gəlinir. Bunlar aşağıdakılardır: Səhifə 3-də 3-cü sətirdə Özbəkistan, Qazaxıstan və başqa yerlərdə əvəzinə Özbəkistan, Qazaxıstan və başqa ölkələrdə verilməsi məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə 3-cü abzasda başqa dillərin inkişaf etməsində əvəzinə başqa dillərin inkişafında verilməsi daha yaxşı olar. Səhifə 11-də Abdulla Şaiq mətninin 4-cü abzasında kiçik oxucu əvəzinə azyaşlı oxucu verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 12-də Məktub yetişmədi hekayəsində Molla Fərzəli qələmi qələmdana qoydu... cümləsi abzasdan verilməlidir. Səhifə 15-də Cəfər Cabbarlı mətninin 1-ci abzasının son cümləsində kiçik Cəfər əvəzinə balaca Cəfər verilməsi məqsədəuyğundur. Həmin mətnin 2-ci abzasında politexnik məktəbə əvəzinə texniki məktəbinə olsa, düzgün olar. Səhifə 22-də Mehman mətninin 2-ci abzasında qarşısında sözündə r hərfi buraxılmışdır. Səhifə 24-də Əli Vəliyev mətnində 2-ci abzasda Ə.Vəliyevin son illərdə yaratdığı... cümləsinin Ə.Vəliyevin həyatının son illərində yaratdığı... kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 28-də belarus sözü belorus kimi verilmişdir. Yenə həmin səhifədə mətnin 6-cı abzasında S.Vurğun tərcümə sahəsində də böyük fəaliyyət göstərmişdir cümləsinin S.Vurğun yaradıcılığında tərcümə sahəsinə də geniş yer ayırmışdır kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 36-da 2-ci çalışmanın şərti Şeirin əvvəlindən 10 misranı əzbərləyin əvəzinə Şeirin ilk 10 misrasını əzbərləyin kimi verilsə, daha məqsədəuyğun olar. Səhifə 40-da Mikayıl Müşfiq mətninin 3-cü abzasında zəngin hafizə ifadəsinin güclü hafizə və ya güclü yaddaş kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 45-də Suallara cavab verin bölməsində 2-ci və 3-cü suallarda zərflik sözünün cəmdə verilməsinə ehtiyac yoxdur. Səhifə 46-da Rəsul Rza mətninin 1-ci cümləsinin Şair Rəsul İbrahim oğlu Rzayev... kimi başlanması qüsur sayıla bilər, çünki dərslikdəki bütün ədəbi xadimlər arasında təkcə R.Rza ilk cümlədəncə şair kimi təqdim olunur. 4
Səhifə 50-də Yeni il mahnısı mətninin 2-ci abzasının 2-ci və 3-cü cümlələrində elə bil modal söz olduğu üçün ondan sonra vergül qoyulmalıdır. Səhifə 55-də Buz heykəl mətninin 3-cü abzasının 2-ci cümləsində hiss iləsə əvəzinə hiss ilə isə verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 56-da 5-ci tapşırıqda yaşamalıyıq sözü səhvən yaşamayılıq kimi verilmişdir. Səhifə 60-da İsmayıl Şıxlı mətnində Belarus sözü Belorusiya kimi təqdim olunmuşdur. Həmin mətndə İsmayıl Şıxlının yazıçı kimi təqdimatı bəsit verilmişdir. Onun Xalq yazıçısı adı və eləcə də, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri olması qeyd edilməyib. Səhifə 64-də Nəbi Xəzri mətnində onun Xalq şairi adı alması qeyd olunsa idi, daha yaxşı olar. Səhifə 67-də Bəxtiyar Vahabzadə mətninin 2-ci cümləsində Şair ibtidai təhsilini doğma vətəni Şəkidə almışdır cümləsində doğma vətən əvəzinə doğma yurd olması məqsədəuyğundur. Həmin mətndə filoloji fakültə əvəzinə filologiya fakültəsi olmalıdır. B, Vahabzadə məhsuldar şairdir cümləsinin keçmiş zamanda verilməsi məqsədəuyğun olar. Həmin cümlədə vergül əvəzinə nöqtə qoyulmalıdır. Səhifə 71-də 4-cü çalışmanın sonuncu cümləsində elə bil modal sözündən sonra vergül qoyulmalıdır. Səhifə 75-də Ovdan təbiət ziyan çəkmir mətnində Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi əvəzinə Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi olmalıdır. Səhifə 88-də axırdan 2-ci abzasda Azərbaycan sözü səhvən Azxərbaycan kimi verilmişdir. 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından Dizayn və bədii tərtibat baxımından dərslik qənaətbəxşdir. Dərslikdə vahid dizayn prinsipi gözlənilmişdir. Dərsliyin üz qabığı məzmunu tamamlayır. Hər mövzuda çalışmaların sıralanması 1 rəqəmindən başlayaraq artan sıra ilə nömrələnsə idi, daha məqsədəuyğun olardı. 5
4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından Dərslikdə Suallara cavab verin, Sözləri cümlədə işlədin, Köçürün, Tərcümə edin şərtli müxtəlif tapşırıqlar verilmişdir. Mətnlərə dair verilmiş tapşırıqlar arasında...məzmununu nağıl etməyi öyrənin kimi çalışmalara da yer ayrılmışdır. Lakin belə çalışmaların şərtinin redaktəyə ehtiyacı var. Şeir parçalarına aid tapşırıqların şərti isə yalnız Şeiri ifadəli oxuyun, Şeiri ifadəli oxuyun və əzbərləyin kimi verilmişdir. Məsələn, səhifə 30, çalışma 1; səhifə 42, çalışma 1; səhifə 67, çalışma 4 və s. Dərslikdəki şeirlərə aid yaradıcı tapşırıqların verilməsi təklif edilir. Səhifə 4-7-də Morfologiyanın təkrarına dair çalışmalar başlığı altında tapşırıqlar verilmişdir. 1-6-cı tapşırıqlar isim mövzusuna aid olub, çox sadədir. İsimə dair bilikləri yoxlamaq üçün daha münasib nümunələr vermək və daha maraqlı tapşırıqlar qoymaq məqsədəuyğun olardı. Eyni zamanda, həmin başlıq altında fel kimi geniş mövzuya isə cəmi 2 və çox yüngül, elə də böyük əhəmiyyət kəsb etməyən tapşırıq salınmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, tapşırıqlar maraqsızdır, şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğun deyil, keçilən materialı təkrar etmək üçün kifayət etmir. Dərslikdə Verilmiş sözləri cümlə içərisində işlədin şərtli tapşırıqlara demək olar ki, hər dərsdə rast gəlinir. Verilmiş sözlər isə adi isimlərdən və digər əsas nitq hissələrinə məxsus söz və ifadələrdən ibarətdir. Bu tip çalışmalar çoxluq təşkil edir və yeknəsəqlik yaradır. Hər bədii mətndən, şeirdən sonra mətni və ya şeiri oxumaq, məzmununu öyrənmək tapşırılır və çalışma kimi nömrələnir, lakin bu, çalışma deyil, tapşırıqdır. Spesifik səslərin tələffüzünə dair verilmiş tapşırıqlar 11-ci sinif şagirdlərinin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. Məsələn, səhifə 20, tapşırıq 6; səhifə 24, tapşırıq 5; səhifə 27, tapşırıq 5 və s. Səhifə 4-də Suallara cavab verin yarımbaşlığı altında verilmiş 1-ci sualın - Azərbaycan dili harada dövlət dili kimi istifadə olunur? çıxarılması məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə 1-ci çalışmada suallar 2-ci şəxsin təkinə müraciət formasında verilmişdir. Bu sualların 2-ci şəxsin cəminə müraciət formasında verilməsi daha yaxşı olardı. Həmin çalışmada verilmiş 5-ci sualın İstirahətdən hansı hadisələr yadda qalmışdır? əvəzinə İstirahət zamanı hansı unudulmaz hadisələrlə qarşılaşdınız? kimi verilməsi daha məqsədəuyğundur. 6
Səhifə 6-da 13-cü tapşırığın şərtində məsdərdən felin müxtəlif formalarının düzəldilməsi tələb olunur. Tapşırığın şərtində felin müxtəlif formaları əvəzinə felin müxtəlif şəkilləri verilməsi, daha məqsədəuyğundur. Səhifə 30-da 5-ci tapşırıq tərkibində [c] səsi olan sözlərin düzgün tələffüzünün öyrənilməsinə yönəlmişdir, lakin tapşırıqda verilən sözlərdə [c] səsi yalnız əvvəldə işlənmişdir. [c] səsinin sözün sonunda işlənməsinə aid nümunələrin də verilməsi tövsiyə edilir. Eyni təklif səhifə 37-də 5-ci tapşırığa da aiddir. Səhifə 32-də 3-cü tapşırığın şərtində işlənmiş rolunda sözünü vəzifəsində sözü ilə əvəz etmək daha məqsədəuyğun olar. Səhifə 40-da 7-ci və səhifə 42-də 3-cü çalışmalarda çox sadə və asan sözlərin antonimini tapmaq tələb olunur (aşağı, ağ, gecə, cavan, yeni, isti və s.). Qeyd olunan çalışmalar 11-ci sinfi şagirdinin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. Səhifə 43-də 7-ci çalışmada Azərbaycan dilinə tərcümə etmək üçün 4 cümlə verilir. Lakin verilmiş cümlələr çox sadə və bəsitdir ( Я хочу стать ученым, Вчера был ливень və s.). Səhifə 46-da 2-5-ci tapşırıqlar zərfliyin məna növlərinə aiddir, lakin burada zərfliyin beş məna növü verilir. Tərzi-hərəkət zərfliyinə aid tapşırığın da verilməsi tövsiyə edilir. Səhifə 52-də 4-cü çalışmanın şərtində deyilir: Aşağıdakı terminləri cümlə içərisində işlədin. Amma tapşırıqda verilən sözlərin heç də hamısı termin deyil ( meyvə, tərəvəz, göyərti ). Səhifə 59-da 4-cü çalışmada sabit birləşmələr adı altında mürəkkəb fellər də verilmişdir ( kömək etmək, təhsil almaq ). Səhifə 70-də vasitəli və vasitəsiz nitqə dair çalışmaları fərqli şəkildə vermək daha münasibdir. Səhifə 71-74-də Azərbaycan dilindən keçilmişlərin yekunlaşdırıcı təkrarına aid materiallar bölməsində fonetika və leksika bəhsinə dair tapşırıqlar çox bəsit və sadədir. Bu tapşırıqların çətinlik səviyyəsini artırmağa ehtiyac duyulur. Səhifə 74-də 22-ci çalışmanın şərtində verilir: Aşağıdakı cümlələri qrammatik təhlil edin, lakin təhlilin hansı növünün nəzərdə tutulduğu aydın olmur. 7
Nəticə 1. Dərslikdə tədris proqramındakı mövzular, əsasən əhatə olunmuşdur. 2. Dərsliyə salınmış bədii mətnlər ixtisarla verilmişdir. Bəzi mətnlərdən verilmiş hissələr isə ümumiyyətlə bədii əsər haqqında, onun məqsədi və ideyası haqqında təsəvvür yaratmır. 3. Dərsliyin dizayn və bədii tərtibatı qənaətbəxşdir. 4. Dərslikdə yaradıcı tapşırıqların sayı azdır. 8