FYODOR DOSTOYEVSKİ KARAMAZOV QARDAŞLARI

FYODOR DOSTOYEVSKİ KARAMAZOV QARDAŞLARI

ФЁДОР ДОСТОЕВСКИЙ БРАТЬЯ КАРАМАЗОВЫ

Karamazov qardaşları Fyodor Dostoyevskinin ən iri həcmli əsəri və məşhur romanlarından biridir. Yazıçı bu əsərində oxucunun diqqətini mənəvi-fəlsəfi məsələlərə yönəldir. Əsərin personajları İvan, Aleksey və Dmitri Karamazovlar varlığın ilkin səbəbi və son məqsədləri haqqında mühakimələrlə məşğuldur. Onlar Tanrı və ruhun ölümsüzlüyü məsələsinə müxtəlif cür yanaşır və öz seçimlərini edirlər. Dünya ədəbiyyatında xristian təfəkkürü təsvirinin ən dərin örnəklərindən olan «Karamazov qardaşları» XX yüzilin ən paradoksal, fəlsəfi və psixoanalitik interpretasiyalarının obyekti olmuşdur.

ФЁДОР ДОСТОЕВСКИЙ FYODOR DOSTOYEVSKİ Bakı, Qanun Nəşriyyatı, 2014 852 səhifə. 1000 tiraj БРАТЬЯ КАРАМАЗОВЫ KARAMAZOV QARDAŞLARI Ruscadan tərcümə: Korrektorlar: Nadir Qocabəyli Rövşən Ağayev Flora Əliyeva ISBN 978-9952-26-928-4 Qanun Nəşriyyatı, 2014 Ф. М. Достое вский, 1880 Bu kitabın Azərbaycan dilinə tərcümə və yayım hüquqları Qanun Nəşriyyatına məxsusdur. Kitabın təkrar və hissə-hissə nəşri «Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu»na ziddir. Qanun Nəşriyyatı Bakı, АZ 1102, Tbilisi pros., 76 Tel: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18 Mobil: (+994 55) 212 42 37 е-mail: info@qanun.az www.qanun.az www.fb.com/qanunpublishing Əli və Nino Nəşriyyatı Bakı, Azərbaycan, Z.Tağıyev, 19 Tel.: (+994 12) 493 04 12 e-mail: info@alinino.az www.alinino.az www.fb.com/aliandnino.azerbaijan

MÜƏLLİFDƏN Q əhrəmanım Aleksey Fyodoroviç Karamazovun tərcümeyi-halına müəyyən şübhələrlə başlayıram. Yəni Aleksey Fyodoroviç Karamazovu qəhrəmanım adlandırsam da, onun qətiyyən böyük adam olmadığını və buna görə də «Qəhrəman seçdiyiniz bu Aleksey Fyodoroviçin nə özəlliyi var, o nə iş görüb axı, harada və nə ilə tanınır, mən oxucu niyə onun həyatına aid faktları öyrənməyə vaxt itirməliyəm?» kimi sualların qaçılmaz olacağını bilirəm. Ən nəhs sual sonuncudur, çünki ona yalnız bu cavabı verə bilərəm: «Bəlkə də, romanı oxuyanda özünüz görəcəksiniz». Amma birdən romanı oxudular və görmədilər, mənim Aleksey Fyodoroviçimin məziyyətləri ilə razılaşmadılar? Ona görə belə kədərli danışıram ki, bunu əvvəlcədən görürəm. Mənim üçün o, maraqlı adamdır, ancaq bunu oxucuya sübut edə biləcəyimdən xeyli şübhəliyəm. Məsələ burasındadır ki, o, şəxsiyyət olsa da, hələ qeyri-müəyyəndir, özünü təsdiq etməyib. Ancaq ilin-günün bu vaxtında insanlardan müəyyənlik tələb etmək qəribə olardı. Bir şey şəksizdir: bu adam qəribədir, hətta qeyri-adidir. Qəribəlik və qeyri-adilik isə cəlbediciliyə haqqı verməkdən çox, ziyan vurur, xüsusilə də hamı təfsilatları birləşdirib, ümumi anlaşılmazlığa nəsə bir məna verməyə can atanda. Ancaq qəribə adam əksər hallarda elə seçkin və fərqli olmaqdır. Məgər belə deyil? Mənim bu son tezisimlə razı deyilsinizsə və cavab versəniz ki, «belə deyil», yaxud «həmişə belə olmur», onda qəhrəmanım Aleksey Fyodoroviçə verdiyim önəmə görə ruhlanacağam. Çünki «həmişə» seçkin və fərqli 7

olmayan təkcə qeyri-adi deyil, əksinə, o, bəzən, bəlkə də, özündə tamın özəyini daşıyır, onun dövründə yaşayan digər adamlar isə nəyə görəsə haradansa əsən külək nəticəsində ondan müvəqqəti qopanlardır Ancaq mən qətiyyən maraqlı olmayan bu dumanlı izahatlara girişmək istəməz və sadəcə, girişsiz başlamaq istərdim: xoşlarına gələcək, oxuyacaqlar; amma bəla burasındadır ki, tərcümeyi-hal məndə bir, roman isə ikidir. Əsas roman ikincidir, bu mənim qəhrəmanımın bizim dövrdəki, məhz hazırkı məqamdakı fəaliyyətidir. Birinci romandakılar isə otuz il əvvəl baş verib və ona heç roman da demək olmaz, qəhrəmanımın yeniyetməlik dövrünün yalnız bir epizodudur. Ancaq ikinci romanda bir çox şeylər anlaşılmaz qala biləcəyindən birincisiz ötüşə bilmədim. Lakin mənə ilk çətinliyi yaradan da elə budur: əgər mən, yəni bioqraf özü, belə bir sadə və qeyri-müəyyən qəhrəman üçün bir romanın artıq olduğunu hesab edirəmsə, özümü ikisi ilə ortaya atmağın nə anlamı var və bu lovğalığımı nə ilə izah etməliyəm? Bu məsələlərin həllində çaşbaş qaldığımdan onları həlsiz-filansız adlamağa qərar verirəm. Əlbəttə, bəsirətli oxucu lap əvvəldən nəyə eyham vurduğumu artıq çoxdan tutub və qiymətli vaxtımı əbəs yerə boş sözlərə sərf etdiyimə görə mənə acıqlanıb da. Ona görə də bunun cavabını dəqiq verəcəyəm: qiymətli vaxtımı boş sözlərə, əvvəla, nəzakət xatirinə, ikincisi isə bilərəkdən sərf etmişəm: «hər halda, guya əvvəlcədən nəyisə xəbərdar etmişəm». Nə isə, romanımın «tamın əhəmiyyətli bütövlüyü şəraitində» öz-özünə iki hekayəyə bölünməsinə hətta şadam: birinci hekayə ilə tanış olan oxucu ikinciyə başlayıb-başlamayacağına özü qərar verəcək. Əlbəttə, heç kəs heç nəyə borclu deyil, kitabı elə birinci hekayənin ikinci səhifəsindən həmişəlik kənara da atmaq olar. Ancaq elə nəzakətli oxucular da var ki, öz qərəzsiz mühakimələrində yanılmamaq üçün mütləq sonadək oxumaq istəyəcəklər; məsələn, bütün rus tənqidçiləri belədirlər. Belələri qarşısında adam bütün hallarda rahat nəfəs alır: bütün səliqə-sahmanlarına və insaflarına baxmayaraq, onlara romanı elə ilk epizodundaca kənara tullamağa yaxşı bəhanə verirəm. Hə, bu da ön söz. Onun artıq olması ilə tamamilə razıyam, ancaq bir halda ki yazmışam, qalsa yaxşıdır. İndi isə işə keçək. 8

BİRİNCİ KİTAB «BİR AİLƏNİN TARİXÇƏSİ» I. Fyodor Pavloviç Karamazov Aleksey Fyodoroviç Karamazov bizim qəzanın mülkədarı, zamanında, yəni bundan düz on üç il əvvəl başa çatan faciəvi və qaranlıq ölümünə görə (vaxtı çatanda bu haqda məlumat verəcəyəm) xeyli məşhurlaşmış (heç indi də unudulmayıb) Fyodor Pavloviç Karamazovun üçüncü oğlu idi. İndi isə bu «mülkədar» (bütün həyatını, demək olar ki, öz malikanəsində yaşamasa da, bizdə onu belə adlandırırdılar) haqqında onun yalnız qəribə tip, amma yetərincə sıx rastlanan yaramaz və pozğun, bununla belə, həm də qanmaz adam olduğunu söyləyəcəyəm; ancaq malmülk məsələlərindən yaxşı baş çıxaran da, deyəsən, elə bu cür qanmazlar olur. Misalçün, Fyodor Pavloviç, demək olar ki, heç nədən başlayıb; kiçik bir mülkədar idi, nahar etmək üçün onun-bunun masasına cumur, müftəxorluğa can atırdı, bununla belə, öləndə yüz min rubla qədər nağd pulu çıxdı. Halbuki bütün həyatı boyu bizim qəzanın ən qanmaz başıxarablarından biri olmuşdu. Təkrar edirəm: burada söhbət axmaqlıqdan getmir; bu başıxarabların çoxu ağıllı və hiyləgər olur, burada hansısa xüsusi, milli qanmazlıqdan söhbət gedir. O, iki dəfə evlənmişdi və üç oğlu vardı: böyüyü Dmitri Fyodoroviç birinci arvadından idi, digər ikisi: İvan və Aleksey isə ikincidən. Fyodor Pavloviçin birinci arvadı kifayət qədər varlı və tanınmış zadəgan soyu Miusovlardan idi, onlar da bizim qəzanın mülkədarları idilər. Necə olmuşdu ki, cehizli, gözəl, üstəlik hələ zirək və ağıllı, hazırda o qədər də nadir olmayan, amma hələ keçmişdə parlayıb ortaya çıxan bir qız belə bir 11

miskin «kütbeyin»ə ərə getmişdi. O zaman hamı onu belə adlandırırdı, ona görə də ətraflı izahat verməyəcəyəm. Amma mən keçmişdəki «romantik» nəsildən bir qız tanıyırdım, istədiyi vaxt sakitcə ərə gedə biləcəyi bir cənaba bir neçə il bəslədiyi müəmmalı məhəbbətdən sonra özünə keçilməz bir maneə yaratdı və boranlı gecələrin birində yalnız şıltaqlığı ucbatından dik sıldırım qayadan dərin və itiaxan çaya atılaraq, Şekspirin Ofeliyasına oxşamaq üçün özünə qəsd etdi; ancaq, bəlkə də, çoxdan bəlləyib sevdiyi həmin sıldırım qaya bu qədər gözəl olmasaydı, onun yerində sansıxıcı yastı sahil olsaydı, bəlkə də, intihar baş tutmayacaqdı. Bu, gerçək bir faktdır və demək lazımdır ki, bizim rus həyatında son iki-üç nəsildə bu cür, yaxud buna bənzər faktlar az olmayıb. Adeliada İvanovna Miusovanın hərəkəti də, şübhəsiz, bunun kimi yad küləklərin, acığa əsir düşmüş fikrin əks-sədası idi. Bəlkə də, öz qadın müstəqilliyini ifadə etmək, ictimai mühitin, öz nəslinin və ailəsinin despotizminə qarşı çıxmaq istəmiş və lütfkar fantaziyası onu bir anlıq inandırmışdı ki, Fyodor Pavloviç müftəxorun biri, hər şeyin yaxşısına keçid olan o dövrün kinli təlxəyindən başqa bir şey olmasa da, hər halda, ən cürətlisi və gülməlisidir. Maraqlı olan həm də işin qaçırılma yoluyla gerçəkləşməsi və bunun Adeliada İvanovnanı son dərəcə heyran etməsi idi. Fyodor Pavloviç isə o vaxt bu cür gözlənilməz hadisələrə öz sosial durumu baxımından da tamamilə hazır idi, çünki özünə karyera qurmağı həddən artıq arzulayırdı, nəyin bahasına olursa olsun; özünü yaxşı nəslə yamamaq və cehiz qazanmaq çox cəlbedici idi. O ki qaldı qarşılıqlı məhəbbətə, elə bir şey, deyəsən, heç olmamışdı, nə gəlin tərəfdən, nə də Adeliada İvanovnanın gözəlliyinə baxmayaraq, onun tərəfindən. Beləcə, bu hadisə, bəlkə də, bütün ömrü boyu şəhvətpərəstlik edən, ona göz edən istənilən yubkanın altına bir anda girməyə hazır Fyodor Pavloviçin həyatında yeganə özünəməxsus hal idi. Halbuki təkcə bu qadın onda ehtiras baxımından heç bir xüsusi təəssürat doğurmadı. Adeliada İvanovna qaçırılmadan dərhal sonra ərinə ötəri baxıb gördü ki, ona qarşı nifrətdən başqa heç nə hiss etmir. Beləliklə, nikahın nəticələri özünü son dərəcə sürətlə göstərdi. Ailəsi hadisə ilə tez bir zamanda barışıb, qaçmış qıza cehiz versə də, ər-arvad arasında ən qarmaqarışıq bir həyat və daimi mübahisələr başladı. Deyilənə görə, gənc xanım Fyodor Pavloviçə baxanda özünü xeyli alicənab və səviyyəli aparırmış. Artıq 12

məlum olduğu kimi, arvadının bütün pullarını, yenicə aldığı iyirmi beş min rublun hamısını dərhal ondan elə çırpışdırmışdı ki, o vaxtdan həmin minliklər qadın üçün sanki havaya sovrulmuşdu. Cehiz verilən kəndi və yaxşı vəziyyətdə olan şəhərdəki evi o, uzun müddət var gücü ilə hansısa münasib akt əsasında öz adına keçirməyə cəhd göstərmişdi və yəqin ki, hər dəqiqəbaşı etdiyi şantaj və yalvarışlarla arvadında doğurduğu ikrah sayəsində qazandığı nifrətlərin üzərinə birini də əlavə edib buna da nail olacaqdı, çünki artıq yorulub cana doymuş arvadı yaxasını buraxsın deyə razılaşacaqdı. Ancaq, xoşbəxtlikdən, Adeliada İvanovnanın ailəsi bu talanın qarşısını aldı. Ər-arvad arasında dava-dalaşın da arası kəsilmirdi, amma, deyilənə görə, vuran Fyodor Pavloviç yox, çılğın, cəsarətli, qarabuğdayı, hövsələsiz, fitri fiziki gücə malik Adeliada İvanovna idi. Axırda o, evi tərk edərək cındırından cin ürkən bir seminariya müəlliminə qoşulub qaçdı və Fyodor Pavloviç üçyaşlı Mitya ilə tək qaldı. Fyodor Pavloviç evi dərhal hərəmxanaya döndərib əyyaşlıq etməyə başladı, ara günlərdə isə az qala bütün quberniyanı dolaşaraq, göz yaşları içərisində hər qarşısına çıxana onu tərk edən Adeliada İvanovnadan şikayətlənməyə başladı; həm də elə şeylər danışırdı ki, bir kişinin öz ailə həyatı haqqında bunları dilə gətirməsi olduqca ayıb idi. Amma başlıcası o idi ki, incidilmiş bambılı ər rolunu oynamaq, öz incikliyinin təfərrüatlarını şişirdərək danışmaq sanki ona xoş idi və hətta ləzzət verirdi. «Elə bil vəzifə almısınız, Fyodor Pavloviç, dərdli olmağınıza baxmayaraq, çox məmnun görünürsünüz», itoynadanlar ona deyirdilər. Çoxları hətta onun daha çox gülüş doğurmaq üçün qəsdən yeniləşmiş təlxək görkəmində peyda olduğunu, öz komik durumunu görmürmüş kimi davrandığını da əlavə edirdilər. Amma, kim bilir, bəlkə də, bunları, doğrudan da, sadəlövhcəsinə edirdi. Bir gün, nəhayət, qaçmış arvadının izini tapa bildi. Zavallı öz seminaristi ilə Peterburqa gedib və orada tam azadlığa çıxıbmış. Fyodor Pavloviç dərhal əl-ayağa düşdü və Peterburqa hazırlaşdı, amma bunu nəyə görə etdiyini, əlbəttə, özü də bilmirdi. Doğrusu, bəlkə də, bilsə idi, dərhal yola düşərdi; ancaq belə bir qərarı qəbul edib, yola çıxmazdan əvvəl gümrahlaşmaq üçün yenidən içib lülqənbər olmağa haqqı çatdığını düşündü. Elə bu zaman arvadının ailəsinə onun Peterburqda ölməsi ilə bağlı xəbər gəldi. O, qəflətən hansısa çardaqda, bəzilərinin dediyinə görə, yatalaqdan, digər 13

şayiələrə görə isə aclıqdan ölmüşdü. Fyodor Pavloviç arvadının ölüm xəbərini eşidəndə bərk sərxoş imiş, deyilənə görə, küçə ilə sevinc içində qaçaraq əllərini yuxarı qaldırıb «artıq xilas oldum» qışqırırmış, ancaq başqalarının söylədiyinə görə, uşaq kimi elə zar-zar ağlayırmış ki, bu qədər nifrət qazanmasına rəğmən adamların ona yazığı gəlirmiş. Çox güman ki, hər ikisi olub, yəni həm xilas olmağına sevinir, həm də onu xilas edənə ağlayırmış, hamısı bir yerdə. İnsanlar hətta pis adamlar olsalar belə, əksər hallarda bizim onlar haqqında düşündüyümüzdən qat-qat sadəlövh və sadədil olurlar. Elə biz özümüz də. II. Birinci oğlunu başından etdi Belə bir atanın necə tərbiyəçi olduğunu, əlbəttə, təsəvvür etmək çətin deyil. Bir ata kimi nə edə bilərdisə, onu da etdi, yəni Adeliada İvanovnadan olan bic uşağını tamamilə və büsbütün atdı, ona qarşı kinli olduğundan, ya da təhqir olunmuş ər heysiyyətindən dolayı deyil, sadəcə olaraq, onu unutduğu üçün. Öz göz yaşları və şikayətləri ilə hamının zəhləsini tökdüyü, evini isə fahişəxanaya döndərdiyi müddətdə evin sadiq nökəri Qriqori balaca Mityanı öz himayəsinə götürdü; əgər o vaxt uşağın qayğısına qalmasaydı, zavallının köynəyini dəyişdirən belə tapılmayacaqdı. İlk vaxtlar uşağın ana tərəfdən olan qohumları da onu unutmuşdular. Babası, yəni Adeliada İvanovnanın atası cənab Miusov artıq sağ deyildi; onun dul qaldıqdan sonra Moskvaya köçmüş arvadı, Mityanın nənəsi isə çox qocalmış, xalaları isə ərə getdiyindən Mitya düz bir il Qriqorinin həyətdəki daxmasında qalmalı oldu. Atası onu xatırlasaydı belə (axı onun varlığını unuda bilməzdi), yenə daxmaya göndərərdi, çünki uşaq onun pozğun əməllərinə mane ola bilərdi. Ancaq elə oldu ki, Adeliada İvanovnanın əmisi oğlu Pyotr Aleksandroviç Miusov Parisdən qayıdıb gəldi; o vaxt o, cavan bir oğlan olsa da, Miusovlar arasında xüsusi seçilən, təhsilli, şəhərli, «əcnəbi» şəxs idi; sonradan uzun illər xaricdə yaşamış, bütün həyatını Avropada keçirmiş, ömrünün sonunda qırxıncı-əllinci illərin liberallarından birinə çevrilmişdi. Öz karyerası ərzində həm Rusiyada, həm də xaricdə dövrünün bir çox qatı liberal insanları ilə tanış olmuşdu, 14