Azərbaycan Respublikası İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi AZƏRBAYCAN İQTİSADİ İSLAHATLAR İCMALI 2018
MÜNDƏRİCAT Azərbaycan iqtisadiyyatına qısa baxış [ÜDM-in artımı] Makroiqtisadi və maliyyə sabitliyinin bərpası İqtisadi inkişafın sosial inkişafa çevrilməsi Ölkədə infrastrukturun müasirləşdirilməsi üçün atılmış əhəmiyyətli addımlar Ölkənin gələcək inkişafı üçün əsas institutsional islahatlar Azərbaycan iqtisadiyyatının gələcəyi Strateji islahatların istiqamətləri Güclü institutsional vəziyyət Azərbaycan biznes mühitinin daha da gücləndirilməsi Biznes təşəbbüslərinin genişləndirilməsi Azərbaycan doğru məkan, doğru zaman və imkanlar İstehsal və ixrac potensialının artırılması İnfrastrukturun daha da təkmilləşdirilməsi Təkmil idarəetmə və savadlı vətəndaşlar arasında ictimai saziş Sosial rifah Azərbaycanda 2030-cu ilə qədər istixana qazlarının emisiyasının (İQE) 35%-dək azaldılması 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATINA QISA BAXIŞ [ÜDM-İN ARTIMI] 70 1991-1994 1995-2003 2004-2010 2011-2015 2016-17% 5.9% 16.9% 2.4% -3.1% 2017 0,1% 2018-2020 proqnoz 2,87% Nominal ÜDM, milyard manat 60 50 40 30 20 10 0 regionlarda qeyri-stabillik; yüksək inflyasiya; işsizlik Kompleks iqtisadi islahatların keçirilmə müddəti siyasi stabillik; hakimiyyətin qurulması; makro-iqtisadi stabillilik. iqtisadiyyatın qəfil inkişafı; gəliri yüksək və orta olan ölkələr; müasir infrastruktur; əsas islahatçı ölkə; makro-iqtisadi stabillilik. iqtisadi inkişafı neft-qaz sektoruna yönəltmək; zəif inkişaf dərəcəsi. yeni iqtisadi model resurs yönümlü fəaliyyətdən məhsuldarlıq yönümlü fəaliyyətə doğru iqtisadiyyatın təkrar balanslaşdırılması makro-iqtisadi stabillilik. iqtisadi inkişafın sabit bərpası valyuta məzənnəsindən üzən məzənnə rejiminə doğru dövlət qurumlarının gücləndirilməsi iqtisadiyyatın çoxşaxəliliyi Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi, Maliyyə Nazirliyi, Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı 2018 2.4 BVF-nin proqnozu 2019 2020 1.8 2.1 0 1 2 2
MAKROİQTİSADİ VƏ MALİYYƏ SABİTLİYİNİN BƏRPASI 22% 585 Neft gəlirlərindən asılılığı azaltmaq 26% 585 11350 (mln. manat) 9337 8130 9905 7615 9000 23% 23% 23% 4915 5915 3800 19% 19% 18% 17% 19% 18% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Qeyri-neft sektorundan gələn gəlir / SOFAZ transfers Qeyri-neft ÜDM Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi Tədiyyə balansının gücləndirilməsi 17146 14916 12304 10431-223 (mln.abş dolları) -1364 1695 1556 201 463 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018-4790 -3419-2761 (R1) -6489-9961 -9025 Cari hesab Maliyyə hesabatı Ehtiyat aktivlərin dəyişməsi Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı 1967 1326 2018 (R2) Bank kapitalizasiyası 1909 (min manat) 3925 2016 2018 (R3) Bank sektorundan gələn gəlirlər 2016-1668 77 2018 (R3) Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası Əsas göstəricilər 2018 (R2) Xarici ticarət balansı - 4 mlrd.: neftin qiymətinin stabil olması; idxalın əvəz edilməsi; qeyri-neft məhsullarının ixracının artırılması: - xidmətlər (turizm daxil olmaqla). Beynəlxalq rezervlərin artırılması: BR $44 mlrd. səviyyəsindədir; BR/İdxal 35 aya bərabərdir; BR/dövlətin xarici borcu 3 dəfə təşkil edir*. Valyuta məzənnələrinin dəyişkənliyi aşağı səviyyədədir; Bank sistemində yetərli miqdarda kapital təmin edilmişdir; Bank sektorunun rentabelliyi bərpa edilmişdir. 3
SON İLLƏR ƏRZİNDƏKİ İQTİSADİ İNKİŞAFIN SOSİAL İNKİŞAFA ÇERVİLMƏSİ İqtisadi inkişafın bərpasından sonrakı dövr müvəffəqiyyətlə yoxsulluq səviyyəsinin azaldılmasına yönəldilmişdir......nəticədə, həyat standartlarının yaxşılaşdırılması Real ÜDM (2000=100) milyard ABŞ dolları Nominal ifadələrlə (2003=100 2017) Yoxsulluq dərəcəsi % 49% 46,7%44.7% 40.2% 13.3 29.3% 16.7 18.5 20.2 21.2 21.2 21.7 22.9 23.6 23.8 23.1 23.1 Minimum əmək haqqı Orta aylıq əmək haqqı 13 dəfə 6.8 dəfə 5.8 6.4 7.1 7.8 9.9 20.8% 15.8% 13.2% 7.6% 6% 10.9% 5.3% 9.1% Orta aylıq təqaüd İşsizlik səviyyəsi 8.6 dəfə 2 dəfə 5% 4.9% 5.9% 5.4% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 * 2016/2003 Azərbaycanın 2015-ci il üçün İnsan İnkişaf indexi 0.759-dur. Bu göstərici ölkəni yüksək insan inkişafı kateqoriyasına daxil edir - 188 ölkə arasında 78-ci sıradadır. Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi 4
ÖLKƏDƏ İNFRASTRUKTURUN MÜASİRLƏŞDİRİLMƏSİ ÜÇÜN ATILMIŞ ƏHƏMİYYƏTLİ ADDIMLAR 4 000 km suvarma kanalı 93 % əhatə dairəsi Suvarma sistemi Qaz təchizatı 12 300 km yol Yol İnfrastrukturu 3 104 məktəb və 635 xəstəxana Yeni tikilmiş və ya təmir edilmiş məktəb və xəstəxanalar 7 960 km su xətti 3 990 km kanalizasiya xətti Su təchizatı Mənbə: müvafiq dövlət qurumları 5
ÖLKƏNİN GƏLƏCƏK İNKİŞAFI ÜÇÜN ƏSAS İNSTİTUTSİONAL İSLAHATLAR Maliyyə Sabitliyi Şurası makroiqtisadi sabitliyin və xarici şoklara qarşı davamlılığın artırılması üçün əlaqəli siyasət yanaşmasını təmin edir; rəqabətədavamlı iqtisadiyyatın qorunmasını təmin edir. Energetika Nazirliyinin tabeliyində Enerji Məsələlərini Tənzimləmə Agentliyi elektrik, istilik enerjisi və həmçinin qaz təchizatını təmin edən yeganə nəzarət orqanı; elektrik, istilik enerjisi və həmçinin qaz təchizatı üzrə Tarif Şurasına tarifləri (qiymət) təqdim edir. Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası qlobal problemlərə qarşı maliyyə sistemlərinin keyfiyyətini yaxşılaşdırır; bank və qeyri-bank sektoru da daxil olmaqla qiymətli kağızlar, investisiya, sığorta bazarlarında və kredit təminatı müəssisələrində effektiv nəzarət sistemi rolunu oynayır. Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi qida təhlükəsizliyinə dair mövcud qanunvericiliyi təkmilləşdirir; beynəlxalq tələblərə cavab vermək üçün qida təhlükəsizliyinə dair standartlara yenidən baxır; laboratoriya şəbəkəsinin inkişafını təmin edir. İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi iqtisadi islahatların əhatəliliyini artırır və bu sahədə effektiv koordinasiyanın aparılmasını təmin edir; orta və uzun müddətli proqnozlar hazırlayır; aparılan islahatların kommunikasiyasını gücləndirir. Azərbaycan Respublikası İpoteka və Kredit Zəmanət Fondu ölkədə qeyri-neft sektorundakı sahibkarlara milli məzənnə ilə verilən borclara görə zəmanət və subsidiyaların verilməsini təmin edir; borcların, risklərin qiymətləndirilməsi və idarəedilməsi üzrə sahibkarlara məsləhət xidmətləri göstərir. 6
AZƏRBAYCAN İQTİSADİYYATININ GƏLƏCƏYİ 2016-cı il dekabr ayının 6-da Milli İqtisadiyyat və 11 əsas sektor üçün Strateji Yol xəritələri təsdiq edilmişdir. 2020-ci il üçün strateji plan Xarici şokların mənfi təsirindən yaranmış vəziyyə n aradan qaldırılması üçün qısa müddətdə Azərbaycan iq sadiyya nın dayanıqlılığının ar rılmasına nail olmaq, diversifikasiya və yeni təkan verici qüvvələr sayəsində inkişaf yolunu bərpa etmək və dünya iq sadiyya na inteqrasiyasını daha da genişləndirməklə rəqabət qabiliyyətliliyini ar rmaq. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsinə dair strateji hədəflərə aiddir Dövlət büdcəsinin dayanıqlılığını gücləndirmək və sağlam pul siyasətini təmin etmək; Özəlləşdirmə və dövlət təşkilatlarına dair islahatlar; İnsan kapitalının inkişafı; Biznes mühitinin əlverişliliyinin daha da təkmilləşdirilməsi. 2025-ci il üçün uzunmüddətli plan "2025-ci il üçün milli iq sadiyya n uzunmüddətli planı Azərbaycanda bütün iq sadi tərəflərin əməkdaşlığı şər al nda dəyərlər yaratmaqla yüksək rəqabətliliyə nail olmaqdır ki, bu ar q davamlı inkişaf yolunda həyata keçirilməkdədir. 2025-ci il sonrası üçün aspirasiya baxışı 2025-ci il sonrası üçün aspirasiya baxışı yüksək texnoloji inkişafa və iq sadiyya n op mal quruluşuna əsaslanan sosial tərəqqinin və insan inkişafı indeksinin maksimal səviyyəsinin yüksəldilməsini təmin edən güclü rəqabətin və inkluziv iq sadiyya n yaradılmasını nəzərdə tutur. 2025-ci il üçün gözlənilən nəticələr Real ÜDM-nin illik 3% artımı; 450,000 iş yerlərinin yaradılması (1/3 ticari sektorlarda); Qeyri-neft sektorundan gələn xarici birbaşa investisiyaların payının artırılması (qeyri-neft məhsullarının SDT və ÜDM hazırkı 2,6 faizdən 4 faizədək); Qeyri-netf məhsullarının ixracının fərd üçün 170 ABŞ dollarından az məbləğdən ən az 450 ABŞ dolları səviyyəsinə artırmaq; Dövlət büdcəsinin Dövlət Neft Fondunun transfertlərindən asılılığını azaltmaq. Azərbaycan iqtisadiyyatının gələcək inkişafı üçün seçilmiş prioritetlər BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə uyğundur. 7
STRATEJİ İSLAHATLARIN İSTİQAMƏTLƏRİ İnstitutsional quruluş İnfrastruktur Biznes mühiti Davamlı və inklüziv iqtisadi inkişafa doğru İnsan kapitalı və sosial rifah Kapital yetərliliyi Ərtaf mühitin mühafizəsi 8
GÜCLÜ İNSTİTUTSİONAL VƏZİYYƏT Qanunun aliliyini təşviq edilməsi: məhkəmə qanunlarının həyata keçirilmə mexanizminin şəffaflığını və effektivliyi gücləndirmək və artırmaq; əmlak hüquqlarının müdafiəsini artırmaq; iflasa dair əsasları gücləndirilmək; qanunvericiliyə dair proqnozların verilməsini inkişaf etdirmək. Məhkəmə qurumlarının müstəqilliyini daha da gücləndirilməsi; İnstitutsional səviyyədə güclü və azad rəqabətin yaradılması; Dövlət xidmətlərinin göstərilməsi: dövlət xidmətləri "ASAN xidmətlər"* bir pəncərə prinsipi ilə təmin olunur; "ASAN xidmətlər" əhatə dairəsini genişləndirmək; dövlət xidmətlərin rəqəmsallaşdırılmasını davam etdirmək; lisenziya və icazələrin verilməsini onlayn platformada həyata keçirmək. Maliyyə sektoru əməliyyatlarının səmərəliliyinin və effektivliyinin artırılması: maliyyə qaydaları; orta müddətli xərclər çərçivəsinin proqnozu; nəticə yönümlü büdcə planlaması; orta və uzun müddətli borc strategiyası. Nəzarət mexanizmlərinin daha da təkmilləşdirilməsi: qurumların siyasət, idarəçilik və əməliyyat funksiyalarını açıq şəkildə ayırmaq. Korporativ idarəetmə təcrübələrinin dərinləşdirilməsi. * günlük 18 430 ərizə; xidmət üçün orta hesabla 10 dəqiqə sərf olunur 9
AZƏRBAYCAN BİZNES MÜHİTİNİN DAHA DA GÜCLƏNDİRİLMƏSİ Son illərdə baş verən islahatlar və inkişaf tədbirləri Azərbaycanı olduğu yerdən önə çəkmişdir Biznes mühiti inkişaf etdirmək üçün siyasətin gələcək təsirləri Dünya Bankının 2019-ci il üçün Doing Business hesabatı 190 ölkə arasında Azərbaycanın mövqeyi 32 pillə irəliləmiş və 25-ci yerdə qərarlaşmışdır; Tikinti üçün icazələrin alınması və Kreditlərin alınması üzrə ölkənin mövqeyi 100 pillə yüksəlmişdır; Avropa və Mərkəzi Asiya regionunda ən yaxşı islahatçı ölkə, ümumilikdə isə qlobal olaraq top ən çox inkişaf edən ölkə olaraq dəyərləndirilmişdir; Biznesə başlama və kiçik investorların hüquqlarını müdafiə edən ilk 10 ölkə sırasındadır; Rəqabətlilik səviyyəsinin artırılması: hamı üçün eyni şərtlərin tətbiq edilməsini təmin etmək; rəqabətə daxil olmaq üçün maneələri minimallaşdırmaq; normativ-hüquqi bazanı inkişaf etdirmək (Rəqabət Məcəlləsini qəbul etmək). Daha effektiv dövlət idarəetməsi mexanizmləri: şəffaflığı və idarə etməni inkişaf etdirmək (vergi, gömrük və s.]; statistik infrastrukturu inkişaf etdirmək; standartları və texniki normaları beynəlxalq tələblərə uyğunlaşdırmaq. Deloitte-un 2017-ci il üçün Azərbaycanda İqtisadi Perspektivlər nəşri Müsbət rəy verən respondentlərin 87 faiz təşkil etməsinə görə Azərbaycanda biznes mühiti müsbət olaraq qəbul edilir; Respondentlərin əksəriyyəti 2018-ci il üçün nəticələrə nikbin baxır: 79 faiz respondentlər inkişaf gözləyirlər. Biznes komissiyası yanında hökümətlərarası işçi qruplar biznes mühitin gələcək inkişafı üçün bütöv yanaşma təmin edir. 10
BİZNES TƏŞƏBBÜSLƏRİNİN GENİŞLƏNDİRİLMƏSİ İnvestorların cəlb edilməsi Maliyyənin əl çatan olması Çoxsaylı stimullar; Proseslərin sadələşdirilməsi: 1 pəncərə üsulunun tətbiqi; prosedurların sadələşdirilməsi. İnvestorların hüquqlarının qorunması; Özəlləşdirmə prosesinin dərinləşdirilməsi; Qlobal kustodianlara inteqrasiya. Maliyyə xidmətlərinin artırılması: maliyyələşdirmə səviyyəsi; maliyyənin dərinləşməsi. Stabil və güclü maliyyə sisteminin yaradılması; Maliyyə infrastrukturunun gücləndirilməsi; Maliyyə biliyinin artırılması; Maliyyə xidmətlərinin rəqəmsallaşdırılması; Maliyyə bazarlarının davamlı inkişaf etdirilməsi. İnvestisiya qoyuluşunun stimullaşdırılması sertifikatı: 7 il ərzində əldə olunan gəlirin 50%-dən azad olma; 7 il ərzində idxala aid vergi və rüsumlardan azad olma; 7 il ərzində əmlak və torpaq vergisindən azad olma. Qeyri-neft məhsullarının ixracının stimullaşdırılması : dövlət büdcəsindən 3% ixrac stimiullaşdırması üçün ödəniş tətbiq etmək; xarici bazarlara çıxışı formalaşdırmaq üçün qanunverici və hüquqi çərçivəni inkişaf etdirmək. Kənd təsərrüfatına çoxsaylı stimullaşdırmaların tətbiq edilməsi; Diplomatik korpuslarda ticarət nümayəndələrinin olması; 9 ölkə ilə sərbəst ticarət müqavilələrinin olması; 48 ölkə ilə ikitərəfli investisiya müqavilələrinin olması; 51 ölkə ilə ikiqat vergi müqavilələrin olması. 11
AZƏRBAYCAN DOĞRU MƏKAN, DOĞRU ZAMAN VƏ İMKANLAR 4 saatlıq uçuş aralığında dünya istehlakçılarının 50% -nin 50 ölkəyə çatması. Azərbaycan MDB-nin 270 milyon istehlakçısına azad ticarət imkanını təqdim edir və bu 1,6 trln ÜDM dəyərindədir. Çin və Avropa arasındakı məsafəyə sərf edilən vaxtın 70 %-i qənaət edilir. Bu həm zaman, həm də məsafə etibarilə ən qısa əlaqələndirmə hesab olunur. Ən böyük hava limanı, dəniz limanı, dəmir yolu şəbəkəsi və azad ticarət zonalarına malik Xəzər regionunun ticarət qovşağı. 12
İSTEHSAL VƏ İXRAC POTENSİALININ ARTIRILMASI Üstünlük təşkil edən sektorlar Kənd təsərrüfatı Ağır maşınqayırma və sənaye Qısa müddətdə kənd təsərrüfatı və kənd təsərrüfatı emalı üçün uyğun biznes mühitinin tətbiqi yolu ilə uzunmüddətli qlobal dəyər zəncirinə səmərəli şəkildə inteqrasiya ediləcək sənaye yönümlü ekoloji cəhətdən təmiz kənd təsərrüfatının qurulması. Qısa müddətdə region bazarlarında Azərbaycan məhsullarının satışını artırmaqla və daxili istehlakçıların aşağı və orta dəyərli məhsullara olan tələbatının əksər hissəni ödəməklə Azərbaycanın ağır sənaye və maşınqayırma istehsalını qlobal dəyər zincirinin ayrılmaz hissəsinə çevirmək. Turizm Neft-kimya sənayesi Qısa müddətdə xüsusilə Bakıda olmaqla bütün ölkədə turizm potensialının reallaşdırılmasını təmin etməklə 20 ən seçilən turistik məkandan biri olmaq. Polimerlərin ilkin forma və gübrələrdə istehsalı, etilen və polietilen istehsalının rekonstruksiyası və modernləşdirilməsi, həmçinin neft-kimya sənayesində insan kapitalının təkmilləşdirilməsi yolu ilə neft-qaz məhsullarının istehsalını və ixracını artırmaq. 13
İNFRASTRUKTURUN DAHA DA TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İnfrastrukturun inkişafı üçün təkmilləşdirmə tədbirləri Tikinti-idarəemə-Ötürmə modelinin təqdim edilməsi; Davamlı olaraq qrupların yaradılması: 5 sənaye zonası və 4 sənaye sahələri; 3 yüksək texnologiyalar parkı; aqroparklar; Bakı Dəniz Limanında azad ticarət zonasının yaradılması. Kommunal xidmətlərin artırılması İnfrastrukturun inkişafı Regionun loqistik-ticarət mərkəzinə çevrilmək Aşağıdakılar vasitəsilə tranzit ticarətinin dəyərini və həcmini yüksəltmək: üç əsas layihəni tamamlamaq*; loqistik əməliyyatları təkmilləşdirmək; Bakıda ticarət yönümlü əməliyyat qovşağı və loqistik mərkəzlər qurmaq. Azərbaycanın rəqəmsal ticarət qovşağı - yerli, regional və beynəlqalq elektron ticarəti həyata keçirən elektron platformadır. Qanunverici-hüquqi çərçivəni aşağıdakılarla inkişaf etdirmək: nəzarət orqanlarının funksiyalarının effektivliyini artırmaq; tarifləri optimallaşdırmaq və stimullaştırıcı vasitələr yaratmaq. Aşağıdakılar vasitəsilə təşkilati mühiti və qabaqcıl idarəetmə sistemlərini təkmilləşdirmək: enerji sektorunun hər bir sahəsində paylamanın yaradılmasını və diversifikasiyasını təmin etmək Ekoloji cəhətdən təmiz elektrik enerjisinin yaradılması və enerji mənbələrinin diversifikasiyası * * Bakı-Tiflis-Qars (BTQ) dəmiryol xə, Astara, İran-Astara, Azərbaycan dəmiryol layihələri başa çatmışdır. Bakı Beynəlxalq Dəniz Limanı layihəsi davam etməkdədir. İKT üzrə aparıcı ölkə olmaq texnologiya yönümlü təhsil mühiti yaratmaq; rəqəmsal ölkənin gələcək inkişafını təmin etmək; ölkədə bank, maliyyə, təhsil, tibb və sosial sektorlarının yüksəlişini dəstəkləmək və elektron xidmətlərdən istifadənin genişləndirilməsinə nail olmaq. BMT Baş Assambleyası Azərbaycanın təşəbbüsünü dəstəkləyən Avrasiya İttifaqının yaradılması və Trans-Avrasiya Super İnformasiya Magistralı (TASİM) qurulması haqqında qətnamə qəbul edib. 14
TƏKMİL İDARƏETMƏ VƏ SAVADLI VƏTƏNDAŞLAR ARASINDA İCTİMAİ SAZİŞ Təhsilin bütün səviyyələrində keyfiyyətin yaxşılaşdırılması: Yüksək keyfiyyətli təhsil məktəb və işəgötürəninin əməkdaşlığı sayəsində peşə təhsili və təlimini sistemini gücləndirmək; Təhsil-tədqiqat-innovasiya üçbucağını təşviq etmək. Rəqəmsal infrastrukturu yaxşılaşdırmaq; Elektron və distant təhsili daha da inkişaf etdirmək; Fiziki qüsurlu uşaqlar üçün inkluziv təhsil təmin etmək; Davamlı təhsili təşviq etmək; Təhsil və əmək bazarı arasında uzun müddətli tarazlığı təmin etmək. İnsan kapitalının inkişafı Səhiyyə xidmətlərinin müasir və əlçatan olması Səhiyyə sisteminin keyfiyyətini təkmilləşdirmək: yüksək peşəkarlığa malik işçi heyəti və müasir infrastruktur; xəstələrə yönəldilmiş xidmətlər. Səhiyyə ximətlərinin daha əlçatan etmək: Məcbüri tibbi sığortanının tətbiqi. 15
SOSİAL RİFAH Əmək bazarının effektivliyini artırmaq Sosial təminatı gücləndirmək Gender bərabərliyini dəstəkləmək Yaşayış şərtlərini yaxşılaşdırmaq Passiv sosial təminatdan aktiv özünüməşğulluğa keçidi təşviq etmək; Pensiya islahatlarına təşəbbüslər: qeyri-dövlət pensiya fondları yaratmaq; Bütün qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün növlərini aradan qaldırmaq; Qida təhlükəsizliyi və ümumi təhlükəsizlik problemlərinin həll edilməsi; İşsizlik üzrə sığorta fondunu yaratmaq; Əmək bazarını və iş mühitini fiziki qüsurlu şəxslər üçün daha açıq, eksklüziv və əlçatan etmək. işçilərin pensiya yığım mexanizmini təqdim etmək; pensiya fondlarının davamlılığını gücləndirmək. Qərarvermə proseslərinin bütün səviyyələrində qadınların liderlik göstərmələri üçün tam və effektiv iştirakını və bərabər imkanları təmin etmək. Qadınların sahibkarlıq fəaliyyətini inkişaf etdirmək. Kommunal xidmətləri yüksək səviyyədə təmin etmək; Aşağıdakı vasitələrlə ev təminatını yaxşılaşdırmaq: Azərbaycan İpoteka və Kredit Zəmanət fondundan ipotekaların verilməsi; AR-nın Mənzil İnşaatı Dövlət Agentliyi (MIDA) tərəfindən sosial evlərin verilməsi. 16
AZƏRBAYCANDA 2030-CU İLƏ QƏDƏR İSTİXANA QAZLARININ EMİSİYASININ (İQE) 35%-DƏK AZALDILMASI Enerji sektorunda istixana qazlarının emisiyasının azaldılması üçün tədbirlər təbii qaz boru kəmərlərinin müasirləşdirilməsi; qaz istehsalı zamanı sızıntıların qarşısının alınması; bərpa olunan enerji mənbələrini inkişaf etdirmək; ictimai transportun inkişaf etdirilməsi; enerjidən səmərəli istifadə (alternativ enerji mənbələrindən istifadənin artırılması, monopoliya mövqeyini dəyişmək və s.) Emisiyalar (McCO2e) 70 60 50 30 20 10 0 Azərbaycanın sektorlar üzrə İQE və ümumi emisiyanın 2012-ci il üçün faizləri 58.9 (85%) Enerji 7.2 (10%) Kənd təsərrüfatı Mənbə: WRI CAIT 2.0, 2016 2.2 (3%) 1.0 (2%) Tüllantı Sənayə prosesləri N/A Torpaq istifadəsi və meşə təsərrüfatı İqlimə uyğun kənd təsərrüfatının inkişafı üçün tədbirlər iqlimə uyğun kənd təsərrüfatı təcrübələri yaratmaq; kənd təsərrüfatı torpaqlarını və su mənbələrini davamlı istifadə etmək üçün mexanizmlər yaratmaq; iqlim dəyişkənliyinin kənd təsərrüfatına mənfi təsirlərini aradan qaldırmaq üçün mexanizmlər yaratmaq; metanın heyvanlardan təcrid edilməsi. Azərbaycan aşağıdakıları imzalamışdır: BMT-nin iqlim dəyişikliyinə dair çərçivə konvensiyasını; Kyoto porotokolunu; Xəzər dənizin müdafiəsi protokolunu. Yaşıllaşdırma üçün ictimai təşəbbüslər: yaşıllıqların artırılması; Ağacları qoruyun proqramı; ətraf mühiti yaşıllaşdırma təbliğatı. 17